Белорусский язык / Elektronnnoe_posobie_red

4) назоўнікам: рассказывающий – апавядальнік; выключающая кнопка – кнопка выключэння; 5) дзеясловам: Ученик, неосторожно щелкнувший «мышкой», открыл новый файл. – Вучань неасцярожна шчоўкнуў “ мыш- кай” і адкрыў новы файл; 6) прыдаткам: вещества, стимулирующие рост – рэчывы-стымулятары; 7) ужывальнымі формамі дзеепрыметнікаў: рабо-

тающий механизм – нявыключаны механізм; заржавевший гвоздь – заржа-

велы цвік. Тыя дзеепрыметнікі, якія не нясуць значнай сэнсавай нагрузкі, у

перакладах могуць апускацца: Собравшиеся члены профсоюза обсуждали план работы. – Члены прафсаюза абмяркоўвалі план работы; К станции подошел поезд, состоящий из четырех вагонов. – Да станцыі падышоў цягнік з чатырох вагонаў.

5.1.4.3.Сінтаксічныя асаблівасці навуковага тэксту

Усінтаксісе навуковага маўлення таксама адлюстроўваюцца яго спецыфічныя асаблівасці – лагічная паслядоўнасць і дакладнасць выкладу думкі. Таму тут з розных тыпаў сказаў па мэце выказвання часцей выкары- стоўваюцца апавядальныя, бо асноўная іх задача – паведамленне, якое выражаецца ў сцвярджальнай або адмоўнай форме.

Сказы ў навуковых тэкстах, як правіла, двухсастаўныя, развітыя, па- колькі аднасастаўныя валодаюць вялікай экспрэсіўнасцю і часцей выкары- стоўваюцца ў мастацкім або публіцыстычным стылі.

Імкненне да аб’ектыўнасці праяўляецца ў шырокім выкарыстанні па- сіўных канструкцый, у якіх канкрэтная асоба гаворачага не абазначаецца граматычнай формай дзейніка, а называецца даданым членам сказа ў фор- ме творнага склону або наогул апускаецца: Намі гэта ажыццяўляецца пры дапамозе логіка-інтуітыўнага аналізу паняццяў дадзенай прадметнай галі- ны (У.А. Ягораў). Падобныя прыклады разглядаліся з пункту погляду се- мантычнага аналізу і іх адлюстравання ў дыстрыбуцыйна-трансфарма- цыйным і тлумачальным слоўніках (Г.Ф. Вештарт).

Часта ў навуковым маўленні можна сустрэць так званае расшчаплен- не выказніка, калі дзеяслоў з канкрэтным лексічным значэннем замяняецца аднакарэнным назоўнікам і дзеясловам з аслабленым лексічным значэннем

(аўтобус спыняецца – аўтобус робіць прыпынак, геолагі даследуюць міне- ралы – геолагі праводзяць даследаванне мінералаў).

Інфармацыйная насычанасць навуковага тэксту абумоўлівае выкары- станне ўскладненых сінтаксічных канструкцый. Беларускай мове характэр- ны сказы, ускладненыя аднароднымі членамі. Калі ў мастацкім і публіцы- стычным стылях іх функцыі самыя розныя (дэталёвае апісанне, дакладная

81

замалёўка чаго-небудзь, узмацненне экспрэсіўнасці і эмацыянальнасці, стварэнне рытмічнай прозы і інш.), то для навуковых тэкстаў характэрна выкарыстанне сказаў з аднародньмі членамі, якія ўжываюцца для класіфі- кацыі або сістэматызацыі з’яў, прымет, прадметаў: У сучасным свеце адбы-

ваюцца шырокамаштабныя трансфармацыйныя працэсы, якія ахопліва- юць усе сферы жыццядзейнасці грамадства: палітычную сістэму, экано- міку, сацыяльную структуру, духоўнае жыццё (В.А. Зенчанка).

Сказы ў навуковым маўленні могуць таксама ўскладняцца пабочнымі словамі, словазлучэннямі і сказамі, прычым навуковым тэкстам сказы з па- бочнымі словамі, якія выражаюць эмацыянальную ацэнку выказвання ці яго экспрэсіўны характар, не ўласцівы. Пабочныя словы і словазлучэнні ў навуковым стылі абмежаваны тымі, якія ўказваюць на адносіны паміж част- камі выказвання або на крыніцу паведамлення, аўтарства слоў. Напрыклад:

Канфлікт з’яўляецца неад'емнай часткай быцця, неабходным факта- рам грамадскага развіцця. 3 аднаго боку, канфлікты разбураюць сацыяль- ныя структуры, прыводзяць да значных неабгрунтаваных затрат рэсур- саў, а з другога – з’яўляюцца тым механізмам, які садзейнічае рашэнню многіх праблем, згуртаванню групы, служыць адным са спосабаў дасяг- нення сацыяльнай справядлівасці. Дваістасць у ацэнцы людзьмі вынікаў канфлікту прывяла да таго, што сацыёлагі, якія займаюцца канфліктало- гіяй, не прыйшлі да агульнага пункту гледжання наконт таго, карысныя ці шкодныя канфлікты для грамадства.

Так, многія лічаць, што грамадства і асобныя яго складовыя часткі развіваюцца ў выніку эвалюцыі, г.зн. у працэсе ўзнікнення і бесперапыннага ўдасканальвання больш жыццяздольных сацыяльных структур на базе на- запашанага вопыту, ведаў, культурных узораў і развіцця вытворчасці.

Іншая група вучоных, якая складаецца з прыхільнікаў дыялектычнага метаду, прызнае канструктыўны, карысны змест кожнага канфлікту, бо ў выніку канфліктаў з’яўляюцца новыя якасныя пэўнасці На думку такіх даследчыкаў, любы канчатковы аб’ект сацыяльнага свету з моманту свай- го зараджэння нясе ў сабе ўласнае адмаўленне ці ўласную гібель... Такім чы- нам, існуюць дзве палярныя пазіцыі на вынікі канфлікту (Г.І. Сцяпанаў).

Калі простыя сказы больш характэрныя для гутарковай мовы, то складаныя часцей ужываюцца ў навуковай мове. I гэта зразумела; навуко- вая мова адлюстроўвае складаныя і рознабаковыя сувязі прадметаў, з’яў, працэсаў у іх прычынна-выніковай залежнасці. 3 усіх відаў складаных сказаў тут найбольш распаўсюджанымі з’яўляюцца складаназалежныя, што адпавядае патрабаванням доказна-лагічнага выкладу ў навуковых тэкстах.

82

У іх падпарадкавальная сувязь дазваляе больш дакладна выразіць адносіны паміж часткамі складанага сказа, выявіць і ўдакладніць іх – адносіны часу,

умовы, прычыны, месца і г.д.: Калі ў слове выразна адчуваецца характа- рыстычная прымета, матывуецца пэўным прадметам, дзеяннем і г.д., та- кія словы называюцца матываванымі (вясёлка, баравік, настольнік) (М.Ц. Кавалёва). Выгляд начнога зорнага неба бесперапынна мяняецца з

прычыны сутачнага вярчэння Зямлі вакол сваёй восі і гадавога руху яе вакол Сонца і таму, што целы Сонечнай сістэмы ўвесь час перамяшчаюц- ца сярод зорак (БелЭн). Сям’я як малая сацыяльная група – гэта нешмат- лікае згуртаванне людзей, якія звязаны шлюбнымі і сваяцкімі адносінамі,

агульнасцю побыту і ўзаемнай маральнай адказнасцю перад грамадствам у фізічным і духоўным узнаўленні насельніцтва (Н.В. Паўлава).

Навука, як вядома, складаецца з розных галін ведаў. Гэтыя галіны ведаў адрозніваюцца паміж сабой прадметам даследавання, колам асноў- ных тэрмінаў і катэгорый, тэхнічнымі прыёмамі і метадамі даследавання і аргументацыі. Унутры навуковага стылю вылучаюцца некалькі разнавідна- сцей, або падстыляў; уласна навуковы (акадэмічны), навукова-дзелавы, навукова-папулярны, вучэбна-навуковы, навукова-публіцыстычны, наву- кова-інфармацыйны і інш. Гэтыя падстылі адрозніваюцца некаторымі асаб- лівасцямі, але яны не настолькі істотныя, каб гаварыць пра мноства наву- ковых стыляў.

Выкарыстанне пералічаных моўных сродкаў у навуковым маўленні – лексічных, марфалагічных і сінтаксічных – нераўназначнае ў залежнасці ад жанравых разнавіднасцей. Так, найбольш поўна гэтыя сродкі рэалізуюцца ва ўласна навуковых тэкстах. У навукова-папулярных тэкстах, разлічаных на шырокае кола чытачоў, якія цікавяцца дасягненнямі навукі, культуры, тэхнікі, значна ў меншай ступені ўжываюцца вузкаспецыяльныя тэрміны, прычым яны абавязкова тлумачацца ў самім тэксце або ў спасылках. Акра- мя разнастайных вобразных сродкаў, тут могуць ужывацца гутарковыя словы, словы абмежаванага ўжывання, што дае магчымасць перадаць наву- ковую інфармацыю цікава, даступна.

Такім чынам, навуковы стыль адлюстроўвае спецыфіку даследчай дзейнасці, якой характэрна не толькі функцыя паведамлення, але і функ- цыя пазнання, таму ў працэсе пабудовы маўлення адбываецца дапрацоўка і ўпарадкаванне самой думкі. Стылеўтваральныя рысы вар’іруюцца ў залеж- насці ад жанравых разнавіднасцей (уласна навуковы, навукова-вучэбны, навукова-папулярны і інш.), а таксама ад прыналежнасці тэкстаў да розных галін навук (матэматыкі, фізікі, хіміі, геаграфіі, медыцыны, лінгвістыкі

83

і г.д.). Так, фармалізацыя выкладу, характэрная для фізіка-матэматычных даследаванняў, недапушчальная ў гістарычных і літаратуразнаўчых творах. У палемічных артыкулах могуць выкарыстоўвацца элементы вобразнасці і размоўна-эмацыянальнай лексікі, аднак яны займаюць другаснае, падпа- радкавальнае становішча ў адносінах да лагічнай інфармацыі і садзейніча- юць лепшаму яе ўспрыманню.

5.1.5. Тэрмін і яго характэрныя прыметы. Месца тэрміналогіі ў структуры сучаснай беларускай мовы

Ключавым элементам у мове навукі, тэхнікі і любой іншай сферы прафесійнай дзейнасці чалавека з’яўляецца тэрмін. Тэрмін (ад лац. terminus – ‘ граніца, мяжа, пагранічны знак’) – гэта слова (або словазлучэнне), якое абазначае спецыяльнае паняцце са сферы навукі, культуры, вытвор- часці і заключае ў сабе дакладнае лагічнае азначэнне (дэфініцыю) гэтага паняцця. Сістэма тэрмінаў якой-небудзь галіны навукі, тэхнікі, культуры называецца тэрміналогіяй. Існуе, напрыклад, лінгвістычная, матэматыч- ная, тэхнічная, сельскагаспадарчая, медыцынская тэрміналогія і інш. Тэр- міналогіяй, або тэрміналагічнай лексікай, называюць таксама сукуп- насць тэрмінаў якой-небудзь канкрэтнай мовы.

Тэрмін як носьбіт спецыяльнага значэння павінен адпавядаць шэрагу патрабаванняў.

Адно з галоўных патрабаванняў да тэрмінаў заключаецца ў тым, што яны павінны быць сістэмнымі.

З аднаго боку, тэрмін павінен дакладна арыентаваць на аб’ект у сі- стэме, а з другога (як моўная адзінка канкрэтнай тэрміналогіі) – характары- завацца лексічнай сістэмнасцю і разглядацца ў яго адносінах да іншых тэр- мінаў. З гэтага вынікае, што патрабаванне сістэмнасці тэрміна рэалізуецца ў двух планах: зместу і выражэння.

Тэрміналагічныя сістэмы прасякнута гіпанімічнымі адносінамі. Гіпа- німія – сутнасная ўласцівасць тэрміналогіі, яна з’яўляецца сведчаннем сі- стэмнай арганізацыі адзінак намінатыўна-тэрміналагічнага характару на аснове рода-відавых адносін. Пры гэтай з’яве выдзяляюць два тыпы слоў: гіпонімы (выражаюць відавыя паняцці) і гіперонімы (выражаюць родавыя паняцці).

У тэрміналогіях перадаюцца сістэмныя адносіны паміж паняццямі, прычым змест відавога паняцця аказваецца шырэйшым за змест родавага, а аб’ём – вузейшы. Адсюль вынікае, што значэнне слоў-гіпонімаў (відавых паняццяў) уключае ў сябе большую колькасць семантычных кампанентаў,

84

чым значэнне слоў-гіперонімаў (родавых паняццяў). Так, гіперонім марке- тынг падпарадкоўвае сабе рад гіпонімаў: мікрамаркетынг, маркетынг-

мікс і інш.

Азначаючы прымету сістэмнасці як абавязковую для тэрміналагіч- нага наймення, трэба адзначыць, што ў сэнсе суаднесенасці з сістэмай па- няццяў яна не з’яўляецца прынцыпова адметнай рысай у параўнанні з агульнаўжывальным словам. Яе адметная асаблівасць заключаецца толькі ў тым, што тэрміны як словы або словазлучэнні пэўнай спецыяльнай сфе- ры суаднесены з сістэмай паняццяў гэтай сферы, у той час як пэўная тэма- тычная група агульнаўжывальнай лексікі суаднесена з сістэмай пэўных па- няццяў іншай сферы. Іншая справа, што пры больш дэталёвым аналізе се- мантычнай суаднесенасці тэрмінаў, іх лексічнай і сінтаксічнай спалучаль- насці, сістэмных сувязей, словаўтваральных гнёзд і інш. Выяўляюцца іх адметныя рысы ў параўнанні з агульнаўжывальнымі словамі пэўнай се- мантыкі. Менавіта ў гэтай “ іншай” семантычнай і структурнай сістэмнасці заключаецца адрозненне тэрмінаў і агульнаўжывальных слоў.

Акрамя сістэмнасці асноўнымі асаблівасцямі тэрміналагічнага наймен- ня, якое прэтэндуе на статус нарматыўнага, з’яўляюцца: тэндэнцыя да ад-

назначнасці ў межах свайго тэрмінаполя (г.зн. тэрміналогіі канкрэтнай навукі, дысцыпліны або навуковай школы), дакладнасць, наяўнасць дэ-

фініцыі, кароткасць, адсутнасць экспрэсіі, стылістычная нейтраль-

насць. Што трэба разумець пад адназначнасцю тэрміна? Ці заўсёды яны з’яўляюцца такімі?

У сваёй аснове прымета адназначнасці тэрміна з’яўляецца процілег- лай уласцівасцям агульнаўжывальнага слова – мнагазначнасці, аманіміі. Аднак адназначнасць у тэрміналогіі мае абумоўлены характар. Некаторыя мовазнаўцы лічаць, што “ для дакладнасці тэрміналогіі дастаткова каб тэр- мін меў уласцівасць “ адноснай адназначнасці”, г.зн. каб ён быў адназнач- ны ў межах дадзенай і роднаснай дысцыплін. Адназначнасць тэрміна ў ме- жах аднаго тэрмінаполя не адмаўляе яго магчымай полісемантычнасці ў адносінах да іншых тэрмінасістэм ці агульнаўжывальнай мовы.

Пашырэнне значэння ў выніку пераносу прыкмет з аднаго паняцця на другое ўласціва і тэрміналагічным адзінкам, паколькі яны належаць лі- таратурнай мове і падвяргаюцца ўсім тым лексіка-семантычным працэсам, якія характарызуюць лексічную сістэму літаратурнай мовы ў цэлым. Па трапным выказванні Н.З. Кацяловай, тэрміны – гэта словы, і нішто моўнае ім не чужое. Таму паняцце адназначнасці тэрміна адноснае: тэрмін, які

85

з’яўляецца адназначным сёння, заўтра ў сувязі з развіццём паняцця можа стаць мнагазначным.

Кантэкст з’яўляецца адной з умоў адбору патрэбнага значэння мнага- значных тэрмінаў, хаця ў некаторых выпадках і ён не можа быць гаран- тыяй адназначнага разумення тэрмінаў.

Даследчыкі тэрміналогіі, указваючы на значэнне кантэксту, прапа- ноўваюць адрозніваць два віды кантэксту – слоўны і паняційны. Пад слоўным кантэкстам разумеецца непасрэднае слоўнае акружэнне тэрміна, пад паняційным – сэнсавы змест непасрэднага акружэння, які садзейнічае раскрыццю паняцця.

Слоўнага кантэксту для разумення семантыкі тэрміна недастаткова, таму што слоўнае акружэнне забяспечвае толькі адназначнае вытлумачэн- не слова, але не тэрміна. Залежнасць тэрміна ад слоўнага кантэксту можа паслужыць прычынай для ўзнікнення мнагазначнасці і з’яўляецца пару- шэннем патрабаванняў сістэмнасці.

Тэрміны – гэта не асаблівыя словы, а толькі словы ў асаблівай функ- цыі. Па сваіх асноўных прыметах яны не проціпастаўляюцца агульнаўжы- вальным словам. Так, прымета дэфінітыўнасці, якая праяўляецца ў тым, што навуковае азначэнне выступае неад’емнай часткай тэрміна, па сут- насці з’яўляецца спецыфічным праяўленнем агульных суадносін “ знак – абазначаемае”, “ слова – значэнне”. Прымета сістэмнасці ў сэнсе суаднесе- насці з сістэмай паняццяў уласціва не толькі тэрмінам, але і агульнаўжы- вальным словам. Заканамерным з’яўляецца ўзнікненне мнагазначных, а таксама стылістычна афарбаваных тэрмінаў у працэсе іх стварэння і функ- цыянавання.

Спецыфіка ж тэрміна заключаецца ў тым, што яны маюць спецыяль- на абумоўлены характар дэфінітыўнасці, сістэмнасці, адназначнасці, што звязана з асаблівасцямі сістэмы навуковых, тэхнічных паняццяў.

Адносіны тэрмінаў да агульнаўжывальных слоў характарызуюцца наяўнасцю шэрага адрознівальных момантаў у іх змесце і форме:

1.Тэрмін абазначае тэрміналагічнае паняцце, а агульнаўжывальнае слова – лагічнае паняцце.

2.Семантыкай тэрміна валодаюць галоўным чынам пэўныя групы спе- цыялістаў, таму яна мае групавы характар, а семантыкай агульнаўжываль- нага слова – усе носьбіты нацыянальнай мовы.

3.Тэрмін, як правіла, належыць навуковаму або навукова-папулярна- му стылю, а агульнаўжывальнае слова мае міжстылёвы характар.

86

4.У адрозненне ад агульналітаратурнай лексікі, дзе шырока прад- стаўлены словы розных часцін мовы, сярод тэрмінаў значна пераважаюць назоўнікі, якія больш за ўсё прыстасаваны для выражэння паняццяў.

5.Колькасць слоў іншамоўнага паходжання сярод тэрмінаў значна пераважае ў працэнтных адносінах адпаведную колькасць запазычанняў для агульнаўжывальнай лексікі.

6.У адрозненне ад агульнаўжывальнай лексікі для ўтварэння тэрмі- наў больш актыўна выкарыстоўваюцца інтэрнацыянальныя (як правіла, грэка-лацінскія) элементы.

7.Істотным адрозненнем тэрмінаў ад агульналітаратурнай лексікі з’яўляецца іх канвенцыяльнасць, дамоўленасць, магчымасць суб’ектыўнай асновы ў выкарыстанні і стварэнні тэрмінаў, тэрміны не з’яўляюцца, а прыдумваюцца, утвараюцца ў працэсе асэнсавання іх неабходнасці. Працэс узнікнення новага тэрміна характарызуецца пэўнай штучнасцю і асаблівай рацыянальнасцю. У параўнанні з тэрміналогіяй натуральны працэс звычай- ных слоў уяўляецца стыхійным, не накіраваным актыўна свядомасцю, логікай.

8.Для тэрмінаў часцей, чым для розных агульнаўжывальных слоў можна вызначыць аўтара адпаведнай лексічнай адзінкі (напрыклад, наф- тан (руск.) створаны акадэмікам У.В. Маркоўнікавым). Звязана гэта з тым, што працэс тэрмінатворчасці, у адрозненне ад словатворчасці агульналіта- ратурнай мовы, носіць (ва ўсякім разе на пачатковай стадыі) індывідуаль- ны, а не калектыўны характар.

Такая асаблівая функцыя тэрмінаў, якая праяўляецца ў сферах намі- нацыі і ўжывання, накладвае пэўную спецыфіку на прыроду тэрмінаў як моўных знакаў, сістэму іх утварэння, сістэмную, граматычную і семантыч- ную арганізацыю. У сувязі з чым лексіка-генетычныя, лексіка-граматычныя, лексіка-семантычныя, словаўтваральныя і іншыя працэсы характарызуюц- ца ў тэрміналогіі пэўнай спецыфікай, прычым сама гэта спецыфіка ў кож- най нацыянальнай мове праяўляецца па-свойму.

Усё больш цеснае ўзаемадзеянне агульнаўжывальнай і тэрміналагіч- най лексікі адбываецца пад уздзеяннем навукова-тэхнічнага прагрэсу. Та- кое ўзаемадзеянне часцей за ўсё адбываецца ў выглядзе двух рознанакіра- ваных працэсаў: 1) працэсу спецыялізацыі або тэрміналагізацыі агульнаўжы- вальнай лексікі, калі звычайнае літаратурнае слова набывае дадатковае тэрміналагічнае значэнне або ўключаецца ў склад састаўных тэрмінаў, і

2)працэсу дэтэрміналагізацыі або дэспецыялізацыі, калі тэрмін пачынае ўжывацца па-за межамі вузкіх спецыяльных сфер і паступова набывае агульнаўжывальны статус. Параўнальны аналіз гэтых двух працэсаў паказ-

87

вае, што найбольш агульнай і моцнай тэндэнцыяй з’яўляецца пашырэнне межаў ужывання тэрміналагічнай лексікі, выхад тэрмінаў за рамкі вузкіх спецыяльных сфер з наступным магчымым пераасэнсаваннем і ўключэн- нем у агульнаўжывальную лексіку. Развіццё адзначаных лексіка-семантыч- ных працэсаў абумоўлена пашырэннем сфер масавай камунікацыі, павы- шэннем ролі навукі ва ўсіх сферах грамадскага жыцця.

Пытанні для самакантролю:

1.Што разумееце пад паняццямі “ тэрмін”, “ тэрміналогія”?

2.Якія патрабаванні прад’яўляюцца да тэрмінаў як спецыяльных найменняў?

3.Чаму тэрмін павінен быць адназначным?

4.На аснове якіх сэнсавых і фармальных адрозненняў тэрміны про- ціпастаўляюцца агульнаўжывальным словам?

5.1.6.З гісторыі фарміравання беларускай тэрміналогіі

Актыўнае фарміраванне беларускай тэрміналогіі прыпадае на 20-я гг. XIX ст. і звязана з сацыяльна-эканамічнымі зменамі, якія адбываліся пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі. Беларуская мова пачала выконваць шырокія функцыі ў новым грамадстве і адчувала вялікую патрэбу ў сродках наміна- цыі для развіцця новых для яе функцыянальных стыляў – навуковага, пу- бліцыстычнага, афіцыйна-дзелавога, без якіх яна не магла выконваць функцыю мовы дзяржаўнай. Найменш развітым пластом лексікі таго перы- яду былі спецыяльныя найменні. З улікам гэтага ў 1921 г. была заснавана тэрміналагічная камісія, якая на працягу 20-х – пачатку 30-х гг. падрыхта- вала і апублікавала серыю выпускаў беларускай навуковай тэрміналогіі па важнейшых галінах навукі і культуры.

Адметнай асаблівасцю развіцця беларускага слоўніка ў гэты час бы- ла паскоранасць. Каб зрабіцца ўніверсальным сродкам масавай камуніка- цыі, здольным абслугоўваць усе сферы дзейнасці чалавека, беларуская літаратурная мова павінна была адразу ж, у спешным парадку адлюстра- ваць усе здабыткі агульначалавечай культуры, знайсці сродкі для моўнага выражэння тых ідэй, з’яў і паняццяў, якія ў іншыя мовы пранікалі на працягу стагоддзяў. Гэта паскоранасць выразна праявілася пры стварэнні тэрміналагічнай лексікі, якой беларуская літаратурная мова да рэвалюцыі не паспела і не магла ўзбагаціцца.

Пры такім паскораным развіцці лексіка-семантычнай сістэмы бе- ларускай літаратурнай мовы для дзейнасці стваральнікаў тэрміналогіі, якая

88

ажыццяўлялася не толькі пры адсутнасці адпаведных тэарэтычных дасле- даванняў, але і якіх-небудзь сталых традыцый ў тэрмінатворчасці, уласці- вы былі ў той ці іншай меры эмпірычнасць і інтуітыўнасць.

Асноўным метадалагічным прынцыпам стварэння новых тэрмінаў было выкарыстанне сродкаў народна-гутарковай мовы. На базе агульна- ўжывальных існуючых лексем шляхам іх тэрміналагізацыі, былі створаны тэрміны, якія трывала замацаваліся практыкай.

Неабходна адзначыць, што стварэнне тэрміналагічных намінацый на аснове агульнаўжывальнай лексікі было мэтанакіраваным і залежала ад канкрэтных асоб, таму тэрміны ў некаторай ступені мелі штучны характар. Відавочным было імкненне аўтараў максімальна выкарыстаць уласныя моўныя рэсурсы, каб пазбегнуць ужывання запазычанняў з рускай мовы (якая была дамінуючай у дакастрычніцкі перыяд) і распрацаваць тэрміна- логію на базе ўнутраных сродкаў мовы, г.зн. зрабіць тэрміны матывава- нымі, каб было відаць унутраны змест слова. У агульным падыходзе аўта- раў слоўнікаў да запазычанняў знайшлі адлюстраванне тэндэнцыі нацыя- нальнага пурызму, характэрныя для ўсіх народаў у перыяд фарміравання нацый. Замест запазычаных слоў прапаноўвалася выкарыстоўваць агульна- ўжывальныя словы, дыялектныя словы і пурыстычныя наватворы, напр.:

брахнепіс – пасквіль, веслакрыл – пінгвін, ветралёт – лётчык, вястун – рэпарцёр, дапішчык – карэспандэнт, двусьпеў – дуэт, кругадрэз – сегмент, мокраступы – галошы, мятла – камета, пакрытніца – эпітэлій, палу- дзеньнік – мерыдыян, простакутнік – прамавугольнік, пэўнік – аксіёма, роўналежнабочнік – паралелаграм, слухальня – аўдыторыя, смутнагляд – песімізм, спрэчкапіс – палеміка.

Узнікненне адзінак такога кшталту можна растлумачыць і практыч- най адсутнасцю навуковай літаратуры на беларускай мове, у сувязі з чым шмат паняццяў і з’яў не мелі акрэсленага азначэння. Такое становішча вымушала або прапаноўваць свой варыянт патрэбнага тэрміна або выкары- стоўваць іншамоўны.

Некаторыя тэрмінолагі, усведамляючы нерэальнасць і заганнасць поўнага адмаўлення ад усіх відаў запазычанняў, імкнуліся ўстанавіць ра- зумны баланс паміж нацыянальнымі і інтэрнацыянальнымі сродкамі выра- жэння тэрміналагічнага значэння. На практыцы падобны падыход рэалі- зоўваўся ў адначасовым прывядзенні абодвух варыянтаў, прычым першым падаваўся той тэрмін, якому аўтары аддавалі перавагу. Такім чынам, адной з асаблівасцей намінацый таго перыяду можна лічыць той факт, што для выражэння аднаго зыходнага паняцця прапаноўваліся сінанімічныя вары-

89

янтныя адзінкі, якія выносіліся на суд масавага чытача і павінны былі прайсці выпрабаванне часам. Наяўнасць такіх варыянтаў – нармальная і непазбежная з’ява, якая адлюстроўвае зараджэнне, станаўленне і эвалю- цыю навуковага стылю нацыянальнай мовы. Ідэальны стан тэрміна (адсутнасць сінаніміі, мнагазначнасці, аманіміі ў межах тэрміналагічнай сістэмы) – толькі заключны вынік фарміравання пэўных тэрмінасістэм.

Значная частка створаных неалагізмаў таго часу аказалася нежыцця- здольнай з прычыны шырокай ужывальнасці інтэрнацыянальных і сла- вянскіх, у першую чаргу рускіх, адпаведнікаў, а таксама з прычыны штуч- насці асобных наватвораў і недакладнай адпаведнасці навуковаму зместу абазначаемых паняццяў. У сучасных тэрміналогіях замацаваліся галоўным чынам словы агульнанародныя, вядомыя літаратурнай мове яшчэ на этапе іх тэрміналагізацыі, з ліку ж вузкаспецыяльных і тэрытарыяльна абмежава- ных у якасці тэрмінаў працягваюць ужыванне асобныя мясцовыя прафесій- ныя назвы, мясцовыя элементы традыцыйных тэрміналагічных сістэм (сельскагаспадарчай, рыбалоўнай, жывёлагадоўчай і інш.).

Пурыстычныя тэндэнцыі, якія ўзніклі пад уплывам росту нацыяналь- най самасвядомасці беларусаў, значна абмежавалі пранікненне ў тэрміна- логію слоў іншамоўнага паходжання. Аднак нягледзячы на гэту акаліч- насць і складанасць моўнай сітуацыі, беларуская тэрміналогія папоўнілася вялікай колькасцю запазычанай лексікі. На працягу 20 – пачатку 30-х гадоў выйшлі тэрміналогіі анатоміі, грамадазнаўства і права, заалогіі і глебазнаўст- ва, геалогіі, мінералогіі і крышталяграфіі, матэматыкі, літаратуры, геагра- фіі і касмаграфіі, логікі і псіхалогіі, музыкі, лясной гаспадаркі, хіміі і бух- галтэрыі, граматыкі, лінгвістыкі, педагогікі, тэхнікі і інш. Калі прыняць пад увагу, што гэтыя тэрміналогіі для беларускай мовы былі пераважна но- вымі, то няцяжка ўявіць, які вялікі паток іншамоўных і інтэрнацыянальных слоў уліўся ў беларускі лексікон у гэты час. Запазычванне як працэс па- паўнення беларускай лексікі зусім не ігнараваўся членамі Навукова-тэр- міналагічнай камісіі. Побач з пошукамі тэрмінаў у народнай лексіцы ўкла- дальнікі слоўнікаў выкарыстоўвалі і запазычаную лексіку, усведамляючы яе неабходнасць і незамяняльнасць. Зварот да запазычанняў тлумачыцца не толькі тым, што для абазначэння многіх паняццяў навукі, тэхнікі, куль- туры, афіцыйных і грамадска-палітычных адносін у беларускай мове не было адпаведных лексічных сродкаў, але і таму, што аўтары праектаў галі- новых тэрміналогій уважліва адносіліся да вопыту выпрацоўкі тэрмінасі- стэм у іншых мовах, дзе іншамоўная і інтэрнацыянальная лексіка мае вя- лікую ўдзельную вагу і скарыстоўвалі гэты вопыт у сваёй рабоце. Спробы

90