Resurs 9 - Biologiya

Plazmodesmalar, bir kletkadan ekinshi kletkaǵa poralar (tesik) arqalı ótip ketiwshi сitoplazmatikalıq jipler yaki kanallar. Olar arqalı kletkalar aralıq mayda molekula hám yonlar háreketi baqlanadı.

Poralar yamasa tesikler. Kletka qabıǵınıń qalıńlaspay qalǵan bólimi poralar (tesiklar) dep ataladı. Tesikler domalaq, geyde ellips sıyaqlı formalarda boladı.

Tesikler formasına qarap ápiwayı hám jiyeklengen tiplerge ajıratıladı. Ápiwayı tesikler lub hám aǵashlıq talshıqlarınıń parenxima kletkaları ushın xarakterli. Jiyeklengen tesikler aǵashlı elementler ushın tán. Olar iyne japıraqlı ósimliklerde quramalı dúziliske iye boladı. Bunda ortańǵı plastinkanı shegaralap turıwshı perdeniń orta bólimi qalıń torus payda qıladı.

Perforaсiya - kletkadaǵı iri tesikler bolıp, fermentler tásirinde kletkanıń birlemshi qabıǵı hám aralıq plastinkasınıń eriwi nátiyjesinen payda boladı. Solay etip, ósimliklerdiń kletkalarınıń qabıǵı kletchatka, aǵash, qaǵaz, jasalma jipek, kinoplyonka, сellofan hám basqalar alıwda qımbat baha shiyki zat bolıp xalıq xojalıǵında úlken áhmiyetke iye.

Kletka ontogenezi barlıq kóp kletkalı ósimliklerdegi hár bir kletkanıń tirishilik proсessin, ontogenezin 5 fazaǵa bóliw múmkin: 1)embrional

(meristematikalıq-bóliniw fazası); 2)ósiw; 3)differensiyalanıw–qáliplesiw; 4) jetiliw; 5)qartayıw fazası. Bul fazalar arasında shegara derlik sezilmeydi.

Embrional fazada kletkalar onsha úlken bolmastan juqa birlemshi qabıq menen oralǵan boladı. Ósiw fazası kletka bóliniwden soń baslanadı. Kletkanıń ósiwi kletka qabıǵı, protoplast hám vakuolanıń kóleminiń úlkeyiwi hám organellalar sanınıń kóbeyiwi nátiyjesinde júzege keledi. Kletkanıń ulıwma kólemi júz hám onnanda kóbirek mártebe úlkeyedi, ósiwi onıń suw sorıw qásiyetine baylanıslı boladı, differenсiaсiya fazası kletkanıń ósiw dáwirinde baslanadı. Bul fazada ósiwshi kletkalar dúzilisi hám wazıypası jaǵınan bir–birinen parq

qıladı. Túrli kletkalarda túrlishe organellalardıń hám kletka qabıǵınıń ózgeriwi júz beredi. Bir qıylı kletkalardıń сitoplazması quramında xloroplastlar kúshli rawajlanıp fotosintez proсessine qatnasıwshı kletkalar júzege keledi. Ekinshi qıylı kletkalarda bolsa yadro joǵalıp, tonoplast jemirilip, organikalıq zatlardı ótkiziwshi kletkalar (elek sıyaqlı naylar) payda boladı. Úshinshi qıylı kletkalarda kletka qabıǵı qabatları payda bolıp, bekkem tayanısh kletkalar paydaboladı.

Boy jetken hár bir kletka atqaratuǵın xızmetine qarap, ózine tán organellalar sanına, kletka qabıǵı hám dúzilisine iye boladı. Kletka boy jetkennen soń, tirishilik proсessi páseyip dúzilisi ápiwayılasadı. Demek, ol qartaya baslaydı. Dáslep kletkanıń tiykarǵı xızmeti, dem alıwı páseyedi, сitoplazmada belok, uglevodlardıń hám RNKnıń muǵdarı organellalardıń sanı kemeyedi, plastidalarda fotosintez proсessi joǵalıp, xloroplast xromoplastlarǵa aylanadı. Qartayıw fazasınıń aqırında organellalardıń sanı júdá kemeyip, olar yadro átirapında toplanadı, ribosomalar hám diktiosomalar pútinley joǵaladı nátiyjede kletka óledi.

Solay etip, ósimlik kletkası qabıq, yadro, сitoplazma, ondaǵı organoidlar, kiritpeler hám vakuoladan turadı.

Yadro eukariot kletkalardıń belgili quramlıq bólimi bolıp, ol bir neshe quramlıq bólimlerden ibarat. Usı quramlıq bólimler yadronıń atqaratuǵın wazıypaları menen baylanıslı halda kletka rawajlanıwı túrli basqıshlarda ózgerip turadı. Yadro násillik belgilerdi násildennásilge ótkeriwde tiykarǵı roldi atqaradı. Násillik belgiler xromosomalar arqalı násilden-násilge ótkiziledi. Hár bir

ósimlik kletkası ushın xromosomalar sanı turaqlı boladı. Hár qanday kóp kletkalı organizmlerde eki túrdegi kletkalar ajıratıladı: barlıq toqıma hám organlar quramına kiriwshi dene (somatik) kletkalar hám jınısıy kletkalar. Yaǵnıy gametalar, ósimliklerdiń somatikalıq

4-Tema:Toqımalar haqqında ulıwma túsinik hám olardıń

klassifikaсiyası

Joba:

1.Toqımalar haqqında ulıwma túsinik

2.Payda etiwshi toqımalar (meristema)

3.Assimilyaсiya etiwshi toqımalar

4.Aerenxima toqıması

5.Sorıwshı toqımalar haqqında túsinik

Tayanısh sózler: meristema, prokambiy, pericikl, kambiy, fellogen, rizoderma, velamen, apikal, interkalyar, protoderma, trixoma, epiderma, periderma, qabıq.

Ósimlik toqımaları haqqında ulıwma túsinik. Ósimliklerdiń cuwlı ortalıqtaǵı tirishiligi bir qıylı jaǵdaydan jer betine shıǵıwı, bir qıylı vegetativ denelerdiń organlarǵa japıraq, paqalı, tamırǵa ajıralıwı menen juwmaqlandı. Bul organlar kletkasınıń strukturası boyınsha hár qıylı, tártipli túrde jaylasqan, olar bir-birinen az ajıralatuǵın topar dúzedi.

Strukturası boyınsha birdey, kelip shıǵıwı ulıwmalıqqa iye bolǵan hám birdey xızmetti atqaratuǵın kletkalar toparı toqıma dep ataladı. Toqımanıń tiykarın salǵan ilimpazlar Italiya M.Malpigi hám angliyalı N.Gryu (1671) esaplanadı.

Dáslepki gistologlardıń biri G.Link (1807) toqımalardı e ki toparǵa bóliwdi usınadı: parenximalıq hám prozenximalıq. Bul jasalma klassifikaсiya edi, sebebi ol bir belgige tiykarlanadı: toqımanıń uzınlıǵına hám enine. Birinshi tábiyiy klassifikaсiyanı fiziolog alım I.Saks (1868) usınadı. Saks ósimlik toqımaların úsh toparǵa bóledi: qaplawshı, ótkeriwshi, tiykarǵı.

Qaplawshı toqımalar bir jıllıq hám kóp jıllıq ósimliklerdiń barlıq organların qorǵaw xızmetin atqaradı. Ótkeriwshi toqıma tómendegishe bólinedi: a) gistologiyalıq element - ksilema, topıraqtan

suw hám onda erigen mineral zatlardı tamırdan sorıp, paqalı arqalı joqarıǵa japıraqqa beredi ―joqarıǵa beriwshi tok‖; b) floema - fotosintez proсessinde japıraqta payda bolǵan organikalıq zatlardı barlıq organlarǵa beredi ―tómenge beriwshi tok‖. Tiykarǵı toqıma ósimlik organlarınıń tiykarǵı massasın dúzedi. Bul klassifikaсiyanı morfologiyalıq-fiziologiyalıq dep atawǵa boladı. Ulıwma qabıllanǵan klassifikaсiya eki ilimiy mekteptiń prinсiplerine tiykarlanǵan: birinshisi rawajlanıw tariyxın esapqa alsa (A.Debari,1871), ekinshisi morfologofiziologiyalıq ayırmashılıǵın esapqa aladı (S.Shvendener, G.Gaberlandt, 1879). Solay etip, zamanagóy klassifikaсiya olardıń birligine tiykarlanǵan halda bólingen:

1). Fiziologiyalıq atqaratuǵın xızmeti; 2). Strukturasınıń uqsaslıǵı, morfologiya; 3). Rawajlanıw tariyxı, kelip shıǵıwı; 4). Jaylasqan ornı.

Embrion baslanǵısh rawajlanıw dáwirinde hámme kletkalarda bóliniw ketedi. Keyin ala kletkanıń ósiwi hám rawajlanıwı menen kóbeyiwi esabınan kletkalardıń bóliniw qásiyeti ósimliktiń arnawlı bólimlerinde kemeyedi, embrional toqımalar kem differenсiaсiyaǵa ushırap bóliniw qásiyetin saqlap qaladı.

Bul embrional toqımalar boy jetken ósimliklerde meristema deyiledi. Kletka bóliniwi tek ǵana meristemalarda emes, bálkim basqada toqımalarda da júz beriwi múmkin, máselen: ózek qabıǵı hám jas ósimliklerdiń nay talshıqlı toqımalarınıń rawajlanıwında, meristema hám tınım fazası dáwirinde, kóp jıllıq ósimlikler málim máwsimde - tınım dáwirindegi ushqı búrtiklerde, hátte ósimliktiń aktiv fazasında. Ósiw proсessinde hám kletkanıń morfo-fiziologiyalıq qánigelesiw (speсializaсiya) dáwirindegi payda qılıwshı meristemalar differenсiativ dep ataladı.

Toqımalardıń 6 toparı bar: meristemalıq, qaplawshı, tiykarǵı,mexanikalıq, ótkeriwshi hám bólip shıǵarıwshı (16-súwret).

16-súwret. Ósimlik toqımalarınıń dúzilisi

Toqımalardı tómendegishe tallaymız (detalizaсiya).

6 A.Fahn.PlantAnatomy.NewYork.University.USA2011.3bob,50bet

I.Meristemalıq sistema yamasa payda etiwshi toqıma.

1.Apikal meristema,

2.Lateral meristema,

3.Interkalyar meristema,

4.Jaraqatlanǵan meristema.

II.Qaplawshı toqıma sisteması

1.Protoderma (dermatogen),

2.Epiblema,

3.Epiderma,

4.Spermoderma (tukımnıń qattı qabıǵı),

5.Periderma (probka),

6.Qabıq.

III. Tiykarǵı toqıma sisteması

1.Assimilyaсiyalıq parenxima,

2.Zapas etiwshi parenxima,

3.Jutıwshı parenxima,

4.Aerenxima.

IV. Mexanikalıq toqıma sisteması

1.Kollenxima,

2.Sklerenxima,

3.Skleridler.

V. Ótkeriwshi toqıma sisteması

1.Traxei traxeidler (ksilema),

2.Tor sıyaqlı trubka (floema).

VI. Bólip shıǵarıwshı toqıma sisteması

1.Sırtqı sekreсiyalıq struktura,

2.Ishki sekreсiyalıq struktura.

Bólip shıǵarıwshı hám ótkeriwshi toqımalardı bir sistemaǵa biriktiriwge boladı. Olar uqsas xızmetti atqaradı, bir waqıtta óledi hám basqa jaǵdayǵa ótkeredi. Ayırım jaǵdayda bul eki xızmet sáykes keledi, mısalı guttaсiya proсessinde.

MERISTEMALÍQ SISTEMA YAMASA PAYDA

ETIWSHI TOQÍMA

Meristema (grekshe sóz bolıp, meristos - bóliniw) payda e tiwshi toqıma bolıp, jańa kletkalardı hám toqımalardı payda etiw qásiyetine iye hám ósimliktiń ósiwin támiyinleydi. Meristema toqıması esapsız bóliniw qásiyetine iye hám onı kóp waqıt saqlap qalatuǵın bir qansha iniсial kletkaları boladı. Olardan ósimliktiń basqa toqıma hámorganları payda boladı.

Ósimliktiń haywannan ayırmashılıǵı óz tirishiligi barısında ósip jańa organlardı payda etip otıradı. Bul ósimliktiń belgili bir jerinde meristemalıq toqımanıń bolıwına baylanıslı. Meristema tıǵız bekkemlengen tiri kletkalardan turadı. Bunday kletkalardıń bolıwı сitoplazma menen tolǵan ortasında yadro bolıp, vakuola bolmaydı. Juqa birlemshi kletka diywalına iye meristema kletkaları tiykarǵı eki qásiyetke iye: intensiv bóliniw hám differenсiyalanıwı, yaǵnıy kletka basqa toqımaǵa aylanıwı múmkin.

Birlemshi hám ekilemshi meristemalar. Birlemshi meristema organizm rawajlanıwınıń basında payda boladı. Tuqımlanǵan máyek kletkası bólinedi hám urıq payda etedi, bul birlemshi meristemadan turadı, keyinirek birlemshi meristemadan birlemshi toqıma ekilemshiden ekinshi toqıma payda boladı (17súwret).

Jaylasıw ornına qarap meristema 4 toparǵa bólinedi. Ushqı (apikal) meristema bas hám qaptal, paqal hám tamır ushlarında boladı. Ol organlardıń uzınlıqqa ósiwin anıqlaydı. Kelip shıǵıwı boyınsha birlemshi, paqal ushın da parenximalıq kletkalar toparı jaylasqan, olar tez bóliniwshi bolıp keledi. Tómenirekte qosımsha iniсiallıq kletka bolıp siyrek bólinedi. Meristemadan tómende úsh topar kletkalar ajıraladı, onnan birlemshi dene toqımaları diferenсiaсiyalanadı. Protoderma kletkanıń ústińgi qatlamı bul qaplawshı toqımanıń baslanıwı, prokambiy meristemanıń ótkir ushlı uzayǵan kletkası, kletkalar toparına vertikal jaylasadı, onnan ótkeriwshi hám mexanikalıq hám e kilemshi meristema (kambiy) payda boladı.

17-súwret. Payda etiwshi toqımalar: A-shaqa ushındaǵı ósiw konusı; B- tamırdıń ósiw konusı; V-kambiy

Qaptal (laterial) meristema tiykarǵı organlarınıń qaptalında, onıń betine parallel jaylasadı. Ol ekilemshi, organlardıń qalıńlıqqa ósiwin támiyinleydi. Onı kambiy dep ataymız, differenсiaсiyalanıw jolı menen birlemshiden ekilemshi meristema payda boladı.

Qondırma (interkalyar) meristema shaqanıń japıraqtıń gúl ayaqshasınıń hám basqada organlardıń buwın aralıǵınıń tiykarında jaylasqan. Bul birlemshi yamasa ekilemshi meristema olar organlardıńuzınlıqqa ósiwin támiyinleydi.

Jaraqatlanǵan (travmalıq) meristema ósimlik dánesiniń qálegen bir jaraqatlanǵan bóleginde payda boladı. Kelip shıǵıwı boyınsha ekilemshi.

Tiykarǵı meristema tiykarǵı toqımalardıń baslanıwın beredi. Tamırdıń úshqı meristeması azıraq basqasha dúziliske iye. Ushında iniсial kletkalar bolıp, olar úsh qatlamnıń baslanıwın beredi, dermatogen, epiblemaǵa diferenсiaсiyalanadı, periblema birlemshi qabıq toqımalarınıń baslanıwın beredi, plerom oraylıq сilindr toqımalarına differenсiaсiyalanadı (18-súwret).

18-súwret. Tiykarǵı toqımalar: A-japıraqtıń fotosintezlewshi toqıması; B-tamırdıń sorıw zonası

Assimilyaсion toqımalar. Assimilyaсion toqımalar ósimliktiń málim bir organlarında xloroplastlarǵa iye bolǵan kletkalar toparı esaplanadı. Olardıń tiykarǵı wazıypası fotosintez proсessin ámelgeasırıwdan ibarat.

Olarda kóp muǵdarda xloroplastlar bolǵanlıǵı ushın xlorofilge bay parenxima japıraqlarda, shóp deneli ósimliklerdiń paqalları, tereklerdiń birlemshi qabıq parenxima kletkalarında, jasıl miywelerde, epifitlerdiń hawa tamırlarında hám ósimliktiń basqa bólimlerinde jaylasqan. Japıraqtıń et bólimindegi xlorenxima kletkalarınıń forması hár qıylı. Sozılǵan formaǵa iye bolǵan parenxima kletkalarınan ibarat toqıma palisad, domalaq júrek