Resurs 9 - Biologiya
.pdfdep ataladı. Shireniń aǵımı usı bólimdegi naylar arqalı orınlanadı. Barlıq terek
ósimliklerde zabolon (ózek dógeregi) bólimi bolıp, paqaldıń bul bóliminde saqıynalar, ózek nurları boladı hám ekilemshi ksilemanı dúzedi.
Iyne japıraqlı tereklerdiń (qaraǵay, qara qaraǵay, arsha) aǵashlıǵında ótkiziwshi naylar joqlıǵı, onıń ornına qabıǵında tesikshelerleri bolǵan traxeidlardıń bolıwı hám terektiń hámme bóliminde smola jolları barlıǵı menen basqa terek ósimliklerden parq qıladı.
Aq hám qara seksewil paqalınıń dúzilisi basqalardan ayrım belgileri menen parq qıladı. Olardaǵı jıllıq saqıynalar ósimliktiń jasına sáykes kelmeydi, sebebi bir neshe, qosımsha kambiy qatlamı bir jılda 4—8ge shekem aǵashlıq hám lub qatlamların payda qıladı.
Paqaldıń birlemshi qalıńlasıwı. Paqaldıń qalıńlasıwında birbirinen keyin payda bolatuǵın eki fazanı: birlemshi hám ekilemshi qalıńlasıwdı baqlaw múmkin. Bul qalıńlasıwlardıń arasında shegara anıq kórinbeydi. Paqaldıń birlemshi qalıńlasıwı, enine ósiwi, ósiw konusı janındaǵı apikal meristema kletkalarınıń hám onnan payda bolǵan toqımalardıń bóliniwi hám sozılıwı nátiyjesinde payda boladı. Keyin ala kambiyden payda bolǵan toqımalar esabınan ekilemshi qalıńlasıw júzege keledi. Birlemshi qalıńlasıwda kambiy qatnaspastan birlemshi qabıq kúshli rawajlansa–kortikal (lat.: korteks-qabıq) qalıńlasıw boladı (kaktusta). Eger birlemshi qalıńlasıwda ózek kúshli rawajlansa medulyar (lat.: medulla-ózek) qalıńlasıw boladı (kartoshkada). Geyde qabıq hám ózek bir qıylı rawajlanadı.
Paqaldıń uzınına ósiwi menen birlemshi qalıńlasıwı ózgerip baradı. Maysalardıń apikal meristeması paqaldı payda qılǵanı ushın kólemi onsha úlken bolmaydı. Keyin ala buwınnan buwınǵa ótken sayın apekstiń kólemi úlkeyip baradı, ósiw dawam etedi, birlemshi qalıńlasıw tezlesip baradı, nátiyjede paqaldıń ushqı tárepi jińishkelenip,
tómengi tárepinde ekilemshi toqımalar payda boladı. Birlemshi toqımalar kórinbey qaladı, nátiyjede gúl payda boladı hám paqaldıń joqarǵı bólimi konus formasında boladı.
Paqaldıń ekilemshi qalıńlasıwı hám kambiydiń iskerligi. XIX
–ásirdiń 70-jıllarında fan Mol de Barii hám de Sak izertlewleri boyınsha paqal úsh tipdegi toqımalardan dúzilgen degen pikirler payda bolǵan. Olar epiderma, tiykarǵı parenxima hám ótkiziwshi toqımalar. Evolyuсiya dawamında paqaldıń dúzilisi quramalasıp, jáne bir qansha toqımalar payda bolıp, túrli tipdegi paqallardıń dúzilisi júzege kelgen. Quramalı dúzilgen paqallardı úyreniw ushın franсuz botanigi Van Tigem tárepinen Stelyar teoriyası islep shıǵılǵan. Van
Tigemniń dáslepki túsindiriwi boyınsha tamırdıń oraylıq сilindrindegi birlemshi
ótkiziwshi toqımalardı pericikl orap turadı delingen, keyin ala bul túsinik paqallardıń dúzilisin úyreniwde paydalanǵan.
1) paqaldıń qádimgi ápiwayı tipi-gaplostel (yunon.:gaplos-ápiwayı) yaki protostel-gaplosteldiń orayında ksilema jaylasıp, floema menen oralǵan boladı (riniofit, basqa ápiwayı dúzilgen ósimlikler paqalında, házirgi bazıbir sporalı joqarı dárejeli ósimliklerde ushıraydı). Kambiy dáslep prokambiy toplamlarda, soń toplamlar-ara saqıyna formasında payda boladı. Leykin toplamlar aralıq kambiy tek mexanikalıq toqıma elementlerin payda qıladı, yamasa ózek hám qabıq parenximasınan parq qılmaytuǵın juqa qabıq parenximanı payda qıladı.
G) Kambiy ulıwma payda bolmaydı. Birlemshi toqımalardan dúzilgen ótkiziwshi naylar toplamları birlemshi parenximalar arasında jaylasadı. Kópshilik terek hám putalardıń shaqaları A. B–tiplerinde rawajlanadı, uzaq jasaytuǵın onsha juwanaymaǵan shaqalar toplamlı tiplerde qaladı (V. G). Kambiy payda bolıwında japıraqlardıń sanı,
úlkenligi hám paqalda jaylasıwı belgili rol oynaydı. G−tipi barlıq bir úlesli ósimliklerge (terek, puta, shóp) tán.
Aǵashlıqtıń dúzilisi. Aǵashlıq quramına ótkiziwshi naylar, traxeidler hám aǵashlıq talshıqlarınan (libriform) tısqarı, tiri kletkalar aǵashlıq parenximası, ózek nurları, talshıq sıyaqlı traxeid, kóldeneń bólingen (orta bóliminen bir neshege) talshıqlar, orınbasıwshı talshıqlar kiredi. Aǵashlıqtıń tiykarǵı bólimin óli kletkalar naylar, traxeidlar, talshıqlar quraydı (66-súwret).
1 |
2 |
|
3
4
6 |
|
5 |
|
||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
7
66-súwret.Aǵashlıqtıń dúzilisi.
1-yasmıqsha; 2-qabıq; 3-probka; 4-floema; 5-kambiy: 6-ksilema; 7-ózek
Bunnan tısqarı olardıń arasında tiri parenxima kletkaları bolıp, onda zatlar toplanadı hám háreket qıladı. Bul zatlar báhárde qantqa aylanıp, suw menen birgelikte paqallardıń jas
ósiwshi bólimine jetip baradı. Aǵashlıqta tek tiri elementler bolǵanda ǵana suw hám mineral duzlardı ótkize alıwı múmkin.
Kambiy kletkaları nur sıyaqlı parenximadan tısqarı barlıq aǵashlıqtıń elementlerin payda qıladı (bul álbette shaqalardıń kúshli ósiwi, jańa japıraqlardıń payda bolıwı menen baylanıslı). Kambiy máwsimge qarap isleydi. Báhárde jańa shaqalar hám japıraqlar payda bolǵanda kambiy tez islep iri diametrli juqa qabıqlı suw ótkiziwshi elementlerdi payda qıladı. Jazda kambiydiń islewi páseyedi, ol qalıń diywallı jińishke elementlerdi (talshıqlar hám qalıń diywallı traxeidler) payda qıladı. Gúzde kambiy jumısı pútinley toqtaydı.
Kelesi jılǵı báhárde kambiy jáne kúshli isley baslaydı hám jańadan aǵashlıqtıń elementlerin payda qıladı. Solay etip, jıl
saqıynaları payda boladı. Birinshi jılı bir, e kinshi jılı |
e ki hám taǵı basqalar. |
Jıl saqıynalarına qarap tereklerdiń jası anıqlanadı. Leykin kóp jawın jawatuǵın, |
|
temperaturası qıs penen jaz ortasında úlken parq qılmaytuǵın aymaqlardaǵı |
|
tereklerde jıl saqıynaları anıq kórinbeydi. Geyde tereklerdiń jası menen |
|
saqıynalardıń sanı tuwrı kelmeydi, yaǵnıy birinshi jılı tereklerde bir neshe |
|
saqıynalar payda bolıwı múmkin. Mısalı, tereklerdiń japıraqları ayırım sebeplerge |
|
kóre tógilse (nasekomalar kóbeyip ketkende), keyin jańadan payda bolǵanda |
|
kambiy jáne kúshli islep, jańa–jańa saqıynalardı payda qıladı, bul bolsa jıl |
|
saqıynaları emes. Jıl saqıynalarınıń keńligine ósiw |
sharayatına úlken tásir |
kórsetedi. Eger terek saya jayda ósse (arshalarda) jıl saqıynaları tor boladı, denesi jińishke boladı. Tereklerdiń jıl saqıynalarınıń keńligine hawa-rayı tásir
e tedi. Jaqsı hawa-rayı bolǵan jılı terekler jaqsı ósip jıl saqıynaları keń boladı hám kerisinshe. Tereklerdiń jıl saqıynalarınıń keń hám torlılıǵına qarap ótken-aldıńǵı jıllardaǵı hawa-rayın anıqlaw múmkin.
Tereklerdiń jası úlkeygen sayın tiri bólimleriniń ólip barıwı aǵashlıqtıń morfologiyalıq ózgeriwine hám bazıbir zatlardıń payda bolıwına alıp keledi.
Kópshilik tereklerde tillalar–(yunon.:tilos- qalta) tiri parenxima kletkalarınıń ósiwinen payda boladı. Tillalar tiri kletkalardıń ósimshesi bolıp, ótkiziwshi naylar ishine poralar arqalı kirip naylardıń ishin tosıp qoyadı hám suw ótiwine tosqınlıq qıladı. Kóbinshe tillalardıń diywalları kúshli qalıńlasıp ishinde smola hám dubil zatları payda boladı, tereklerdiń zamarrıqlar menen zıyanlanıwınan hám jemiriliwinen saqlaydı. Tillalar toplawshılıq wazıypasın atqaradı.
Traxeidler qatarları arasınan radial nurlar ótedi. Radial nurlar aǵashlıqtan kambiy arqalı qabıqqa deyin sozıladı. Aǵashlıq nurları eki tipdegi kletkalardan ibarat. Nurlardıń joqarǵı hám tómengi
yaruslarındaǵı kletkalar óli bolıp, radial sozılǵan, kletka diywallarında mayda jiyeklengen poralar jaylasqan. Bul kletkalar traxeid nurları dep ataladı. Olardıń wazıypası radial tárepke suw ótkiziw. Orta yarusdaǵı kletkalar tiri bolıp, onda protoplastlar hám qosımsha azıq zatlar jaqsı kórinip turadı. Bul kletkalardan qaptal táreplerge plastik zatlar háreketlenedi. Qaraǵay aǵashlıǵında bulardan tısqarı ishki bólimi smola menen tolǵan vertikal hám gorizontal smola jolları ushıraydı. Terek jaralanǵanda smola sırtqa aǵıp shıǵıp jaranıbekitedi.
Jabıq tuqımlı ósimliklerdiń aǵashlıqları ushın tán qásiyet olarda naylardıń bolıwı. Leykin, jabıq tuqımlı ósimliklerdiń arasında naylar ushıramaytuǵın túrlerde bar. Sonıń ushın jabıqtuqımlı ósimliklerdi eki toparǵa bóliw múmkin:
1)ekilemshi naysız ósimlikler, yaǵnıy áwladlardıń aǵashlıǵında nayları bolıp, evolyuсiya nátiyjesinde jasaw sharayatına beyimlesip, nayların joǵalqan (suwda jasawshı hám parazit ósimlikler);
2)birlemshi naysız ósimlikler, yaǵnıy áwladlarında hesh qashan naylar
bolmaǵan (nepentus-ǵozasha, suwda jasaytuǵın shıbın-shirkey jewshi ósimlikler).
Házirgi waqıtta 5 tuqımlas, 10 tuwısqa tiyisli ósimlikler (drimis, ekzospermum, zigoginum, belliolum, psevdovintera, amvorella, sarkandra, tetraсentron, troxodendron) aǵashlıǵı gomoksilyar (yunon.:gomo–bir qıylı, ksilom-aǵashlıq) tipinde bolıp, bir qıylı traxeidlerden dúzilgen hám iyne japıraqlı ósimlikler aǵashlıǵına qaraǵanda ápiwayı dúzilgen.
Ulıwma aytqanda, jabıq tuqımlı ósimliklerdiń aǵashlıǵı ashıq tuqımlı ósimliklerdiń aǵashlıǵına qaraǵanda kóp túrli hám quramalı dúzilgen. Baqlawlardıń kórsetiwinshe japıraq payda qılatuǵın jabıq tuqımlı ósimliklerdiń paqallarınan suw ashıq tuqımlı ósimliklerdiń
paqallarına qaraǵanda tezirek kóteriledi, demek, aǵashlıq dúzilisiniń evolyuсiyası jabıq tuqımlılardıń tez hám jaqsı rawajlanıwına keń maydanlardı iyelewine sebep bolǵan faktorlardan biri.
Ekinshi lubtıń dúzilisi. Bul toqıma eki sistemadaǵı - vertikal hám gorizontal (radial) elementlerden dúzilgen. Vertikal jaylasqan sistemaǵa joldas kletkalar, elek sıyaqlı naylar, vertikal jaylasqan lub parenximası hám lub talshıqları kiredi (67-súwret).
67-súwret. Ekinshi lubtıń dúzilisi
Gorizontal elementlerine bolsa lub nurları kiredi. Bulardan tısqarı ajıratıwshı toqımalarda ushırawı múmkin. Lub talshıqları kóbinese qattı lub dep atalıp, qabatlar payda qılıp jaylasadı hám olardıń
aralıǵında tiri kletkalardan ibarat
bolǵan jumsaq lub kletkalarınıń toparları jaylasadı. Jumsaq lub quramına joldas kletkaları menen birgelikte elek sıyaqlı naylar lub parenximası kiredi.
Ekilemshi lubqa eki túrli sharayat kúshli tásir kórsetedi:1)aǵashlıq kúshli ósiwi nátiyjesinde qabıqtı oraydan shetke súredi, bul waqıtta kletkalardıń formasınıń ózgeriwi eki baǵdarda baradı. aylana boylap sozıladı (tangental)hám radial tárepten qısıladı, 2) ekilemshi lubtıń qatnasıwı nátiyjesinde qabıqtıń ústi tárepinde ekilemshi hám úshilemshi qorǵaytuǵın toqımalar payda boladı.
Qadaǵalaw ushın sorawlar
1. Paqaldıń morfologiyalıq dúzilisi hám atqaratuǵın xızmeti degendeneni túsinesiz?
2. Paqaldıń birlemshi dúzilisi hám onda toqımalardıń jaylasıwınaytıp beriń?
3.Paqaldıń ekilemshi qalıńlasıwı hám onda kambiydiń iskerligidegen ne?
4.Aǵashlıq hám lub qabatınıń dúzilisin túsindirip beriń?
Ádebiyatlar:
1.M.I. Ikromov hám boshqalar Botanika (Wsimliklar morfologiyasi va
anatomiyasi) Toshkent 2002 (40-42)
2.A.Fahn.PlantAnatomy.NewYork.University.USA2011.12bob,188-189bet
3.S.M. Mustafaev Botanika (anatomiya, morfologiya, sistematika) Toshkent
2002 (48-50 bet)
15-Tema: Shaqanıń ósiwi hám shaqalanıwı
Joba:
1.Shaqalardıń ósiwi hám shaqalanıwı haqqında túsinik.
2.Shaqalar sistemasınıń qáliplesiwi haqkında túsinik.
3.Shaqanıń ósiw jaǵdayları haqqında.
4.Shaqalanıw túrleri haqqında.
Tayanısh sózler: búrtikler, vegetativ, generativ hám aralas búrtikler, metamer (ulıwma bólek), dixotomik (ayrı sıyaqlı), monopodial (ápiwayı shaqalanıw), simpodial (birgelikte shaqalanıw), tamır paqal, túynek, piyazsha, sukkulent (shire), tikenler, murtshalar, pálek sıyaqlı jasıl shaqalar (pobegler), murtshalar.
Shaqa (pobeg) hám tamır sıyaqlı joqarı dárejeli ósimliklerdiń tiykarǵı organı esaplanadı. Shaqa (pobeg) ushqı meristemanıń ónimi bolıp, tamırǵa salıstırǵanda bir qansha quramalı dúziliske iye. Vegetativ shaqada tómendegi bólimlerdi ajıratıw múmkin: paqal, japıraq, buwınlar, buwın aralıqları hám búrtikler.
Paqalda japıraqlardıń jaylasıwı fillotaksis dep ataladı. Qaysı waqıtta eki japıraq bir buwında jaylasqan bolsa, qarama-qarsı jaylasqan japıraqlar deyiledi. Bunday tipte jaylasqan japıraqlardı buwınları tuwrı múyesh astında jaylasqan boladı. Bunday jaylasıwda paqaldıń hár bir buwınında bir japıraqtan bolıp, japıraqlar paqal
oǵınıń keńeygen tiykarın pútinley orap aladı, hámme japıraqlardıń orta sızıǵı bir tik tegislikte jaylasadı, yaǵnıy eki qatarlı. Paqalǵa qaraǵanda vertikal liniya ótse bunday jaylasıw ótkiziwshi deyiledi. Eger hár bir japıraq hár bir buwında paqalda spiral jaylasqan bolsa, bunday jaylasıw alternativ jaylasıw deyiledi. Paqalǵa qaraǵanda spiral jaylasqan bolsa, bunday jaylasıw parastix jaylasıw deyiledi.
Shaqanıń ósiwi hám shaqalanıwı tiykarınan búrtiktiń rawajlanıwınan kelip shıǵadı. Búrtikler jaylasıw xarakterine qaray ushqı, qaptal bolıp ajıratıladı. Japıraq qoltıǵındaǵı búrtikler qaptal búrtikler esaplanıp, olar bir yaki bir neshe sanda boladı. Qosımsha búrtiklerdiń kelip shıǵıwı japıraq qoltıǵındaǵı meristemanıń iskeriligi menen baylanıslı. Búrtikler japıraq qoltıǵı astında tik. qatar payda etiwi múmkin. Bunday búrtikler serial búrtikler deyiledi. Máselen, ǵozanıń urıǵı hám maysasında, tuqım úlesi qoltıǵında bir neshe serial búrtikler jaylasadı.
Egerde búrtikler bir-biri menen qaptallasıp jaylassa kollateral búrtikler deyiledi. Bunday búrtiklerge chesnok ósimligi búrtikleri jaqsı mısal bola aladı. Ósimlikte qaptal búrtiklerden tısqarı qosımsha búrtikler ajıratılıp, olar paqal, japıraq hám tamırlarda ushırasadı. Olardıń payda bolıwında pericikl, kambiy hám basqa toqımalar qatnasıwı múmkin. Qosımsha búrtikler járdeminde tamır búrtigi ósimlikler hár jılı jańalanadı hám kóbeyedi. Japıraqlarda qosımsha búrtikler ushırasıp turadı. Onı briofillum ósimliginde gúzetiw
18A.Fahn.PlantAnatomy.NewYork.University.USA2011.11bob,187bet
múmkin. Bunday ósimte (qosımsha tamırshalar menen kishkene shaqaǵa iye) ajıratıwshı búrtik dep ataladı. Olardı begoniya, paporotnikler, shıbın-shirkey jewshi ósimliklerde ushıratıw múmkin.
Búrtiklerdiń jazılıwı ortasha ıqlımlı zonalarda dáwirli xarakterge iye. Kóp jıllıq shóp deneli ósimlikler ádette báhár hám jaz aylarınıń baslarında shaqalar payda qıladı. Ósimliklerdiń bir vegetaсiya dáwirinde payda qılǵan shaqaları jıllıq shaqalar dep ataladı. Tereklerdegi jıllıq shaqalarda japıraqlar boladı. Máńgi jasıl ósimliklerde japıraqlar 3—5 jıllıq shaqalarda saqlanıwı múmkin.
Shaqalar ósiwi tek ǵana sırtqı ortalıq penen baylasıp qalmay, bálkim tınım dáwirleriniń almasıwın baqlaw mumkin. Chay yaki сitrus ósim-likleri bir jılda 3— 4 mártebe ósedi. Olardıń shaqaları elementar shaqalar dep qaraladı. Elementar shaqalar emen daraqtında ushıraydı. Tınım dáwirine ótken búrtikler málim waqıttan soń jańa elementar shaqalar beriwi mumkin. Bunday búrtikler qısta yaki tınım halatındaǵı búrtikler yaki turaqlı jańalanıp turıwshı búrtikler deyiledi. Jańalanıp turıwshı búrtiklerden túrli ósimliklerde shaqanıń barlıq bólimleri, yamasa vegetativ bólimleri, hátteki onıń bir bólimi qáliplesedi.
Egerde qaptal búrtikler tınım dáwirine iye bolmay, shaqa menen birgelikte jazılsa, olardı bayıtıwshı búrtikler dep ataydı. Kóp jıllıq ósimliklerde tınım halatındaǵı búrtiklerdiń kelip shıǵıwına qarap dáwirli jańalanıw qaptal hám qosımsha búrtiklerge ajıratıw múmkin. Tınım halatındaǵı búrtiklerdiń qozǵalıwı ushın tiykarǵı yaki qaptal shaqalar sınıwı, zıyanlanıwı yamasa kesiliwi bolmasa, shaqalar sistemasınıń tábiyiy qartayıwı sıyaqlılar sebepshi boladı. Putalardıń jańa paqallarınıń payda bolıwında da tınım halatındaǵı búrtikler úlken rol oynaydı.
Shaqalar sistemasınıń qáliplesiwi. Tuqımlı ósimliklerdiń shaqalar sisteması ushqı, qaptal hám qosımsha búrtikler esabınan
qáliplesedi. Búrtiklerden qáliplesken shaqalar hár qıylı: uzın hám qısqa, vegetativ hám generativ, gúl yamasa topgúller payda etiwshi sıyaqlılar. Shaqalar sistemasınıń ulıwma kelbetin belgilewde olardıń muǵdarı hám bir-birlerine qaraǵanda jaylasıwı belgili áhmiyetke iye. Ósimliktiń jer ústi bólimin, yaǵnıy sırtqı kelbeti hám onıń beyimlesiw qásiyetlerin belgilewde qaptal shaqalardıń jaylasıwı, baǵdarı hám sanı zárúr belgilerden esaplanadı.
Shaqanıń ósiw jaǵdayı ósimlikte kóbinese tik halatta, yaǵnıy ortotrop ósiw menen xarakterlenedi. Qaptal shaqalar bolsa shaqalanıw nátiyjesinde hár qıylı baǵdarda jaylasıw múmkin. Málim bolǵanınday, jatıq baǵdardaǵı shaqalar plagiotrop shaqalar deyiledi. Kópshilik shaqalar ósiw proсessinde óz baǵdarın ózgertiwi bayqaladı. Bunda anizatrop halǵa ótedi. Ásirese puta, putasha hám shóp deneli ósimlikler kóterilip ósiwshi shaqalar payda etedi. Tiykarǵı dene menen qaptal shaqalar ortasındaǵı múyeshtiń úlken-kishiligine qarap tereklerde ózine tán dene forması júzege keledi. Egerde qaptal shaqalardıń, derlik kóbisi tik halatta bolsa, piramidal forma (piramidal terek), ushqı qaptal shaqalardıń tómen iyiliwi menen (tallar hám qayıńlar) shaqaları páske iyilip ósetuǵın formalar kelip shıǵadı.
Orta Aziyadaǵı arshalar, Rossiyadaǵı qaraǵay, Sibirdegi kedr sıyaqlılar buǵan mısal bola aladı. Jer bawırlap ósken puta hám putashalar geyde shpaler dep ataladı. Buǵan tárep tallarınıń kópshiligi kiredi. Terek ósimlikler jatıp ósiwshi shaqalarınıń plagiotrop shaqalarında payda bolǵan qosımsha tamırlar menen topıraqqa birigip alıwı múmkin.
Ósimliklerde jer bawırlap ósiwshi plagiotrop shaqalar baqlanadı. Eger olar qosımsha tamırlar payda qılsa (ayıw taban hám basqalarda) órmelewshi paqallar dep ataladı. Plagiotrop shaqalar jaqtılıq, temperatura hám ıǵallıq sıyaqlı belgili ekologiyalıq faktorlardan tolıq paydalanadı hámde qıs waqıtında qar qatlamı astında jaqsı qorǵanadı.