Resurs 9 - Biologiya

Uzın jer astı nartına iye bolǵan jabayı ósetuǵın jabayı (paxta tiken, biydayıq, boztiken) shópler jerdi islew bergende jer astı paqalları qırqılıp, hár bóleginen jańa ósimlik ósip shıǵadı.

Deneden ajıralıwshı búrtik. Ayırım qırıqqulaq tárizliler hám gúlli ósimlikler arnawlı organları bolǵan deneden ajıralıwshı búrtikler járdeminde vegetativ kóbeyedi. Bul tómen dárejeli ósimliklerge tán bolıp, joqarı dárejeli ósimliklerde búrtik - baslanǵısh pobeg degen mániske tiykarlanıp qollanıladı. Bul búrtikler ósimliklerde (anasında) júdá kóp sanda payda boladı hám úzilip túsedi, kishkene jas ósimlik tuqımnan shıqqan maysaǵa uqsaydı. Máselen,

briofillum (Bryophyllum) ójire ósimligi bolıp, japıraqlarınıń shetleri qırqılǵan, hár bir shuqırshada qosımsha búrtikler payda boladı. Olardan 2-3 japıraq, 1-2 tamır ósip shıǵadı hám ol topıraqqa túsip óse baslaydı (85-

súwret).

Qıslawshı búrtikler vegetativ kóbeyiwdiń ayrıqsha organı bolıp sanaladı.

Nayza japıraq ósimliginiń shiriy baslaǵan paqallarında payda bolǵan búrtikler úzilip túsip suw astında jasaydı. Báhárde suw betine qalqıp shıǵıp, jańa ósimlik payda boladı. Ayırım bir úlesli ósimliklerdiń topgúlleri arasında kishkene búrtikke uqsaǵan jas vegetativ shaqalar payda boladı (qońırbasta).

Bunday ósimliklerdi tiri tuwıwshılar deyiledi, leykin olar tiri tuwıwshılar emes, tiri tuwıwshılar mangrovalarǵa tiyisli, tuqımı ósimliktiń denesinde óse baslaydı. Kartofel túynegi (Solanum tuberosum) jas qaptal shaqalarınıń qoltıq

búrtiginen kóbeyedi (86-súwret).

86-súwret. Búrtik arqalı vegetativ kóbeyiwi

Ósimlik nart shaqalardan túrlishe usıllarda kóbeyedi. Eń ápiwayı usıl mayda shaqanıń orta bólimi jerge tiygenshe ushı joqarıǵa qaratıp iyiledi, keyin shaqanıń tómengi bólimi búrtik astınan qabıq kesiledi.

Shaqanıń kesilgen ornı topıraqqa bekitiledi hám suw quwılıp nıǵızlanadı. Shaqa ushı vertikal` turıw kerek, bunıń ushın jerge qazıq qaǵıp, shaqanı oǵan baylanadı hám gúzde kesilgen jerden qosımsha tamır ósedi. Shaqa kesip alınıp, basqa jerge

otırǵızıladı (87-súwret).

87-súwret.Nart shaqa arqalı kóbeyiw

Túynek arqalı kóbeyiw. Ósimlikti túynek arqalı kóbeytiwge boladı.

Kartofeldi egiw ushın báhárde bir túynek egilse jeterli (tilekke qarsı salmaǵı 80gr. bolıw kerek), gúzde hár bir túynekten onlaǵan jańa túynek alıwǵa boladı. Kózshebúrtik, ósimshe hám ushınan kóbeytse boladı, bunda shaqa arqalı vegetativ kóbeytiwge jatadı. Kózshe menen kartofeldi kóbeytkende túynektiń bir bólegi búrtik penen qosıp kesiledi, keyin yashiktegi qunarlı topıraqqa egiledi (88súwret).

90 -súwret. Qálemsheler járdeminde kóbeyiw

Kópshilik terek, putalar nartların qıysaytıp jerge jatqarıw jolı menen kóbeytiriledi. Bul waqıtta nartlardıń tamır payda qılıw qásiyeti úlken áhmiyetke iye.

Sabıw usılı menen ósimliklerdi kóbeytiw. Sabıw dep, ósimliklerdiń búrtikleri bar bir bólegin basqa ósimliklerge ótkeriw hám olardı tutıp ketiwine aytıladı. Podvoy (sabıw ótkeriletuǵın ósimlik paqalı), privoy (sabıw ushın alınǵın búrtik yamasa shaqa). privoy suw menen azıq zatlardı podvoy arqalı aladı (91súwret).

91-súwret. Sabıw túrleri.

1-jabıstırıp sabıw, 2-qabıq astı, 3-qálemshe menen sabıw, 4-kózshe menensabıw. Kambiy menen birgelikte kesip alınǵan qálemshe hám búrtik podvoyǵa

jalǵanadı. Eki qálemsheniń kambiyi bir-birine tuwrı keliwi kerek, sońınan qısıp baylap qoyıladı. Biraq toqımalar tuwrı kelip

qálemshelerdiń ortasında baylanıs baslansa privoydan jańa nart ósip shıǵadı. Bul waqıtta hár bir ósimlik ózine tán qásiyetlerin saqlap qaladı.

Ósimlik toqımaları járdeminde kóbeytiw. Sońǵı waqıtlarda toqımalar yamasa qálemsheler menen tolıq kóbeymeytuǵın, yamasa ulıwma kóbeymeytuǵın ósimlikler toqımaları járdeminde kóbeytiriledi (in vitrokultura). Bunda kóbeytiw ushın alınǵan toqımalardıń bir bólegi probirkalarda óstiriledi hám bir pútin organizm alınadı. Bul usılda ápiwayı vegetativ usılǵa salıstırǵanda bir neshe mıń márte kóp ósimlik alıw múmkin.

Sporalar menen tiykarınan tómen suw otları hám zamarrıqlar kóbeyse, joqarı ósimliklerden moxlar hám qırıqqulaq tárizliler kóbeyedi. Sonıń ushın olardı joqarı sporalı ósimlikler delinedi. Spora - mitoz hám meyoz jolı menen payda bolǵan arnawlı kletkalar. Spora sporangiyada jetiledi. Tómen dárejeli ósimliklerde sporangiya bir kletkadan ibarat bolıp, sporangiyanıń kletka qabıǵı jarılıp sporalar shıǵadı.

Joqarı ósimliklerde sporangiya kóp kletkalı organ bolıp bir yamasa bir neshe qabatlı qabıq payda qıladı. Jas sporangiyanıń ishinde sporogen toqıma payda boladı, sońınan meyoz nátiyjesinde meyosporalar payda boladı. Suwda jasaytuǵın tómen dárejeli ósimliklerdiń sporalarınıń qamshıları bolıp, onıń járdeminde suwda háreketlenedi. Bularǵa – zoosporalar delinedi.

Jaqınlastırıw járdeminde sabıw. Bunda qaptaldan eki terek shaqaları jaqınlastırılıp, olardıń birikken jayları kesiledi, bir– birlerine bekkem biriktirip qoyıladı.

Qadaǵalaw ushın sorawlar

1.Qayta tikleniw hám kóbeyiwdi túsindirip beriń?

2.Jınıssız kóbeyiw degen ne?

3.Vegetativ kóbeyiw degen ne?

4. Ósimliklerdiń tábiyiy hám jasalma kóbeytiw usılları qandayboladı?

Ádebiyatlar:

1.M.I. Ikromov va boshqalar Botanika (Wsimliklar morfologiyasi va anatomiyasi)‖ Toshkent 2002 (34-36)

2.A.Fahn.PlantAnatomy.NeóYork.University.USA2011. 19bob,411-480bet

3.S.M. Mustafayev Botanika(anatomiya, morfologiya, sistematika) Toshkent 2002 (52-57 bet)

19-Tema: Ósimliklerdiń sporalar járdeminde kóbeyiwi.

Jınısıy proсessler

Joba:

1.Ósimliklerdiń jınıslı kóbeyiwi.

2.Gametalar hám zigotalar haqkında túsinik.

3.Joqarı dárejeli osimliklerdegi jınısıy proсessler hám násil almasıw.

Tayanısh sózler: kóbeyiw, spora, gameta, zigota (qosılıw), regeneraсiya, kopulirovka (birlestiriw), zoospora, xologamiya, oogamiya, oogoniy, arxegoniy, anteridiy, izogamiya, geterogamiya. sporofit (jınıssız násil), gametofit (ósimshe jınıslı násil), sporokarpiy (tuqım – miywe), mikro – hám megasporangiyler, mikro hám megasporalar.

Bir qıylı sporalı wákillerge erkek paporotnik mısal bolıp, diplobiont ósimlik esaplanadı. Onıń japıraqlarında sporangiyler toparı – soruslar payda bolıp, spora payda qılıwshı japıraqlar sporofiller dep ataladı, olardıń astıńǵı tárepinde meristematikalıq bórtpeler formasında sporangiy payda boladı. Onıń sırtqı kletkaları sporangiy diywalın, ishki kletkaları bolsa bólinip arxesporial toqımaǵa aylanadı.

Usı toqımanıń ajıralıwı sebepli sporogen toqıma qáliplesedi hám onıń kletkaları sporalar beriwshi ana kletkalar bolıp qaladı. Olar

meyoz usılda bólinip, tórttewden gaploid meyosporalar júzege keledi. Jetilgen sporalar eki qabat qabıq penen oralǵan. Sporangiy jarılǵan waqıtta sporalar samal járdeminde tarqaladı. Qolaylı sharayatqa túsken sporalardan júrek sıyaqlı, jasıl reńli, ólshemi on tiyinlıq teńgedey kóp kletkalı ósimshe (gametofit) ósip shıǵadı. Jawın-shashın waqıtlarda yamasa shıq túsken payıtta spermatozoidlardan arxegoniylardaǵı máyek kletkası tuqımlanadı, hám zigotadan urıq rawajlanadı. Urıq áste aqırın ǵárezsiz tirishilik keshire baslaydı hám ósimshe qurǵap qaladı.

Embrion ulıwma qaltadaǵı kletkadan rawajlanbaydı. Ol nuсellus- (tuqım búrtik yadrosı) kletkasınan, yamasa onıń qabıǵınan payda boladı, bunday kóbeyiw sporalı búrtikleniw dep ataladı. Barlıq sub-epidermal qabat jas shań dánniń sporogenez toqımaları sporogenez toqımaları rawajlanıp kiyatırǵan shań dánniń tórt múyeshinde jaylasqan tórt bóliminen qáliplesedi. Sol hár bir bólimniń óziniń iniсial gepodermal bólimler bar hám olardan eki qabat júzege keledi. Iniсial kletkalardıń ishki qabatınan birlemshi spora payda qılıwshı qabat qáliplesedi.

Keyin ala onnan shań jetiledi. Iniсial kletkalardı sırtqı qabatınan birlemshi parietal (diywal) kletkalar rawajlanadı. Keyin olardan shań qaltashalarınıń diywalı hámde toppitumnıń (ishki perde) úlken bólimi qáliplesedi. Bulardı payda qılıw ushın kletkalar periklinal hám antiklinal bólinedi22.

Ósimliklerdiń jınıslı kóbeyiwi. Jınıslı kóbeyiwde jańa organizm tek jınıslı proсess nátiyjesinde payda boladı. Bul waqıtta 2 jınıs kletka – gameta qosılıp zigota payda qıladı. Bul waqıtta gametalardıń сitoplazması hám yadrosı qosıladı, lekin yadro xromosomaları ózleriniń gaploidlıq kásiyetlerin saqlap qalıp, zigotada diploid xromosomalar toplamı payda boladı. Demek, yadrolardıń

22 A.Fahn.PlantAnatomy.NewYork.University.USA2011.19bob,280-431bet

qosılıwı jınıslı proсeste júdá áhmiyetli basqısh bolıp, atalanıwdelinedi.

Ósimliklerde túrli tiptegi gametalar bolǵanlıǵı ushın jınıslı proсessler hám túrli tiplerde boladı:

1-qattı qabıǵı bolmaǵan bir kletkalı suw otlarında gametalar emes, pútkil bir kletkalı organizm qosıladı hám xologamiya delinedi (yunon.:xolos-pútin, gameoqosılıw). Kóp ósimliklerde qánigelesken gametalar arnawlı organ gametangiyalarda jetiledi. Tómen dárejeli ósimliklerde gametangiya bir kletkadan ibarat bolıp, ishindegi barlıǵı bólinip, gametalardı payda qıladı. Joqarı ósimliklerde bolsa gametangiyalar kóp kletkalı bolıp, gametalardıń qattı qabıǵı bolmaydı, kóbinese qamshıları boladı,

2-bir kıylı ólshemde hám formada bolıp, tek fiziologiyalıq tárepten parıq qılǵan gametalardıń qosılıwındaǵı jınıslı proсesske izogamiya (yunon.:izo–bir qıylı) delinedi. Bul proсess suw otlarında, zamarrıqlarda ushıraydı, 3-ólshemi menen parıq qılatuǵın háreketsheń gametalardıń qosılıwındaǵı jınısıy proсess geterogamiya (yunon.: geteros–túrli) delinedi. Bazı suw otları hám zamarrıqlarda ushırasadı.

4-gametalardıń birewi háreketsiz, qamshısız, úlken, azıqlıq zatlarına bay bolıp, máyek kletka yamasa urǵashı gameta delinedi. Ekinshisi úlken yadrosı hám az ǵana сitoplazması bolǵan kishkene qamshılı háreketsheń kletkaǵa erkek gameta yamasa spermatozoid delinedi. Kópshilik joqarı dárejeli ósimliklerde erkek gametalar evolyuсiya dawamında qamshıların joǵaltadı, ol spermiy dep ataladı.

Bunday gametalardıń qosılıwındaǵı jınıslı proсeske oogamiya delinedi, hám bul kópshilik tómen dárejeli suw otlarına hám jokarı dárejeliósimliklerge tán.

Máyek kletkanı payda qılatuǵın gametangiyaǵa oogoniy deyiledi (tómen suw otlarında). Joqarı dárejeli ósimliklerde bolsa arxeogoniy

delinedi. Eki topar ósimliklerdiń erkeklik gametangiyasın anteridiyler dep ataydı.

Jınıslı hám jınıssız cikldiń almasıwı. Ósimliklerdiń zigota payda bolǵannan baslap erjetkenge shekemgi, hám násil qaldırǵansha bolǵan dáwiri tirishilik cikl dep ataladı.

Kópshilik tómen hám joqarı dárejeli ósimliklerde jınıslı hám jınıssız cikl gezeklesedi. Bul waqıtta hár bir áwlad aldınǵısınan xromosomalar sanı hám sırtqı dúzilisi, ólshemi menen parıq qıladı. Mısalı, qırıqqulaqlarda.

Qırıqqulaq ósimligi diploid toplam xromosomalarǵa iye (92súwret). Olardıń japıraqlarında sporangiyalar toparları-soruslar payda boladı, hám bunday japıraq (yaǵnıy, spora payda qılǵan) sporafiller dep ataladı. Japıraqlardıń astında payda bolǵan sporangiyalardıń sırtqı tárepi qabıq penen oralıp, ishindegi kletkaları bólinip arxesporial (arxee-aldıńǵı, birlemshi) toqımanı payda qıladı. Bul toqımanıń ayırım

toqıma sporalardı azıqlandıradı.hám onıń qabıǵın payda bolıwına qatnasadı.

Payda bolǵan spora qabıǵı 2 qabat bolıp, sırtqısı qalıń ekzina dep sporanıń ishindegi zatlardı qurǵap ketiwinen saqlaydı. Ol

jarılǵanda sporalar samal járdeminde tarqaladı. Solay etip, qırıqqulaqlardıń kóbeyiwi hám tarqalıwın meyosporalar atqaradı. Sporangiya hám meyoz sporalardı payda qılatuǵın ósimlik sporofit dep atalıp, jınıssız áwlad delinedi.

Sporalar qolaylı sharayat bolǵanda ósip jas ósimteni payda qıladı. Bul buwın kletkaları gaploid xromosomalar toplamına iye, kishkene 1sm diametrli jalpaq júrek tárizli formada bolıp, paqal hám haqıyqıy tamırı bolmaydı. Onıń astında topıraqqa birigetuǵın rizoidları boladı, denesi jasıl kletkaları xlorofill dáneshelerine bay.

Bir az waqıttan soń bul jalpaq ósimteniń astında gametangiyalar: dáslep anteridii (soń arxegoniy) payda boladı. Bul organlar bólinip, spermatazoidlar hám máyek kletkalarına uqsas gametalardı payda qıladı. Bul áwlad gametofit, yaǵnıy jınıslı áwlad delinedi.

Anteridiy bir qabıqlı bolıp, ishinde kóp qamshılı spermatozoidlarǵa aylanatuǵın spermatogen kletkaları jaylasadı. Íǵal sharayatta azǵana suw bolsa anteriy jarılıp, spermatozoidlar shıǵıp, suwda súzip arxegoniyǵa baradı.

Arxegoniy bir qabıqlı kolba formasında bolıp, keńeygen tárepi qarnı, tar tárepi moyını delinedi. Qarın tárepinde máyek kletka hám onıń kanal tárizli kletkaları qáliplesedi. Moyın tárepinde bolsa moyın jolı kletkaları jetiledi. Arxegoniy jetilgende moyın jarılıp, barlıq kanal tárizli kletkalar shılımshıqlanadı hám shılımshıq suwǵa shıǵadı. Bundaǵı zatlar spermatozoidlardı shaqıradı. Spermatozoidlardıń birewi máyek kletkasın atalandıradı. Diploid xromosomalar toplamına iye bolǵan zigota arxegoniyda qalıp, mitoz bólinip jańa sporofit búrtigin payda qıladı. Búrtik aldın ósimte esabınan azıqlanadı, soń tamır shıǵarıp ózbetinshe tirishilik etedi hám ósimte nabıt boladı.

Qırıqqulaqlarda diploid saprofit - jınıssız áwlad, gaploid gametofit - jınıslı áwlad penen gezeklesip kóbeyedi. Saprofit úlken ósimlik bolıp, vegetativ organları jaqsı rawajlanǵan hám sırtqı