Resurs 9 - Biologiya

Sporalı joqarı dárejeli ósimlikler moxlar, plawnlar, qırıq buwınlar, qırıqqulaq ósimlikler bolıp, olardıń sırtqı kórinisi túrliformada boladı.

Mox bólimi ósimlikleriniń ayırım wákilleri denesi ápiwayı bolıp, olar jer betiniń kóp jerlerinde ushırasadı. Plaunlar qáliplesken japıraq, paqalǵa iye. Qırıqqulaqlardıń sırtqı kórinisi shıraylı bolıp, hár waqıtta ushtan ósiwshi «qırıqqulaq japıraǵı» dep atalıwshı japıraq hám buwın aralıqları qısqarǵan shaqalar qáliplesken. Sporalı joqarı dárejeli ósimliklerdiń tek ǵana moxlar bóliminde gametofiti dominat bolıp, hár túrli kóriniske iye.

Ashıq tuqımlı ósimliklerdiń iri denesi kúshli bolıp, tuqımları ǵozalarda ashıq halda boladı. Solay etip, jer betindegi ósimlikler hár túrli ekologiyalıq sharayatlarda ósedi hám jer júzinde júz beretuǵın kóp ǵana proсesslerge qatnasadı.

Tómen dárejeli ósimliklerde differenсiaсiya 3 túrli evolyuсion baǵdarda bolıwı múmkin. Birinshi baǵdarda bir kletkalı organizmlerdiń ólsheminiń ózgeriwi gúzetilmegen. Demek, bul baǵdarda differensiaсiya sheklengen bolıwı múmkin.

Ekinshi baǵdarda organizm qız kletkalarǵa bólinbesten, kóp sanlı yadro hám basqa organellalardı payda etip, formasın úlkeytiwi múmkin (máselen, vosheriya, botridium, kaulerpa sıyaqlı kletkasız suw otları). Bunday organizmlerge jip sıyaqlı vosheriyalar yamasa onnanda quramalıraq formaǵa iye bolǵan ósimlikler mısal bola aladı.

Botridiumnıń denesi ilmeshektiń bas bólimi úlkenirek, almurt sıyaqlı bası hám, onnan topıraqqa ketken mayda reńsiz shaqalanǵan túkshelerden - rizoidlardan (grek. riza – tamır, eydos – uqsas) turadı. Denesiniń ishki bóliminde hesh qanday bólingen diywal joq. Teńiz suw otı kaulerpanıń 10-50 sm keletuǵın denesi quramalı bólimlerge bólingen. Onıń denesi teńiz túbinde tamır paqal sıyaqlı gorizontal jaylasqan tallomnan turıp, onnan joqarıǵa japıraqlı paqalǵa uqsas

shaqalar ketken. Leykin, kaulerpanıń ishki bóliminde kletkalarǵa ajıratıwshı diywallar joq. Bunday organizmler kletkasız yamasa sifonǵa uqsas dep táriplenedi. Bunday formalardıń evolyuсiyası tupikke (bası bekilgen kóshe) túsip qalǵan bolıwı múmkin, sebebi olar juwmaqlanbaǵan dúziliske iye. Kletkasız denesi ayırım bólimlerge differenсiaсiyalanbaǵan, birde bir wazıypanı orınlawshı toqımalar bolmaǵan, kletkasız organizmler jaralansa bir bólegi emes, denesiniń ishindegi barlıq tirishilik zıyanlanadı.

Úshinshi baǵdarda differenсiaсiya júzege kelip, kóp kletkalıq payda boladı.

Qadaǵalaw ushın sorawlar

1.Botanika ne haqqında pán?

2.Avtotrof hám geterotrof organizmler degen ne?

3.Botanika pániniń tiykarǵi bólimleri nelerden ibarat?

4.Botanika pániniń rawajlaniw tariyxın aytıp beriń?

5.Ósimliklerdiń tábiyatta hám adam tirishiliginde áxmiyeti qanday?

6.Ózbekstan alımlarınıń botanika pániniń rawajlanıwına qosqanúlesi qanday?

Ádebiyatlar:

1.M.I. Ikromov hám boshqalar ― Botanika (Wsimliklar morfologiyasi hám anatomiyasi)‖ Toshkent 2002 (1-10bet)

2.A.Fahn.Plant Anatomy.New York.University.USA2011.1bob,1bet

3.S.M. Mustafaev Botanika (anatomiya, morfologiya, sistematika) Toshkent 2002 (3-11bet)

2 - Tema: Ósimlik kletkası onıń dúzilisi, ximiyalıq quramı,wazıypası

hám bóliniw usılları

Joba:

1.Kletkanı úyreniw tariyxı

2.Kletkanıń dúzilisi haqqında túsinik

3.Citoplazmanıń ulıwma sıpatlaması

4.Kletka organoidlarınıń dúzilisi hám wazıypaları, yadro hám kletkanıń bóliniwi

Tayanısh sózler: kletka, mikroskop, yadro, tallofit, protoplast, organoidlar, organikalıq zatlar, fitogarmonlar, lizosomalar, xromosomalar, amitoz, mitoz, meyoz, interfaza.

Kletkanı úyreniw tariyxı

XVI ásirdiń aqırı, XVII ásirdiń baslarında optikalıq ásbaplar ustası, gollandiyalıq Gans hám Zaxariy Yansenlar mikroskop oylap taptı. XVII ásirde ósimlik organizmleriniń kletka dúzilisi anıqlandı. 1665jılı ingliz fizigi R.Guk

(1636–1703) ózi jetistirgen mikroskop arqalı túrli nárselerdi: buzina daraqtı ózegi, ukrop hám basqa ósimliklerdi úyrenip, onıń nátiyjelerin óziniń ―Ayırım bir mayda nárselerdi sáwlelendiriw‖ miynetinde bayan etedi. Bul miynetinde Guk birinshi bolıp ‖kletka‖ atamasın anıqlaǵan.

Ósimlikler anatomiyası haqqındaǵı birinshi miynet angliyalıq Gryu hám italiyalıq Malpigiler tárepinen jazıldı. Gryu óz jumısların ―Ósimlikler anatomiyasınıń baslanıwı‖ (1682), Malpigi bolsa eki tomlı ‖Ósimlikler anatomiyası haqqında túsinikler‖ (1671) atlı miynetlerinde járiyalaydı.

1831-jılı R.Braun kletka yadrosın anıqladı hám yadro kletka tirishiliginde belgili áhmiyetke iye ekenligi haqqındaǵı pikirdi alǵa súrdi. 1884-jılı rus alımı

P.F.Goryaninov (1796-1856), keyin ala chex alımı Purkiniye hám onıń shákirti kletka ishindegi tiri massaǵa úlken

áhmiyet beredi. 1830-jılı Purkinie ol massanı protoplazma dep atadı. 1838-jılı

Shleyden tárepinen piyaz qabıǵı kletkalarındaǵı yadrosha anıqlandı.

I.D.Chistyakov (1874), E.Strasburgerler (1875) yadronıń kariokinetikalıq bóliniwi yaki mitozdı, V.I.Belyaev (1892-1894) redukсion bóliniw yaki meyozdı, S.G.Navashin (1898), gúlli ósimliklerdegi qos tuqımlanıw sıyaqlı belgili jańalıqlardı ashtı.

Ósimlik kletkasınıń dúzilisi

Organizmlerdiń tiykarǵı qurılıs birligi – kletka esaplanadı. Bul kletka terminin birinshi bolıp Robert Guk paydalanǵan. 1665-jılı qabıqta diywallar menen oralǵan mayda boslıqlar usı termin menen atalǵan. Keyin ala basqa ósimlik toqımalarında kletkanı hám bul kletkalar ―shire‖ menen tolǵanlıǵın gúzetken

(Mateke, 1943).

Keyin ala kletka ishinde zat – protoplazma barlıǵı anıqlandı. 1880jılı Gansteyn protoplasttıń birligi protoplazma terminin kiritgen. Jáne Gansteyn protoplast terminin kletka termininiń ornına paydalanıwdı usınıs etedi. Lekin, onıń usınısı kópshilik tárepinen qabıl etilmedi. Ósimliklerde kletka termini protoplast penenbirgelikte onıń diywalına aytıladı.

Kletka haqqındaǵı táliymattı rawajlandırıwdıń jańa háwij alıw basqıshı ásirimizdiń eliwinshi jıllarına tuwrı keledi. Bul dáwirde elektron mikroskop payda boldı.

Elektron mikroskoplar payda bolıwı menen birge molekulyar biologiya, aradan 20 jıl ótkennen keyin gen injeneriyası sıyaqlı jańa pánler payda boldı. Bul bolsa, óz náwbetinde biotexnologiyanı jańa usıllar menen qurallandırdı, insan ıqtiyarı menen ayırım ónimlerdi tiri organizmlerdiń iskerliginen paydalanıp payda etiw imkaniyatı jaratıldı.

Kletka injeneriyasınıń jańa usılların islep shıǵıw nátiyjesinde pánniń usı tarawın rawajlandırıw hám onıń nátiyjelerin ámelde qollanıw imkaniyatına iye boldı.

Ósimlik kletkası sırtqı tárepinen qabıq penen oralǵan zat bolıp, qabıqtıń ishinde kletkanıń tiri bólimi – protoplast jaylasqan. Onıń tiykarǵı quramı

сitoplazma hám yadrodan ibarat (1-súwret). Haywan kletkalarında bolsa qabıq wazıypasın сitoplazmanıń ózine tán dúzilis hám quramına iye bolǵan sırtı

atqaradı.

Ósimlik kletkaları plastikalıq perde sırtı qalıń kletka qabıǵına iye bolıp, ol

сitoplazmanıń tirishilik iskerligi nátiyjesinde payda bolǵan ónimi esaplanadı. Citoplazma quramalı ximiyalıq quramǵa iye bolǵan elastik, tınıq

yarım suyıqlıq esaplanadı.

1-cúwret. Kletkanıń dúzilisi

3 A.Fahn.PlantAnatomy.NewYork.University.USA2011.2bob,10 bet

Citoplazma strukturasız massa – gialoplazma, kletka organoidları hám kiritpelerge ajıraladı. Organellalar (organoidlar) morfologiyalıq hám atqaratuǵın xızmeti jaǵınan kletkanıń qánigelesken bólimi esaplanadı. Olarǵa mitoxondriyalar, ribosomalar, Goldji kompleksi, endoplazmatikalıq tor, kletka orayı kiredi. Ósimlik kletkaları haywan kletkalarınan parqlanıp, olarda plastidalar boladı. Plastidalarda uglevodlar, beloklar hám maylar toplanadı.

Yadro (maǵız) derlik barlıq kletkalardıń áhmiyetli quramlıq bólimi esaplanadı. Ximiyalıq quramı jaǵınan сitoplazmaǵa jaqınlap ketedi hám olar ortasında morfologiyalıq hám funkсional baylanıs bar (2-súwret).

Zatlar almasıwınıń ayırım ónimleri (kiritpeler) сitoplazmanıń tirishilik iskerligi nátiyjesinde payda bolıp, toplanıp hám joǵalıp turatuǵın waqıtshalıq óli qosımtalar bolıp esaplanadı. Olarǵa zapas azıq zatlar, zatlar almasıwınıń

aqırǵı ónimleri, máselen, kraxmal dánesheleri, may tamshıları, kristallar hám basqalar kiredi. Citoplazmanıń tirishilik iskerligi ónimi sıpatında vakuolalar ósimlik hám haywan kletkalarında boladı. Ósimlik kletkalarında olar kóbirek jaydı iyeleydi.

Solay etip, ósimlik kletkası qabıq, yadro hám сitoplazma hám ondaǵı kletka organellaları, kiritpeler hámde vakuolalardan dúzilgen boladı.

Ósimlik kletkalarınıń forması hám ólshemi túrlishe bolıp, ósimlikte jaylasıw halatı atqaratuǵın xızmetine baylanıslı. Jeke haldaǵı kletkalar shar tárizli, sopaq tárizli hám máyek tárizli formada boladı. Kóp kletkalı organizmlerde, ádette kletka kóp qırlı formaǵa

iye. Joqarı dárejeli ósimliklerdegi kóp túrli formaǵa iye kletkalardı eki toparǵa ajıratıw múmkin.

1.Parenxima kletkaları hámme tárepi derlik teń, yaǵnıy izodiametrik.

Olardıń forması ádette kóbirek domalaq, sopaq tárizli juldız tárizli bolıp keledi. Parenxima kletkaları tiri juqa qabıqqa iye bolıp, olar ósimliktiń tamır, paqal, japıraq, gúl, tuqım hám miywelerdiń tiykarǵı toqımasın quraydı.

2.Prozenxima kletkaları boyı enine qaraǵanda bir neshe on yaki júz mártebe artıq, sozıq, ushları ótkirlengen, qabıǵı bolsa qalıń, kóbinese óli kletkalardan ibarat. Prozenxima kletkaları tiykarınan ósimliktiń ótkiziwshi hám mexanikalıq toqımaların payda etedi.

Kletkalardıń ólshemi ádette mikroskopiyalıq, yaǵnıy júdá mayda bolıp, ayırım kletkalardı (сitrus miyweleriniń et bólimindegi prozenxima kletkaları) ápiwayı kóz benen baqlaw múmkin. Bunday kletkalardıń ólshemi 5mm ge jetedi, eni bolsa 2-3mm. Ayırım bir ósimlik (ǵarbız, qawın, pomidor, alma hám t.b.) miyweleriniń et bólimindegi parenxima kletkaları bir qansha iri, olardıda lupa járdeminde kóriw múmkin.

Ósimlik denesin payda etiwshi tiykarǵı kletkalardıń ólshemi 0,015–

0,0067mm ge teń. Toqımashılıq sanaatında paydalanatuǵın talshıq beriwshi

ósimliklerdiń (zıǵır, kanap) lub talshıqlarınıń uzınlıǵı 20–

40 mm ge jetedi. Paxta ósimligi shigitiniń bir kletkasınan ibarat talshıǵı ádette sortlarda 23–31mm bolsa, elita sortlarında ol 65 mm. ge baradı. Joqarı dárejeli ósimliklerde kletkalar sanı astronomik kórsetkishge iye. Daraq ósimligi japıraǵınıń ózinde 200 mln.nan artıqkletkalar boladı.

Citoplazmanıń ulıwma sıpatlaması

Citoplazma–kletkanıń áhmiyetli quramlıq bólimi esaplanıp, onda túrli zatlardı toplaw, dem alıw, ósiw proсessleri, ózgeriwsheńlik hám násillik belgiler saqlanadı, ulıwma barlıq tirishilik proсessler

сitoplazmada júz beredi. Onıń salıstırma awırlıǵı 1,04–1,06 ge teń, tınıq, jabısqaq, reńsiz massa esaplanadı (3-súwret).

Suwǵa qaraǵanda nurdı biraz kúshlirek sińdiredi, suwda erimeydi. Citoplazma organikalıq hám anorganikalıq zatlardan dúzilgen bolıp, tiykarın organikalıq zatlarǵa beloklar, ugevodlar, nukleyn kislotalar, lipidlar (may tárizli zatlar) kiredi.

Beloklar tiri organizmler dúzilisin

3-súwret. Citoplazmanıń dúzilisi.

hám bólimlerin belgilep beriwshi zatlar esaplanadı.Citoplazma protoplazmanı toltıradı hám fizikalıq jaqtan qoyıw yarım suyıqlıq bolıp, jaqtılıqta jaqsı halatta boladı.

Citoplazmanıń ximiyalıq strukturası júdá quramalı bolıp, tiykarǵı komponenti suw (85-90%) esaplanadı. Citoplazmanıń tiri kletkaların jaqtılıq mikroskobında kóriw múmkin, onıń hár túrli halatların jaqtılıq mikroskopta keyin, ala elektron mikroskopta gúzetiledi. Bul ashılǵan jańalıqlar сitoplazma terminin paydalanıwdı quramalastırdı. Citoplazmada сitoskelet bar bolıp, kletkaǵa óziniń formasın berip turadı. Ol óziniń organellaların shólkemlestiredi hám jaylastıradı.

Citoskelet belok talshıqlarınan: tiykarǵı aktin mikrofilamentler hám mikronayshalardan ibarat. Citoplazma kletka diywalınan plazmolema dep atalıwshı membrana blokları menenajıralǵan.

Nuklein kislotalar DNK hám RNK protoplasttıń ekinshi belgili toparı biopolimerleri esaplanadı (4-súwret).

Olar muǵdarı jaǵınan onsha kóp

bolmasada, biraq protoplastta belok

hám basqa zatlardıń toplanıwı ushın axborot saqlawda hám xabar beriwde

xarakterdegi úlken birikpeler toparı esaplanadı.

Lipidlerdiń suwda erimewi kópshilik jaǵdayda organikalıq eritiwshilerde eriwi menen xarakterlenedi.

Uglevodlar hár qanday kletkalar protoplastı quramına kirip, ápiwayı hám quramalı uglevodlar (polisaxaridler) bolıp parq qılınadı. Ápiwayı uglevodlarǵa glyukoza, fruktoza hám saxarozalar mısal bola aladı. Kraxmal hám сellyulozalar polisaxaridler esaplanadı. Olarkletkanıń ergastikalıq zatları esaplanadı.

Citoplazmanıń anorganikalıq quramına tiykarınan C, O, H, N; bulardan tısqarı Ca, P, K, S kiredi. Mikroelementlerden сitoplazmada Fe, Mn, Na, Cl, Mg, Br, I, Cu, Cr, Zn hám basqa kóp ǵana ximiyalıq elementlar ushıraydı. Barlıq ximiyalıq birikpeler arasında tiri kletkalarda eń kóp muǵdarda (60–90%) suw ushıraydı. Kletkada bolatuǵın barlıq reakсiyalar suwlı eritpelerde baradı. Solay etip, сitoplazmada suw-80%, belok–12%, nuklein kislotalar–2%, maylar–5%, uglevodlar–1,2% boladı.

Protoplast fizikalıq qásiyetlerine qarap kóp jaǵdayda kolloid eritpe e saplanadı. Protoplast shılımshıq máyek belogına uqsap ketedi,

4 A.Fahn.PlantAnatomy.NewYork.University.USA2011.2bob,11bet

hám ádette dispers ortalıq, suwdan ibarat gidrozol kolloid sistema esaplanadı. Kletkanı úyreniw barısında jáne bir jetiskenliklerden biri сitoplazmanıń perde

dúzilisi esaplanadı. Demek, сitoplazma fosfolipidler hám beloklardan ibarat juqa (4–10nm) perde sıyaqlı dúziliske iye. Lipidlerdiń molekulası perdeniń dúzilis tiykarın dúzedi. Lipidler gidrofob hám gidrofil táreplerge iye bolǵan qos qabat perde payda etip, olar arasında belok molekulaları jaylasadı.

Ósimlik kletkasınıń сitoplazmasında úsh qabat ajıratıladı: plazmalemma, mezoplazma hám tonoplastlar. Plazmalemma kletka qabıǵı astında jaylasqan

сitoplazmanınıń sırtqı qabatı esaplanadı. Tonoplast bolsa сitoplazmanıń vakuol menen shegaralanıwshı ishki qabatı esaplanadı. Citoplazmanıń tiykarın mezoplazma, yaǵnıy ortańǵı qabattı dúzedi. Shegaralawshı qabatlar сitoplazmaǵa sırtqı ortalıqtan molekula hám ionlardıń kiriwin hám shıǵıwın támiyinleydi.

Kletkada zatlar almasıw nátiyjesinde toplanǵan suwda eriwshi ergastik zatlar

сitoplazma menen aralaspay, bólek tamshı halında toplanadı. Kletkanıń jası úlkeyiwi menen birge olar bir–birleri menen qosılıp kletka shiresi dep atalǵan eritpeni payda etedi. Kletka shiresi сitoplazmanıń ishki perdesi esaplanǵan tonoplast penen shegaralanǵan boladı. Kópshilik joqarı dárejeli ósimliklerdiń jetilgen kletkaları ushın oraylıq vakuolardıń bolıwı xarakterli. Ol bir qansha iri bolıp, kletkanıń 70–90% kólemin iyeleydi, kletkanıń protoplastı barlıq organellaları menen birge onıń qabıǵı astında jaylasqan. Kletka qabıǵı astında joylasqan prostoplastta hám ádette mayda сitoplazmatikalıq vakuolalar ushıraydı.

Kletka shiresiniń ximiyalıq quramı hám konсentraсiyası ózgeriwsheń boladı. Kletka shiresiniń keń tarqalǵan zatlarınan biri qant esaplanadı. Olar saxaroza, glyukoza hám fruktozalar formasında ushırasadı. Qant zatlar kletkasında belgili azıqlıq zat sıpatında xızmet qıladı.