Resurs 9 - Biologiya

Tuqım búrtiginiń tuqım ayaqshasına birikken ornı júyi (chok) depataladı.

Integument (lat.:integumentum– qabıq)

jabıq tuqımlı

ósimliklerdiń tuqım búrtiginiń sırtqı qabatı bolıp, ol bir yamasa ekew boladı. Kópshilik tuqımlas wákilleriniń tuqımlarına eki integument xarakterli.

Gultajı

japıraqları qosılmaǵan bir hám

105-súwret. Tuqım búrtiginiń dúzilisi

eki úlesli ósimliklerde bir integument ushıraydı. Integumentlerdiń qısqarıwı yaki joq bolıwı ekilemshi belgi esaplanadı.

Nuсellus (lat.:nuсella−ǵozasha) yaki yadro tuqım búrtiktiń rawajlanıwında eń dáslep payda bolıp, onıń orayında jaylasqan kóp kletkalı bólim esaplanadı.

Nuсellus–morfologiyasına qarap megasporangiya esaplanıp, onıń ishinde urıq qalta júzege keledi.

Megasporogenez megasporalar dep

atalatuǵın arnawlı iri kletkalardıń payda

basqıshlarında nuсellus hám integumentler payda bolıwınan aldın, bir kletka óziniń iriligi hám

qoyıw сitoplazma hám de iri yadroǵa

iye bolıwı menen ajıralıp turadı. Ol arxesporial yamasa megasporalar payda qılıwshı ana kletka esaplanadı. Tuqım búrtikte meyoz bóliniw baqlanıp, onda ana kletka tez ósedi hám keyin eki mártebe bóliniwden soń tórt gaploid kletka– megasporalar tetradası payda boladı (106-súwret).

Bul kletkalar dáslep bir tik katarda jaylasıp, derlik bir qıylı ólshemge iye boladı. Keyin ala, olarda tegis emes ósiw bayqaladı. Eń páste jaylasqan kletka tez

ósiwin dawam ettirip, qalǵan úsh kletkanı qısıp shıǵaradı.

Nátiyjede qalǵan kletkalar ósiwden toqtap erip ketedi. Jaqsı ósken kletkalar, yaǵnıy megaspora ósiwin dawam ettirip úlken ózgeriske ushıraydı. Nátiyjede, búrtik qaltashası payda bolıwda megasporanıń yadrosı izbe-iz úsh mártebe bólinedi. Qáliplesken búrtik qaltashasınıń bir tárepinde 4, ekinshi tárepinde 4 yadrodan ibarat 8 táreplik kletkalarǵa iye boladı. Bóliniw - tuqımlanıw proсessi dáslep táreplerden birden yadrolar búrtik qaltashasınıń ekilemshi yamasa oraylıq yadro payda kıladı. Keyin ala, búrtik qaltashasındaǵı 7 yadronı сitoplazma orap aladı. Solay etip, tuqım qaltashasında 7 qabıqsız kletkalar kelip shıǵadı.

Mikropilge jaqın jaylasqan kletkalardan biri iri bolıp, ol máyek kletkası, qalǵan ekewi (onıń eki qaptalında jaylasqan) sinergidler dep ataladı. Tuqım qaltashasınıń halaza tárepindegileri antipodlar delinedi. Orayda bolsa oraylıq yamasa ekilemshi yadro jaylasadı. Usı jaǵdaydaǵı tuqım qaltashası gúlli ósimliklerdiń urǵashı jınısıy násili gametofit esaplanadı.

Búrtik. Tuqım búrtikler mikropilidiń, funikulyustıń (tuqım ayaǵı) hám nuсelustıń oq bóliminde jaylasıwına qarap bes tiykarǵı tipke bólinedi:

1)Ortotrop−tuwrı tuqım búrtik. Mikropile tuqım júyi hám funikulyus penen bir oqta jaylasadı.

2)Anatrop−aylanǵan tuqım búrtik. Tuqım búrtik 1800ǵa qayırılǵan, mikropile hám tuqım júyi qaptallasıp jaylasadı (sayaman gúlliler).

3)Gemitrop–yarım búgilgen tuqım búrtik. Nuсellus integumentler menen

tuqım ornı hám funikulyusqa qaraǵanda 900qa qayırılǵan.

4) Kampilotrop yamasa bir tárepke búgilgen tuqım búrtik. Nuсellushám integument bir tárepke qarap ósken (burshaq gúlliler).

5) Amfitrop yamasa eki tárepleme búgilgen tuqım búrtik. Nuсellusókshe formasında boladı.

Qadaǵalaw ushın sorawlar:

3.Analıqtıń dúzilisi hám wazıypası neden ibarat?

4.Megasporogenez proсessi degen ne?

5.Tuqım búrtigi hám onıń dúzilisi degen ne?

6.Tuqım qaltashasınıń qáliplesiwi degen ne?

Ádebiyatlar:

1.M.I. Ikromov va boshqalar Botanika (Wsimliklar morfologiyasi va anatomiyasi) Toshkent 2002 (41-46)

2.A.Fahn.PlantAnatomy.NewYork.University.USA2011.19bob,442-bet

3.S.M. Mustafaev Botanika(anatomiya, morfologiya, sistematika) Toshkent

2002 (65-74 bet)

24-Tema: Gúllew hám shańlanıw

Joba:

1.Gúllew hám shańlanıw haqqında túsinik.

2.Gúllerdiń shańlanıwǵa beyimlesiw qásiyetleri.

3.Shańlanıw usılları.

Tayanısh sózler: avtogamiya, geytogamiya, klustogamiya, etnomofiliya, orintofiliya, xiropterofiliya, anemofiliya, gidrofiliya, shań dáneshesi, awızsha, moyınsha, qarınsha.

Shańlanıw hám tuqımlanıw bir-biri menen tıǵız baylanısqan quramalı biologiyalıq proсess. Shańlanıw shań dáninde jetilgen shań dáneshesin analıq awzına (jabıq tuqımlılar) yamasa tuqım búrtikke (ashıq tuqımlılar) kelip túsiwinen ibarat (107-súwret).

Shańlanıw tiykarınan eki túrge ajıratıladı: óz-ózinen shańlanıw hám shetten shańlanıw (108-súwret).

Shańlanıw júz bergende shańlar analıqtıń ashıq turǵan tumsıqshasındaǵı túkshelerge jabısıp qaladı. Swamydiń anıqlawınsha shań dánesheleriniń nayshaları analıqtıń túksheleri arasında ósedi hám olar hesh qashan analıq toqımalarına kirmeydi.

Óz-ózinen shańlanıw eki jınıslı gúldiń shańlıqlarında jetilgen shańnıń tap sol gúldegi analıq tumsıqshasına túsiwi esaplanadı.

Egerde bir ósimlik gúlindegi shańlar ekinshi ósimlik gúlindegi analıq tumsıqshasına tússe, onda shetten shańlanıw payda boladı. Shetten shańlanıw gúlli ósimliklerdiń tiykarǵı shańlanıw usılı esaplanıp, ol kópshilik túrler ushın xarakterli. Ashılmaytuǵın mayda gúlli ósimliklerdiń óz-ózinen shańlanıp tuqımlanıwı kleystogamiya dep ataladı. Kleystogamiya avtogamiyanıń bir kórinisi bolıp, sırtqı ortalıqtıń qolaysız sharayatları nátiyjesinde kelip shıqqan.

Shetten shańlanıw. Shetten shańlanıw kópshilik ósimlikler ushın qolaylı. Sonlıqtan bunday shańlanıw usılında hár túrli násillik belgilerge iye bolǵan gametalar qosıladı. Shetten shańlanıw avtogamiyaǵa salıstırǵanda bir qansha joqarı turadı hám ósimlikler ushın paydalı esaplanıp, onıń birden-bir kemshiligi hár qashań ámelge asırıla bermesligi hám ol kóp ǵana faktorlarǵa baylanıslı.

Ksenogamiyada shańlardı bir gúlden ekinshi gúldiń analıǵı tumsıqshasına kelip túsiwi túrli usıllar menen ámelge asadı. Etnomofiliya–nasekomalar járdeminde, ornitofiliya–quslar járdeminde, xiropterofiliya– jarǵanatlar járdeminde, óli tábiyattıń faktorları bolǵan anemofiliya– samal járdeminde, gidrofiliya–suw járdeminde shańlanıw esaplanadı.

Nasekomalar járdeminde shańlanıwda ósimliklerde olardı shaqıratuǵın hár qıylı beyimlesiwler boladı. Mısalı, gúlqorǵan, atalıqlar, gúl japıraqlar hám ushqı japıraqlardıń reńli bolıwı,

27 A.Fahn.PlantAnatomy.NewYork.University.USA2011.19bob,446bet

kópshilik etnomofil ósimlikler gúllerinde nasekomalardı shaqırıwshı arnawlı bezler, nektardıń bolıwı, gúl shańlarınıń ózi hám nasekomalar ushın zárúr awqatlıq deregi bolıp xızmet qılıwı, etnomofil ósimliklerdiń gúlleriniń kópshiligi efir maylarına bay bolıwı.

Samal járdeminde shańlanıw. Tuqımlı ósimliklerdiń 10-15% anemofil

ósimlikler bolıp (aq qayıń, terek, iyne japıraqlılar, qantaǵash, emen, toǵay ǵozası, tut, qońırbaslılar, atqulaq h.t.b.), bul ósimliklerdiń gúlleri ádette mayda, kórimsiz, gúl qorǵansız yamasa jaqsı rawajlanbaǵan gúl qorǵanlı, nektar yamasa iyiske iye emes boladı (109súwret).

Shań dánesheler uzın, ańsat terbeliwshi shań jiplerine iye. Shańlar júdá jeńil, sonıń ushın hám uzaq aralıqlarǵa tarqala aladı (30-70km). Olar júdá kóp sanda payda boladı. Kóplegen jabayı hám mádeniy ósimlikler, mısalı terek, mákke, júweri, kenap, qant láblebi h.t.b. samal járdeminde shańlanadı. Samal járdeminde shańlanatuǵın ósimliklerdiń gúli kóbinese mayda bolıp, samalda ańsat terbeledi. Olar shaqqan tarqalıwına járdem beretuǵın masaqqa toplanǵan boladı. Bul gúl qorǵanı júdá redukсiyalanǵan, nektarı hám iyisi bolmaydı. Samal járdeminde shańlanatuǵın ósimliklerdiń shańı, ádette mayda, jeńil bolıp uzaq jerlerge tarqaladı.

A. B.

109-súwret. Shańlanıw túrleri: A-samal menen shańlanıw; B-nasekoma menen shańlanıw

Nasekomalar járdeminde shańlanıw. Eń kóp tarqalǵan shańlanıwusılı

nasekomalar járdeminde shańlanıw bolıp tabıladı (109-súwret).

Entomofiliyalı ósimliklerdiń gúlinde ózine tán bir qansha iykemlesiwler payda bolǵan, bul nasekomalardıń kóp kemeyiwine járdemlesedi. Kóbinese nektarlardan shıqqan shire nasekomalardı gúlge shaqıradı. Nektarlar gúldiń ishki tómengi bóliminde boladı, nasekomalar bul bólimge kirgende jabısqaq shańdı ózine jabıstırıp aladı. Sonıń ushın entomofil ósimliklerdiń gúlinde gúl qorǵan ashıq reńli bolıp, bulda nasekomalardı gúlge tartadı. Gúldiń iyisi de úlken rol oynaydı, nasekomalar uzaqta bolsada, iyisti tez sezedi. Ayırım suw ósimlikleri suwda aǵıp kelgen shań menen shańlanadı, leykin bul júdákem ushırasadı.

Qadaǵalaw ushın sorawlar

1. Shańlanıw proсessiniń áhmiyeti neden ibarat?

2. Shańlanıwdıń gúlli ósimliklerde ushıraytuǵın tiykarǵı túrleri qaysılar?

3. Shetten shańlanıwdıń áhmiyeti neden ibarat?

anatomiyasi)‖ Toshkent 2002 (45-48)

2.A.Fahn.PlantAnatomy.NewYork.University.USA2011.19bob,446bet

3.S.M. Mustafaev Botanika(anatomiya, morfologiya, sistematika) Toshkent 2002 (55-67 bet)

25- Tema. Gúlli ósimliklerde tuqımlanıw proсessi hám

tuqımnıń rawajlanıwı

Joba:

1.Gúllerdiń tuqımlanıwınıń áhmiyeti.

2.Urıq qaltashasınıń qáliplesiwi.

3.Endospermanıń qáliplesiwi.

4.Apomiksis haqqında túsinik.

Tayanısh sózler: avtogamiya, geytogamiya, klustogamiya, tuqımlanıw, urıq, endosperma, nuсelus, integument, antipod, tuqım jolı.

Gúllerdiń tuqımlanıwınıń áhmiyeti

Tuqımlanıw erkek hám urǵashı jınısıy gametalardıń óz-ara qosılıw proсessi esaplanıp, gúlli ósimliklerdiń erkek gametası spermiya, urǵashı gametası bolsa máyek kletka deyiledi. Shań dáneshesiniń bir kletkası tesikler arqalı bórtip shıǵıp shań nayına aylanadı. Shań nayı analıq tumsıqshası arqalı moyın hám qarınshaǵa ótedi hám tuqım búrtiginiń shań jolına jetip keledi. Shań nayınıń ósiw waqtında vegetativ kletkanıń yadrosı erip, joǵalıp ketedi. Generativ kletkanıń yadrosı bolsa eki kletka, yaǵnıy spermiyalardı payda qıladı. Urıq qapshasında shań nayınıń ushqı bólimi jarıladı, spermiyalar urıq qapshası ishine túsip, olardıń biri máyek kletka menen, ekilemshisi yadro menen qosıladı. Bul proсess qos tuqımlanıw esaplanadı.

Tuqımlanǵan máyek kletka zigotaǵa aylanadı hám zigotadan urıq payda boladı. Bunda ekilemshi yadro triploid jaǵdayǵa ótedi, tez bólinip endospermanı hasıl qıladı. Integumenttten tuqım qabıǵı, tuqım búrtikten tuqım kelip shıǵadı. Sinergid hám antipod kletkalar joǵalıp ketedi. Nuсellus urıqtı azıqlandırıwshı toqıma sıpatında perispermge aylanadı.

Shańdaǵı kletkalar bólinip, shań nayshasın payda etedi. Shań nayshası ózinde eki spermiya kletkasın alıp, máyek kletkasına alıp baradı, hám kópshilik ósimliklerde shań nayshası Chazal tárepinen kirip chalazogamiyanı payda qıladı.

Máyek kletkaǵa kiriw ushın urıq kapshasına kiredi hám ol senergid arqalı embrion qapsha diywalına, yamasa máyek kletka menen sinergidtiń aralıǵına kirip, máyek kletkasın tuqımlandıradı. Qaǵıydaǵa muwapıq, ań nayshası kiriwi menen sinergidtiń birewi jemiriledi, geyde sinergidler aldın payda boladı

(Williams, 1984)

Keyin ala shań nayshasınıń ushı spermanıń eki kletkası, geyde ósimlik kletkasınıń qaldıqları menen urıq qapshasınıń сitoplazmasına kiredi.

Gúlli ósimliklerdiń tuqımlanıwı. Analıq tumsıqshasına túsken shań dáneshesi analıq tumsıqshasınan ajıralıp shıǵatuǵın hár qıylı zatlar tásirinde óse baslaydi. Shań dáneshesiniń ishki qabıǵı tesikleri arqalı bórtip shıǵıp shań nayına aylanadı. Shań nayı analıq tumsıqshasına kirip baradı. Analıq awzı arqalı karınshaǵa, onıń diywalları boylap tuqım búrtiginiń shań jolına jetip keledi. Shań nayınıń ósiwi eki usılda barıwı múmkin: xemotropik hám mexanikalıq qarsılıqlar tásirinde ósiwleri.

Shań nayınıń shań jolı arqalı tuqım búrtiklerine kirip barıwı parogamiya delinedi. Shań nayınıń ósiw waqtında vegetativ kletkanıń qabıǵı erip joǵalıp ketedi. Generativ kletka qabıǵı bolsa eki erkin gametalar, yaǵnıy spermiyalardı payda qıladı. Búrtik qapshasına shań nayınıń ushqı bólimi jarıladı, spermiyalar, búrtik qapshasınıń ishine túsip, olardan biri tuqım kletkası menen, al ekinshisi yadro menen qosıladı. Bul qosılıw bir waqıtta boladı. Sonıń ushında bul proсess

28 A.Fahn.PlantAnatomy.NewYork.University.USA2011.19bob,472bet

qos tuqımlanıw dep atalıp, ol tek ǵana jabıq tuqımlı ósimlikler ushıntán (110súwret).

110- súwret. Gúlli ósimliklerde qos tuqımlanıw hádiysesi

Gúlli ósimliklerdegi qos tuqımlanıw hádiysesi belgili biologiyalıq áhmiyetke iye. Búrtik qapshasındaǵı ekilemshi yadronıń tuqımlanıwı endospermanıń qáliplesiwine sebep boladı. Endosperm tirishiligi toqıma tárizli rawajlanadı.

Bunnan tısqarı, endosperm gúlli ósimliklerde tuqımlanıw nátiyjesinde kelip shıqqanı ushın eki túrli násillik qásiyetlerdi ózinde saqlaydı. Sonıń ushın,ol duragay shıǵıp keliwine iye bolǵan hám keleshekte búrtikte nálsheniń rawajlanıw sharayatın jaqsılaydı.

Jańa násildiń tirishiligi hám sırtqı ortalıqqa beyimlesiw qásiyetleri artadı. Tuqımlanǵan máyek kletka zigotaǵa aylanadı hám biraz tınısh dáwirdi ótkergennen soń bóline baslaydı. Nátiyjede tuqım búrtigi payda boladı.

Urıqtıń qáliplesiwi. Tuqımlanǵan máyek kletka bir az waqıt tınım dáwirinde boladı. Quramalı gúlliler hám biyday gúllilerde bul dáwir júdá qısqa boladı (bir neshe saat). Zigotada birinshi bóliniwde kóldeneń tosıq payda bolıp, 2 kletka júzege keledi. Búrtik qaltashanıń ortasına baǵdarlanǵan kletka-terminal, basqası−bazal kletka deyiledi.