15.Лічэбнік, скланенне лічэбнікаў.

Лічэбнік – часціна мовы, якая абазначае абстрактныя лікі, колькасць, сукупнасць ці парадак прадметаў пры лічэнні.

Паводле структуры лічэбнікі падзяляюцца на простыя, якія маюць адзін корань (тры, сем, сто), складаныя, у якіх два корані (пяцьдзесят, восемсот), і састаўныя, якія ўтвараюцца спалучэннем простых ці скла-даных лічэбнікаў (трыста дваццаць пяць, шэсцьсот восемдзесят два).

Паводле значэння і граматычнай структуры вылучаюцца наступныя разрады лічэбнікаў:

колькасныя (тры, восем, дзевятнаццаць, многа, мала, дзве шостыя);

зборныя (двое, пяцёра, дзявяцера, дзясяцера);

парадкавыя (першы, шосты, дзве тысячы восьмы).

Колькасныя лічэбнікі абазначаюць абстрактныя лікі, колькасць цэлых адзінак ці частак цэлага, указваюць на колькасць прадметаў пры лічэнні. У іх ёсць пэўныя асаблівасці, якія трэба ўлічваць пры ўжыванні лічэбнікаў.

Лічэбнік адзін змяняецца па родах і ліках: адзін, адна, адно, адны.

Лічэбнік два мае родавыя адрозненні: два – для мужчынскага роду, дзве – для жаночага. Пад уплывам рускай мовы часта робяцца памылкі ва ўжыванні гэтага лічэбніка пры спалучэнні з лічэбнікам тысяча. Паколькі тысяча – назоўнік жаночага роду, то і ўжываць трэба форму жаночага роду дзве.

в русском языке

И. две тысячи

Р. двух тысяч

Д. двум тысячам

В. две тысячи

Т. двумя тысячами

П. о двух тысячах

у беларускай мове

Н. дзве тысячы

Р. дзвюх тысяч

Д. дзвюм тысячам

В. дзве тысячы

Т. дзвюма тысячамі

М. пры дзвюх тысячах

Пры скланенні састаўных колькасных лічэбнікаў скланяецца кожнае слова як самастойны лічэбнік, напрыклад, 352 730:

Н. трыста пяцьдзесят дзве тысячы семсот трыццаць

Р. трохсот пяцідзесяці дзвюх тысяч сямісот трыццаці

Д. тромстам пяцідзесяці дзвюм тысячам сямістам трыццаці

В. трыста пяцьдзесят дзве тысячы семсот трыццаць

Т. трымастамі пяццюдзесяццю дзвюма тысячамі сямюстамі трыццаццю

М. пры трохстах пяцідзесяці дзвюх тысячах сямістах трыццаці

Лічэбнікі паўтара ў спалучэнні з назоўнікамі мужчынскага і ніякага роду і паўтары з назоўнікамі жаночага роду ва ўсіх склонах маюць аднолькавую форму і захоўваюць родавыя адрозненні.

Н. паўтара кілаграма, паўтары тоны, паўтараста рублёў

Р. паўтара кілаграма, паўтары тоны, паўтараста рублёў

Д. паўтара кілаграмам, паўтары тонам, паўтараста рублям

В. паўтара кілаграма, паўтары тоны, паўтараста рублёў

Т. паўтара кілаграмамі, паўтары тонамі, паўтараста рублямі

М. ( пры) паўтара кілаграмах, паўтары тонах, паўтараста рублях

Зборныя лічэбнікі абое, абодва, абедзве, двое, трое, чацвёра, пяцёра, шасцёра, сямёра, васьмёра, дзявяцера, дзясяцера абазначаюць пэўную колькасць прадметаў як сукупнасць, адно цэлае. Зборныя лічэбнікі, утвораныя ад колькасных, большых за дзесяць, ужываюцца рэдка.

Зборныя лічэбнікі ўжываюцца:

з назоўнікамі мужчынскага і агульнага роду: двое хлопцаў, трое сонь, шасцёра мужчын;

з назоўнікамі дзеці, людзі, асобы: сямёра людзей, пяцёра дзяцей, сямёра асоб;

з назвамі маладых істот: чацвёра кацянят, пяцёра шчанят;

з асабовымі займеннікамі мы, вы, яны: нас было трое, дайце ім дваім;

з неадушаўлёнымі множналікавымі назоўнікамі і з назвамі парных прадметаў: двое ботаў (дзве пары ботаў), трое нажніц, але ва ўскосных склонах, акрамя вінавальнага, у такіх выпадках зборныя лічэбнікі замяняюцца колькаснымі.

Парадкавыя лічэбнікі

Парадкавыя лічэбнікі абазначаюць парадак аднародных прадметаў пры лічэнні: першы дзень, пятыя суткі, чацвёртая гадзіна. Пры скланенні састаўных парадкавых лічэбнікаў змяняецца толькі апошняе слова: у дзве тысячы восьмым годзе, на трыста семдзесят пятым кіламетры.