Добавил:
Upload Опубликованный материал нарушает ваши авторские права? Сообщите нам.
Вуз: Предмет: Файл:
fiz_ras_shpor.docx
Скачиваний:
88
Добавлен:
24.03.2015
Размер:
148.29 Кб
Скачать

8. Ыстық аймақтағы өсімдіктердің анатомо-морфологиялық және физиологиялық ерекшеліктері Жоғары температураға бейімделуге байланысты организмдерді мынадай топтарға бөледі:

  • 1) ыстыкқа төзімсіз түрлер - +30°С... + 40°С температурада

зақымданатын организмдер (кейбір балдырлар, суда өсетін гүлді өсімдіктер);

  • 2)ыстыққа төзімді эукариоттар - құрғақшылық аймақта

өсетін (дала, шөл, саванна) өсімдіктер. Жарты сағат +50°С + 60°С температураға шыдайды;

  • 3) ыстыққа төзімді прокариоттар - термофилді бактериялар

Мен көк-жасыл балдырлардың кейбір түрлері. Ыстық су Көздерінде +85°С...+90°С температурада тіршілік ете алады. Жылу және ылғал сүйгіш, тропиктік өсімдік — күріш, бұл су жайылған егістік жерлерде - атызда (чек) өсетін біздің еліміздегі бірден-бір дақыл. Оны Оңтүстіктің суармалы жерлерінде, Сырдарияның(Қызылорда облысы),Ілемен Қараталдың (Алматы облысы) аңғарларында өсіреді.Мақтадан бағалы талшық, тұқымынан май алынатындықтан, оны «ақ алтын» деп атайды. Оған, әсіресе, көп мөлшерде жылу, жарық әрі мол су қажет. Ол үшін ең қолайлы топырақ - сұр топырақ. Елімізде мақта шаруашылығымен тек жалғыз Оңтүстік Қазақстан облысы(СырдарияменАрыс) ғана айналысады.Қант қызылшасы - ол жылуды, ылғалдылықты, құнарлы топырақты, сонымен қатар көп еңбекті қажет ететін дақыл. Сондықтан оны халық көп қоныстанған суармалы жерлерде өсіреді. Біздің елімізде ондай жерлер - АлматыжәнeЖамбылоблыстары.Жер бетіндегі ыстыққа төзімді өсімдік – кактус. Бұл өсімдік 60 градустық ыстыққа шыдай алады. Кактус өсімдіктердің дені төзе алмайтын ыстық шөл далада өсе береді. Кактустың сабақтары әр түрлі формада болады. Бірі ұзын, бірі тым көлемді болып келеді. Алып цереус кактусы — кактустардың ең ірісі болып саналады. Олар кейде 20 метр ұзындыққа дейін өсе алады. Эхинопсис түріне жататын кактусты көре қалсаңыз, көзіңізге үлкен кірпі елестері анық; олардың диаметрі екі метрге жетсе, ұзындығы бес метрге дейін жетеді. Ал үстін бірнеше тоннамен өлшенер тікенек басып кеткен. Ботаниктердің дерегіне сүйенетін болсақ, жер бетінде кактустардың 3000-ға жуық түрі бар. Кактустардың ең әдемі кезі – оның гүлдеп тұрған шағы. Тікенек басқан сабағында айрықша гүл бүршік атып келе жатқан көрініс кім-кімді де қайран қалдырады. Кактуста өсетін гүлдердің түсі әр түрлі болады: ақ, жасыл, сары, қызыл. Кейбір ерекше кактустардың гүлдеу кезінде түсін өзгертіп отыратыны тағы бар.

9. Суық аймақтағы өсімдіктердің анатомо-морфологиялық және физиологиялық ерекшеліктері

Қыста өсімдіктер көбіне төменгі температура мен жылылық кезіндегі температураның күрт ауытқуынан зардап шегеді. Н.А. Мансүмов 1912 жылы «Өсімдіктердің үсуі мен суыққа төзімділігі» еңбегінде өсімдіктердің аязға төзімділігі жөнінде, өсімдік клеткаларында мұз қатып, протаплазманың коллоидтың құрылымы бұзылатындықтан, өсімдік үсіп тіршіілігін тоқтады. Демек өсімдік бойында су қанша аз болса, тұз да сонша аз қатады. Өсімдіктің сусыздануы мен қатар, онда қорғаныш заттары- қант пен тұздыңі жиналуы протаплазма коллоидтарының төзімділігін арттырады. Өзімізге жақын бидай, сұлы, арпа сияқты өсімдіктер суыққа. Олардың тұқымдарын топыраққа ерте көктемде себеді. Топырақтағы температураның төмендігіне қарамастан, бұл өсімдіктер суыққа төзімді болғандықтан және ылғалдың молдығынан өніп шығады. Ал көкөніс өсімдіктерінен сарымсақ, сәбіз, пияз, шалқан да суыққа төзімді келеді. Криобиология (грек. kryos – суық, аяз, мұз және биология) – төмен және аса төмен темп-лардың (0оС-тан абсолют нөлге жуық) тірі организмге тигізетін әсерін зерттейтін ғылым, биологияның бір бөлімі. К-ның негізгі міндеттері: суық жағдайдағы тіршіліктің төм. темп-ра шекарасын анықтау, организмнің салқындауға және тоңазуға, үсуге төзімділігін; суықтың клетка мен ұлпа қызметтерін бүлдіру әсерін және клетканың, тіннің суықтан қорғану тәсілдерін зерттеу; тіршілікке қажетті темп-раның төм. шегін анықтау; табиғи жағдайда суықта орын алатын организмнің анабиоз күйіне өту механизмін анықтау. 1904–36 жылдары француз ғалымы П.Беккерель және 1919–24 жылдары австриялық ғалым Г.Рам әр түрлі организмдерді (микроорганизмдер мен омыртқасыз жануарлар), сондай-ақ құрғатылған спора мен тұқымды –269 – 271о-қа дейін зардапсыз тоңазытуға болатынын дәлелдеген. Организмді баяу тоңазытқанда клетканы қоршаған су мұзға айналады. Өсімдік клеткалары мен кейбір жануарлар тіндерінің тіршілігін жоймау үшін оларды баяу салқындатады. Ал аса тез салқындатқанда (бұл тек микроорганизмдерге қолданылады) судың біраз бөлігі аморфты мұзға айналады, клеткалар зақымдалмайды да өз тіршілігін сақтап қалады. Мұндай клеткаларды тірілту үшін тез (3–10 с) жылыту қажет. Табиғи жағдайда жәндіктер тіні мен өсімдіктер ұлпасында салқын түскенге дейін осындай қорғаныш заттар жиналады. Жәндіктердің кейбір түрлері қыста қатып қалып, қыстап шығады, ал көктемде қайта тіріледі. Микроорганизмдер (бактериялар, ашытқылар), мүк, қына, т.б. суыққа төзімді, шыдамды келеді. К-лық зерттеулердің салқынмен, төмен темп-рамен түрлі ауруларды емдеуде (криотерапия), өсімдіктердің аязға төзімді түрлерін шығаруда, а. ш. зиянкестерінің қыстап шығатын жерлерін тауып, оларды жоюда, адамның солт. өңірлерде тіршілігін жеңілдетуде және ғарыштық биологияда маңызы зор.

Томен (-) температуранын колайсыз асеринен,асиресе,кыстап шыгатын шоптесин,агаш тектес жане жемисти осимдиктер жыл сайын коптеп залалданады.Осимдиктин томенги температурага тозимдмлигининин,аяздан закымдануы мен опат болуынын себептерин зерттеу жумыстарымен галымдар осимдиктер физиологиясы гылымы жана калыптасас басталган кезден-ак айналыскан. Температуранын томендеуи ферменттик жуйелерге асер етип,белоктар ыдырап,карапайым,тозимди заттарга айналады.сонымен катар,канттарды жане белоктарды коагуляцияланудан коргайтын баска заттардын молшери кобейеди.Томен температуранын асеринен эат алмасу процеси бузылып,осимдик закымданып жане тиршилигин токтатуы да мумкин.Корытып айтканда,жыл сайын кыстап шыгатын осимдиктердин томенги температуралык жагдайга,суыкка аязга тозимдилиги-ол сырткы ортанын турли асерлеринин натижесинде биртиндеп пайда болатын,физиологиялык,биохимиялык процестеринин озгерулерине байланысты бейимдеушилик кабилеттигинин калыптасуы.Осимдиктердин суыкка,аязга тозимдилигин арттыру адистеринин халык шаруашылыгы ушин манызы зор.

Соседние файлы в предмете [НЕСОРТИРОВАННОЕ]