10.Катэгорыя адушаўлёнасці назоўнікаў. Канкрэтныя, абстрактныя, рэчыўныя і зборныя назоўнікі.

Асабовымі называюцца адушаўлёныя назоўнікі, якія абазначаюць асоб: мужчына, дзяўчына, беларус, брат, касір, спажывец, уласнік.

Агульныя назоўнікі называюць прадметы або апрадмечаныя паняцці як класы, напрыклад: горад – гэта населены пункт, якіх вялікае мноства. Уласныя назоўнікі вылучаюць прадмет з шэрагу аднародных, напрыклад: Мінск – гэта толькі адзін пэўны горад з вялікага мноства.

Адушаўлёныя назоўнікі, як правіла, абазначаюць назвы жывых істот (брат, заяц, будаўнік), а неадушаўлёныя – назвы нежывой прыроды (камень, бяроза, вясло), да неадушаўлёных назоўнікаў адносяцца таксама зборныя і абстрактныя назоўнікі (моладзь, народ, холад, прагрэс). Але само паняцце адушаўлёнасці нельга вызначаць толькі праз лексічнае значэнне слова, бо ёсць шэраг слоў, адушаўлёнасць якіх выяўляецца не праз сэнс слова, а праз яго граматычныя ўласцівасці, напрыклад: ферзь, валет, нябожчык, робат – адушаўлёныя назоўнікі, а бактэрыя, лічынка, натоўп – неадушаўлёныя.

адушаўлёныя	неадушаўлёныя
Н. валеты, песняры, ведзьма Р. валетаў, песняроў, ведзьмаў В. валетаў, песняроў, ведзьмаў	сталы, бактэрыі, падаткі сталоў, бактэрый, падаткаў сталы, бактэрыі, падаткі

Канкрэтныя назоўнікі абазначаюць прадметы, якія аб’ектыўна існуюць, апрадмечаныя паняцці, якія, як правіла, спалучаюцца з лічэбнікамі. Напрыклад: камень, стог, песня, талерка.

Абстрактныя назоўнікі абазначаюць паняцці, якія існуюць у нашай свядомасці, якія немагчыма выявіць органамі пачуццяў. Яны не спалучаюцца з лічэбнікамі. Напрыклад: хуткасць, спажыванне, смеласць, сабекошт, радасць.

неадушаўлёныя

сталы, бактэрыі, падаткі сталоў, бактэрый, падаткаў сталы, бактэрыі, падаткі

Рэчыўныя назоўнікі абазначаюць рэчыва, непадзельную масу, вадкасць, для якіх неабходна нейкая адзінка вымярэння. Напрыклад: малако – літр малака, цукар – кілаграм цукру, вадарод – 1 моль вадароду.

Зборныя назоўнікі абазначаюць сукупнасць прадметаў, жывых істот. Напрыклад: посуд, мэбля, моладзь, статак, лес, зграя.

Да першага скланення ў беларускай мове адносяцца назоўнікі жаночага роду з канчаткамі -а(-я) . Напрыклад: мара, песня, рана, хваля і г.д. У рускай мове да першага скланення адносяцца назоўнікі як жаночага роду, так і мужчынскага роду з канчаткамі -а(-я): река, песня, папа, дедушка. У беларускай мове назоўнікі мужчынскага роду з канчаткамі -а(-я) з’ўляюцца рознаскланяльнымі і маюць асобную сістэму канчаткаў.

на цвёрды зычны

змен-а змен-ы змен-е змен-у змен-ай (пры) змен-е

на мяккі зычны

песн-я песн-і песн-і песн-ю песн-яй песн-і

на зацвярдзелы зычны

руж-а руж-ы руж-ы руж-у руж-ай руж-ы

9. Род і лік назоўнікаў, іх адрозненне ў рускай і беларускай мове.

У беларускай мове, як і ў рускай мове, са старажытных часоў вылучаецца мужчынскі, жаночы і ніякі род назоўнікаў. Але з часам род некаторых назоўнікаў змяніўся як у беларускай, так і ў рускай, украінскай мовах.

боль (ж.р.) – боль (м.р.)

галоша (ж.р.) – галош (м.р.)

гусь (м.р.) – гусь (ж.р.)

живопись (ж.р.) – жывапіс (м.р.)

зал (м.р.) – зала (ж.р.)

занятие (н.р.) – занятак (м.р.)

комод (м.р.) – камода (ж.р.)

копыто (н.р.) – капыт (м.р.)

летопись (ж.р.) – летапіс (м.р.)

медаль (ж.р.) – медаль (м.р.)

мозоль (ж.р.) – мазоль (м.р.)

надпись (ж.р.) – надпіс (м.р.)

накипь (ж.р.) – накіп (м.р.)

намéрение (н.р.) – намер (м.р.)

насыпь (ж.р.) – насып (м.р.)

пар (м.р.) – пара (ж.р.)

пачка (ж.р.) – пачак (м.р.)

полынь (ж.р.) – палын (м.р.)

посуда (ж.р.) – посуд (м.р.)

пыль (ж.р.) – пыл (м.р.)

салат (м.р.) – салат (м.р.) і салата (ж.р.)

собака (ж.р.) – сабака (м.р.)

стебель (м.р.) – сцябло (н.р.)

степь (ж.р.) – стэп (м.р.)

сыпь (ж.р.) – сып (м.р.)

табак (м.р.) – табака (ж.р.)

тень (ж.р.) – цень (м.р.)

фальшь (ж.р.) – фальш (м.р.)

шов (м.р.) – шво (н.р.)

шаль (ж.р.) – шаль (м.р.)

шинель (ж.р.) – шынель (м.р.)

шпон и шпона (м. и ж.р.) – шпона (ж.р.)

яблоко (н.р.) – яблык (м.р.)

Род нескланяльных назоўнікаў вызначаецца ў залежнасці ад лексічнага значэння слова:

1 Род нескланяльных назоўнікаў, якія абазначаюць чалавека, вызначаецца ў залежнасці ад полу: мадам, мадэмуазэль, лэдзі, фрау – ж.р., дэндзі, аташэ, ранцье – м.р.; калі ж назоўнік можа абазначаць асобу і мужчынскага і жаночага полу, то ён можа быць і мужчынскага, і жаночага роду: візаві, пратэжэ.

2 Назоўнікі, якія абазначаюць жывых істот, адносяцца да муж-чынскага роду: кенгуру, шымпанзэ, какаду, дзінга, поні; выкл.: цэцэ – ж.р.

3 Назоўнікі, якія абазначаюць нежывыя паняцці, адносяцца да ніякага роду: авіза, кіно, даміно, камюніке, метро, бра, пано, паліто. Але род некаторых назоўнікаў вызначаецца па родавым слове: сулугуні (сыр) – м.р., кальрабі (капуста) – ж.р., салямі (каўбаса) – ж.р., івасі (рыба) – ж.р., авеню (вуліца) – ж.р., пенальці (удар) – м.р.; тарнада (ураган) – м.р.

4 Род геаграфічных назваў вызначаецца па родавым паняцці: Токіа (горад) – м.р., Місісіпі (рака) – ж.р., Антарыа (возера) – н.р.

5 Род складанаскарочаных слоў (абрэвіятур) вызначаецца ў залежнасці ад магчымасці слова змяняцца па склонах:

а) калі складанаскарочанае слова змяняецца па склонах, тады яго род вызначаецца граматычна: Н.с. калгас (калектыўная гаспадарка), Р.с. калгаса, Д.с. калгасу і г.д. Назоўнік калгас змяняецца як назоўнік м.р. другога скланення, таму і будзе адносіцца да м.р. Н.с. МУС (Міністэрства ўнутраных спраў), Р.с. МУСа, Д.с. МУСу – змяняецца як назоўнік м.р., таму і адносіцца да м.р.;

б) калі складанаскарочанае слова не змяняецца па склонах, тады яго род вызначаецца па апорным слове: ВНУ (вышэйшая навучальная установа) – ж.р., БелТА (беларускае тэлеграфнае агенцтва) – н.р., АТС (аўтаматычная тэлефонная станцыя) – ж.р.

3.1.2 Лік назоўнікаў

Сістэма ліку назоўнікаў з цягам часу вельмі змянілася. У агульнаўсходнеславянскай мове былі тры лікі – адзіночны, парны і множны. Парны лік ужываўся для абазначэння двух прадметаў. Рэшткі гэтай формы яшчэ існавалі ў старабеларускай мове і існуюць у некаторых дыялектах у наш час, напрыклад, форма творнага склону рукама, плячыма. У сучаснай літаратурнай мове рэшткі парнага ліку захаваліся ў некаторых формах: двума, дзвярыма, вачыма. У рускай літаратурнай мове парнага ліку няма, але ён паўплываў на канчаткі назоўнікаў множнага ліку другога скланення, напрыклад, у агульнаўсходнеславянскай мове словы стол, рог, город мелі наступныя формы: столъ, рогъ, городъ – адзіночны лік, столи, рози, городи – множны лік, стола, рога, города – парны лік. У сучаснай рускай мове для выражэння множнага ліку ў гэтых словах некаторыя назоўнікі ў назоўным склоне маюць канчаткі -а(-я) замест -ы(-і). Гэтых канчаткаў няма ў сучаснай беларускай мове, і іх выкарыстанне з’яўляецца грубай памылкай, абумоўленай уплывам рускай мовы.

З развіццём сістэмы ліку рускай і беларускай моў некаторыя назоўнікі сталі ўжывацца ў гэтых мовах ў розных ліках, напрыклад, у рускай мове слова чернила ўжываецца толькі ў множным ліку, а ў беларускай мове слова чарніла – гэта назоўнік ніякага роду і ўжываецца толькі ў адзіночным ліку. Прывядзем яшчэ некалькі прыкладаў несупадзення ліку ў рускай і беларускай мовах:

бобы (мае толькі форму мн.ліку) – боб (м.р.);

грудь (ж.р.) – грудзі (мае толькі форму мн.ліку);

дверь (ж.р.) – дзверы (мае толькі форму мн.ліку);

двойня (ж.р.) – двайняты (мае толькі форму мн.ліку);

конопля (ж.р., мае толькі форму адз.ліку) – каноплі (мае толькі форму мн.ліку);

монисто (н.р.) – маністы (мае толькі форму мн.ліку);

поведение (ж.р., мае толькі форму адз.ліку) – паводзіны (мае толькі форму мн.ліку);

пригоршня (ж.р.) – прыгаршчы (мае толькі форму мн.ліку);

яровые (мае толькі форму мн.ліку) – ярына (ж.р.).

Даволі шырока ў беларускай мове для абазначэння множнасці прадметаў выкарыстоўваюцца зборныя назоўнікі, якім няма адпаведнікаў у рускай мове, напрыклад: бярвенне, валоссе, зуб’е, пер’е, лісце, карэнне і г.д.

3.1.3 Скланенне назоўнікаў

Падабенства ў сістэме скланення прыводзіць да інтэрферэнцыі ва ўжыванні канчаткаў. Таму трэба звярнуць увагу на адрозненні ў скланенні назоўнікаў у рускай і беларускай мовах. У беларускай мове, як і ў рускай, выдзяляюцца тры тыпы скланення, і паміж імі існуюць некоторыя несупадзенні. У першую чаргу гэта звязана з тым, што ў беларускай мове пры скланенні трэба ўлічваць характар асновы назоўніка.

Асновы назоўнікаў падзяляюцца на чатыры тыпы:

асновы на мяккі зычны: песня, акацыя [акацыйа], дзень, столь;

асновы на цвёрды зычны: рана, стол, рота, код;

асновы на зацвярдзелы зычны: нара, дождж, праца, ноч, душа;

асновы на г, к, х: рэха, нага, рука, мох, стог.

Склонавыя формы назоўнікаў залежаць таксама і ад семантычных прымет, да якіх адносяцца:

– паняцце асабовасці;

– паняцце адушаўлёнасці – неадушаўлёнасці;

– паняцце канкрэтнасці – абстрактнасці;

– паняцце адзінкавасці – зборнасці.