1.Беларуская мова сярод іншых моў.

У свеце налічваецца каля трох тысяч моў, якія паводле агульнасці паходжання падзяляюцца на вялікія групы – сем’і.

Найбольшай колькасцю носьбітаў мовы вызначаюцца індаеўрапейская, кітайская, сяміта-хаміцкая, цюркская сем’і і г.д.

Славянскія мовы ўтвараюць асобную групу — славянскую. На іх гавораць больш за 300 мільёнаў чалавек. Вылучаюць паўднёваславянскія мовы (балгарская, стараславянская (мёртвая мова), македонская, сербахарвацкая, славенская), заходнеславянскія мовы (чэшская, славацкая, польская, лужыцкая) і ўсходнеславянскія (руская, украінская і беларуская).

Пісьмовы перыяд развіцця ўсходнеславянскіх моў пачынаецца з прыняццем хрысціянства і прыходам да нас кірылічнага пісьма. Назва азбукі паходзіць ад імя Кірылы – вядомага асветніка і прапаведніка хрысціянства ў славян. У ІХ ст. браты Кірыл і Мяфодзій стварылі першую славянскую літаратурную мову – стараславянскую. У яе аснове ляжаў дыялект салунскіх славян. На яе былі зроблены пераклады царкоўных кніг з грэцкай мовы. Па сённяшні дзень праваслаўная царква карыстаецца гэтай мовай, якую цяпер называюць царкоўнаславянскай.

У Старажытную Русь стараслявянская мова прыходзіць разам з Бібліяй. Спачатку яна адзіная з’яўляецца пісьмовай мовай на ўсходнеславянскіх землях. Але паступова народна-гутарковая мова таксама набывае пісьмовую форму.

2.Старажытнаўсходнеславянскі перыяд развіцця беларускай мовы.

Старажытнаруская мова – гэта агульная крыніца для сучасных рускай, украінскай і беларускай моў. На ёй размаўлялі ўсе ўсходнеславянскія плямёны.

У Х–ХІV стст. на старажытнарускай мове створана шмат рукапісных помнікаў (рэлігійных, дзелавых, мастацкіх і інш.), частка якіх захавалася да нашага часу пераважна ў выглядзе пазнейшых перапісаных копій. Многія з захаваных старажытнарускіх твораў напісаны на беларускай зямлі нашымі славутымі продкамі К. Тураўскім, К. Смаляцічам, Л. Богшам і інш. Асабліва вылучаюцца словы, казанні і павучанні выдатнага прамоўцы і публіцыста ХІІ ст. Кірылы Тураўскага. Яго словы і пропаведзі вызначаліся бліскучай знешняй формай. Кірыла ўмела выкарыстоўваў вытанчаныя прыёмы візантыйскіх прапаведнікаў, яго творы насычаны алегорыямі, супрацьпастаўленнямі, параўнаннямі і іншымі сродкамі аратарскай мовы.

з ХІІ–ХІV стст., пачынаецца ўтварэнне мяккіх дз’, ц’ (дзіця, людзі), зацвярдзенне р (Дрыса), узнікненне падоўжаных зычных (зелле, каменне, жыццё). Гэтыя пісьмовыя адметнасці значна пашырыліся ў пісьмовых помніках XIV–XV стст., што дае падставу пачынаць адлік узнікнення старабеларускай мовы з XIV ст.

3.4.Стан беларускай мовы ў часы вкл і Рэчы Паспалітай.

У параўнанні з сучаснай старабеларуская літаратурная мова адметная не толькі з боку архаічнасці сваёй структуры. Хоць яна і функцыянавала ў розных сферах грамадскага жыцця, аж да дзяржаўных уключна, сацыяльная база яе была вузкай: ёю карысталася параўнальна невялікая частка грамадства, паколькі народныя масы былі пераважна непісьменныя. Яна не абапіралася на жывую моватворчасць народа, як у наш час.

6 жніўня 1517 года Францыск Скарына выдаў першую друкаваную кнігу «Псалтырь» на старабеларускай мове (з элементамі царкоўнаславянскай) у Празе. Пазней ён надрукаваў астатнія кнігі Бібліі (усяго 23) на 2440 старонках, даўшы тым самым пачатак кнігадрукаванню ва ўсходніх славян. Менавіта з пачаткам кнігадрукавання працэс асветніцтва пашыраецца на нашыя землі, бо кніга стала значна таннейшай у параўнанні з папярэднім часам, калі ўсё перапісвалася ад рукі, а значыць, яна стала даступнай больш шырокаму колу насельніцтва. Даступнасць друкаванай кнігі стала штуршком для развіцця пісьменнасці сярод простых людзей. Справу Ф. Скарыны прадоўжылі Сымон Будны і Васіль Цяпінскі.

Сярод помнікаў дзелавой старабеларускай літаратуры асабліва вядомыя тры рэдакцыі Статута Вялікага Княства Літоўскага (1529, 1566, 1588 гг.). Роля Статута ў гісторыі беларускай мовы надзвычай вялікая. Ён замацоўваў лепшыя моўныя здабыткі канцылярска-юрыдычнага пісьменства свайго часу. Мова Статута характарызавалася ўніфікаванасцю графікі і апорай на жывое маўленне ў правапісе. Багаццем лексікі са Статутам не можа параўнацца ніводзін іншы помнік старабеларускага пісьменства.

У XVI–XVII стст. на беларускай мове вялася дакументацыя ў гарадскіх управах, магістратах і магдэбургіях, у гарадскіх, земскіх і замкавых судах, яна выкарыстоўвалася ў дыпламатычнай і прыватнай перапісцы і г.д. Дзелавое пісьменства было самым прагрэсіўным паводле адлюстравання рысаў жывой беларускай мовы.

З канца XVI ст. беларуская мова стала абавязковым прадметам навучання ў праваслаўных брацкіх школах, дзе вывучаліся таксама польская, лацінская і грэчаская мовы.

У другой палове XVI ст. польская культура, у тым ліку і польская мова, пачала інтэнсіўна распаўсюджвацца ў вышэйшых колах беларускага грамадства. Каб абараніць беларускую мову, у Статут ВКЛ 1566 года быў уключаны спецыяльны пункт аб ужыванні ў справаводстве толькі беларускай мовы. Гэты пункт пазней быў захаваны ў друкаваным Статуце 1588 года і нават у перакладзе Статута на польскую мову ў 1614 годзе.

Складаная моўная сітуацыя, якая існавала на Беларусі, спрасцілася ў канцы XVII ст., калі ўсеагульнай канфедэрацыяй саслоўяў у 1696 годзе была прынята пастанова пісаць дзелавыя паперы дзяржаўнага значэння па-польску. Усё наступнае стагоддзе ў афіцыйным канцылярска-юрыдычным пісьменстве на Беларусі панавалі польская і лацінская мовы.

У XVIII ст. беларуская мова атрымала пісьмовую фіксацыю галоўным чынам у інтэрмедыях і інтэрлюдыях да драматычных твораў, шта ставіліся ў тагачасных вучэльнях. З іх асаблівую цікавасць выклікаюць дзве камедыі ў зборніку 1787 г. выкладчыкаў рыторыкі Забельскай дамініканскай калегіі К. Марашэўскага і М. Цяцерскага.

У канцы ХVIII ст. у выніку трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай Беларусь была канчаткова далучана да Расіі. З гэтага часу афіцыйнай мовай на Беларусі стала руская (вялікаруская). Аднак да 1830-х гадоў шырока ўжывалася і польская мова, якая захоўвалася ў справаводстве і школьным выкладанні. Беларускай мовай карысталіся ў вусным маўленні, на ёй працягваў развівацца фальклор.

Паколькі багатыя традыцыі старабеларускага пісьменства былі перарваныя, новая беларуская літаратурная мова складвалася на народна-дыялектнай аснове.

Характэрныя рысы народнай гаворкі адлюстроўваюць і творы пісьменнікаў першай паловы ХІХ ст., якія пісаліся на беларускай мове, асабліва гэта тычыцца твораў Паўлюка Багрыма і Яна Чачота.

Паўстанне 1863 года пад кіраўніцтвам Кастуся Каліноўскага стала новай вехай у расійскай палітыцы русіфікацыі Беларусі. У перыяд падрыхтоўкі і правядзення паўстання з’явіліся нелегальныя пракламацыі і адозвы, сярод якіх асобае месца займае першая беларуская нелегальная газета «Мужыцкая праўда» К. Каліноўскага.

У пачатку 1905 года ў Расійскай імперыі пачынаюццца рэвалю-цыйныя хваляванні. Урад, напалоханы размахам нацыянальна-вызвален-чага руху, ідзе на ўступкі нацыянальным меншасцям. Быў выдадзены так званы Закон аб свабодзе друку.

У 1906 годзе пасля выхаду сямі нумароў газеты «Наша доля» пачынае выходзіць газета «Наша ніва», якая друкавалася двума шрыфтамі – кірыліцай і лацінкай. Асновай праграмы «Нашай нівы» было «будзіць у беларусаў пачуццё чалавека і грамадзяніна», голасна гаварыць пра яго патрэбы і правы.

Увогуле колькасць выданняў на беларускай мове пасля падзей першай рускай рэвалюцыі 1905 года рэзка ўзрасла. Паводле падлікаў вучоных, у пачатку ХХ ст. (да Кастрычніцкай рэвалюцыі) выйшла 245 выданняў, тады як за ўсё ХІХ ст. толькі 75. Легалізацыя беларускага друку спрыяла таму, што пачынаецца ўніфікацыя беларускага правапісу: замацоўваецца фанетычны прынцып пісьма для перадачы галосных гукаў, а для перадачы зычных – марфалагічны.