Resurs 9 - Biologiya

KIRISIW

Botanika - ósimlikler haqqında ilim. Ol jer betinde tarqalǵan tiri organizmler haqqında ilim bolıp, biologiya iliminiń bir bólimi bolıp esaplanadı. Jer júzinde tarqalǵan ósimliklerdi úyreniw menen fitologiya shuǵıllanadı.

Fitologiya eki iri botanika hám geobotanika bólimlerinen ibarat. Botanika grekshe «botane» sózinen alınǵan bolıp, qaraqalpaqsha kók shóp, palız, ósimlik degen mánisti bildiredi.

Ósimliklerdiń dúzilisi, ósiwi hám rawajlanıwı, sırtqı ortalıq penen múnásiybetleri, olardıń jer júzinde tarqalıwı hám jaylasıw nızamlıqları, ósimlikler dúnyasınıń kelip shıǵıwı hám evolyuсiyası, olardıń hár túrliligi hám sıpatlaması, xojalıq kóz qarastan qaraǵanda áhmiyetke iye bolǵan qımbatlı túrleriniń tábiyiy zapasları hám olardan nátiyjeli paydalanıw jolları, ot-jem, dárilik, palız, miywe

ósimlikler, texnikalıq eginler hám basqa da túrlerin mádeniylestiriwdiń ilimiy tiykarların islep shıǵıw - botanika páni aldında turǵan tiykarǵı wazıypalardan biri esaplanadı.

Botanika pániniń taǵı bir áhmiyetli wazıypası tábiyattı hám ósimlikler resursların qorǵawdıń ilimiy tiykarın jaratıwdan ibarat.

Búgingi kúnde ósimlikler dúnyası rasmiy ráwishte esapqa alınbaǵan halda tómen hám joqarı dárejeli ósimliklerge ajıratıp úyrenilmekte.

Ósimlikler, haywanatlar hám basqa tiri organizmler ortasındaǵı shegaralar haqqında túrlishe kóz-qaraslar bar.

Bakteriya hám kók-jasıl suw otları basqa tiri organizmlerden ózleriniń dúzilisi, tirishilik proсessleri menen keskin parq qıladı. Sonıń ushın olardı ayırım prokariotlarǵa ajıratadı. Prokariotlarda (grekshe protos-birinshi, karion-yadro) qáliplesken yadro bolmay, mitoz, meyoz, jınısıy kóbeyiw proсessleri bolmaydı.

Bul olardıń basqa yadrolıeukariot (eu– haqıyqıy, jaqsı, karion-yadro) organizmlerge qaraǵanda júdá ápiwayı ekenligin kórsetedi. Prokariotlar jer betinde 2-3 milliard jıl aldın payda bolǵanlıǵı anıqlanǵan.

Barlıq tiri organizmler ushın tán qásiyet – sırtqı ortalıq penen turaqlı zat almasıp turıwında. Bul eki bir-birine qarsı, leykin birbirlerinen ajıratıp bolmaytuǵın proсessler: 1) organizm sırtqı ortalıqtan zatlardı jutıp denesi quramına kiretuǵın zatlardı sintezleydi (assimilyaсiya proсessi); 2) organizmde turaqlı zatlardıń ıdırawı hám ajıralıwı bolıp turadı (dissimilyaсiya proсessi). Bul eki proсesstiń kelisip islew nátiyjesinde organizm óziniń formasın hám úzliksizligin saqlaydı.

Kópshilik ósimlikler fotosintez qásiyetine iye bolǵan jasıl reńli pigment – xlorofilldi (xloros – jasıl, fillion - japıraq) saqlaydı.

Fotosintez proсessinde birinshiden quyash nurı energiyası jutıladı hám ósimlikte jasırın energiyaǵa aylanadı. Ekinshiden sol energiya esabınan jasıl ósimlikler sırtqı ortalıqtan suw hám onda erigen anorganikalıq birikpeler hám karbonat angidridin alıp, organikalıq zatlardı sintezleydi. Usı qásiyetlerine tiykarlanıp jasıl ósimlikler avtotrof (grekshe avtos – ózi, trofe – azıq) organizmler delinedi.

Fotosintez waqtında payda bolǵan organikalıq zatlardı ósimlikler eki túrli jol menen paydalanadı: denesiniń quramına kiretuǵın quramalı zatlardı payda etiwde birlemshi material sıpatında, hám dem alǵanda ajıralıp shıǵatuǵın energiyanı payda etiwde.

Avtotrof ósimliklerge qarama-qarsı haywanlar bolsa denesinde anorganikalıq zatlardan organikalıq zatlardı payda ete almaydı. Olar ósimlikler payda etken tayar organikalıq zatlar menen azıqlanadı hám ózleriniń denesinde olardıń energiyasınan paydalanıp, qayta islep shıǵaradı. Sonıń ushın olardı geterotrof (grekshe – geteros, basqa) organizmler deyiledi. Geterotrof organizmlerge haywanlardan tısqarı zamarrıqlar, bakteriyalar hám ayırım xlorofillsiz organizmler dekiredi.

Ósimliklerdiń topıraqtan alatuǵın mineral zatları, olardı paydalanatuǵın haywanlardıń qaldıqların zamarrıqlar, bakteriyalar

tárepinen ıdıratıw nátiyjesinde payda boladı. Olar ósimliklerdiń tamırı arqalı topıraqtan sorıp denesiniń dúzilisine qatnasadı. Solay etip, bakteriya hám zamarrıqlar jer betinde zatlar aylanısında úlken áhmiyetke iye.

BOTANIKA PÁNINIŃ BÓLIMLERI

Burın aytılǵanday, botanika ulıwma ilim bolıp, ol biologiyanıń tiykarǵı quramlıq bólegi esaplanadı. Botanikanıń ulıwma sferasıqurǵaqshılıq ósimlikleri ǵana emes, al sonday-aq dúnyalıq okean ósimliklerin de ózine qamtıydı. Botanika bir neshe tarawǵa bólinedi, olardıń hár qaysısı ósimlikler qatlamın yamasa ósimlik tirishiligin hám dúzilisin, rawajlanıw nızamlıqlarınıń ayırmashılıqların úyrenedi.

MORFOLOGIYA - bul botanikanıń iri hám dáslepki qáliplesken bólimleriniń biri. Morfologiyanıń wazıypası - ósimlik formalarınıń rawajlanıwın hám kelip shıǵıw nızamlıqların tolıq, hám de onıń ayırım bólimlerin, organların úyrenedi. Ósimlik organlarınıń rawajlanıwın hám payda bolıwın eki baǵdarda qarap ótemiz:

1). Ayırım túrlerdiń jeke rawajlanıw barısı, mısalı: tuqım kógerip shıqqannan, jańa tuqım payda bolǵanǵa hám ómiriniń aqırına shekemgi aralıq (ontogenez);

2). Barlıq túrlerdiń yamasa qálegen basqa sol áwlad jatatuǵın sistematikalıq toparlardıń tariyxıy rawajlanıw barısı (filogenez).

Morfologiya iliminiń rawajlanıw proсessi tiykarında qániygelesken ilimler payda boldı. Olardan сitologiya - ósimlik kletkasınıń hám onıń quramlıq bólekleriniń, tiykarǵı strukturalıq birliginiń rawajlanıwı, dúzilisi hám nızamlıqları haqqında ilim.

ANATOMIYA - organlardı dúziwshi hár qıylı toqımalardıń dúzilisin, rawajlanıwın hám payda bolıwın úyrenedi.

FLOROGRAFIYa - botanikanıń eń baslı bólimleriniń biri. Florografiyanıń wazıypası - túrlerdi jazıw hám anıqlaw, olarǵa diagnoz qoyıw. Florograf tárepinen jazılǵan túrdi sistematikler olardıń qaysı tuwıslasqa jaqın ekenligin bildiretuǵın belgilerine qarap toparlarǵa ajıratadı.

SISTEMATIKA - ayırım waqıtlarda organizmlerdiń hár qıylıǵın anıqlaytuǵın ilim retinde qaraladı (Mayr,1971). Haqıyqatında da, sistematika hár qıylı qıyın ajıralatuǵın túrlerdi hám usı hár qıylı túrlerdiń kelip shıǵıwın úyrenedi.

Belgili usıllarǵa tiykarlanıp, jaqın tuwıslas túrlerdi sistematikalıq kategoriya bolǵan - tuwıs hám tuqımlaslarǵa biriktiredi. Bul floristikalıq sistematikanıń yamasa taksonomiyanıń tiykarǵı wazıypası.

Sistematikanıń ekinshi bólimi Ch.Darvin jumıslarınan keyin rawajlanǵan filogenetikalıq sistematika bolıp esaplanadı. Kóplegen biologiyalıq ilimlerdiń maǵlıwmatlarına tiykarlanıp (morfologiya, biologiya, ximiya, paleontologiya, fiziologiya, matematika h.t.b) ósimlikler dúnyasınıń tariyxıy rawajlanıwın hám onıń filogeniyasın sáwlelendiretuǵın dárejede bolıwı kerek. Filogeniya - barlıq dáwirdegi tuwıslıq qatnastı hám evolyuсiyanı úyrenedi; megafilogeniya - tuwıslıq óz-ara qatnas hám joqarı sistematikalıq kategoriyalardıń miyrasxorlıǵı; mezafilogeniya - tuqımlas hám tuwıs.

I.I.Vavilovtıń ósimliklerdi mádeniylestiriwge tiykar salǵan jumıslarınan keyin, túr ishindegi ózgeriwsheńlikti hám hár qıylı túrlerdiń qáliplesiwin úyreniwde dıqqat awdarılatuǵın túrdiń payda bolıw proсessi - mikrofilogiya delinedi. Sistemanıń bul bólimin N.I.Vavilov «differenсiallıq sistematika» dep ataydı.

Ósimlikler geografiyasınıń tiykarǵı wazıypası - qurǵaqlıqta hám cuwda

ósetuǵın ósimlikler, olardıń toparınıń bólistiriliwi hám tarqalıw nızamlıqların úyreniwden ibarat. Bul fitogeografiyanıń

tiykarında ayırım pánler payda boldı, mısalı: tariyxıy geografiya - ótken geologiyalıq dáwirlerdegi ósimliklerdiń tarqalıw nızamlıqların úyrenetuǵın ilim.

FITOCENOLOGIYa (geobotanika) - ósimlik toparınıń qıyın tariyxıy yamasa fitoсenozın, olardıń dúzilisin, rawajlanıwın, tarqalıw nızamlıqların

úyrenedi.

EKOLOGIYa - grekshe oykos - úy, jay (jasaw ortalıǵı) degendi

ańlatadı. Ósimlik tirishiligi sırtqı ortalıq penen tıǵız baylanıslı bolıp, ósimlikler sırtqı ortalıqtan ǵárezli (klimat, topıraq) hám olar óz gezeginde usı ortalıqtıń payda bolıwına tásir jasaydı. Ósimlikler tek ǵana topıraqtıń payda bolıwına qatnasıp, klimatqa tásir jasaydı.

Ekologiyanıń wazıypası - ósimlik tirishiligin hám dúzilisin, qorshaǵan ortalıqqa baylanıslıǵın úyrenedi. Bul ilim diyxanshılıq ámeliyatı ushın birinshi dárejeli áhmiyetke iye. Ekologiya fitoсenologiyadan onıń bir tarawı retinde ajıralıp shıqqan.

ÓSIMLIKLER FIZIOLOGIYaSÍ - ósimliklerdiń tirishilik proсesslerin, zat almasıwın, háreketin, ósiwin, rawajlanıw ritmin, kóbeyiwin, titirkeniwlerin

úyrenedi.

MIKROBIOLOGIYa - ayırım bakteriya hám zamarrıqlardan turatuǵın mikroblardıń tirishilik proсessleriniń ayırmashılıǵın úyretedi. Topıraq mikrobiologiyasınıń erisken jetiskenlikleri (nanotexnologiyalar) awıl-xojalıq ámeliyatında qollanılmaqta.

PALEOBOTANIKA - ótken geologiyalıq dáwirlerde jasaǵan, qazılma ósimlikler haqqında ilim.

Botanikanıń basqa bólimleri ayırım máselelerdi sheshiw, jumıs metodikasına baylanıslı ajıralıp, ayırım pánlerdi dúzedi. Ayırımları fizika hám ximiya pánleri menen baylanısqan bolsa,

ayırımları biofizika, bioximiya, radiobiologiya, genetika hám taǵıbasqalar

menen baylanıslı.

BOTANIKA PÁNINIŃ RAWAJLANÍW TARIYXÍ

Ósimlikler haqqındaǵı bizge shekem jetip kelgen dáslepki ilimiy maǵlıwmatlardı eramızdan aldıńǵı III–IV ásirlerdegi grek klassik filosofı Aristotel hám onıń shákirti, botanika pániniń tiykarın salıwshı Teofrast miynetlerinde baqlaw múmkin.

XV-XVIII ásirler botanikanıń rawajlanıwında ósimliklerdi dáslepki dizimge alıw dáwiri esaplanadı. Bul dáwirde ósimlikler morfologiyasınıń tiykarǵı túsinikleri, ilmiy atamalar júzege keldi. Ósimliklerdi klassifikaсiyalaw usılları hám nızam-qaǵıydaları islep shıǵıldı. Ósimlikler dúnyasınıń dáslepki sistemaları jaratıldı.

XVII-XVIII ásirlerde organizmlerdiń dúzilisi hám wazıypaları, bazı bir ulıwma nızamlıqlar haqqında júdá kóp dálil bolatuǵın materiallar toplandı. Ásirese, ósimliklerdiń sırtqı ortalıq penen óz-ara baylanısta bolıwı, olardıń jasaw sharayatına beyimlesiwi haqqında maǵlıwmatlar kóbeydi. Organizmlerdiń evolyuсiyası haqqındaǵı ilimiy tiykarlanǵan pikirlerdi XIX ásir baslarında Franсiyada J.Lamark organikalıq dúnya evolyuсiyasın birinshi bolıp ilimiy tiykarlawǵa háreket etedi.

XIX ásirdiń ortalarında kletka teoriyasınıń jaratılıwı M.Shleyden hám

T.Shvann miynetleri menen baylanıslı.

XIX ásirdiń ekinshi yarımında evolyuсion tálimat hám tariyxıy usıl tiykarında biologiyanıń jańa tarmaqları kelip shıǵa basladı. Usı dáwir túrli ósimlikler toparlarınıń filogenetikalıq sistemaların jaratıw menen xarakterlenedi.

XX ásir biologiya pániniń kúshli rawajlanıw dáwiri esaplanadı. Bul dáwirde biologiya tarawında qolǵa kiritilgen nátiyjeler, jańa ilimiy islep shıǵarıw usılları hám jolların islep shıǵıw, hámde olardan únemli paydalanıw menen baylanıslı.

XX ásirde botanika sanaat, awıl xojalıǵı, mediсina hám qorshaǵan ortalıqtı qorǵaw sıyaqlı tarawlarda úlken áhmiyetke iye.

Ózbekstan alımlarınıń xızmeti

Tábiyat hádiyseleriniń jetisip, evolyuсiyalıq tárizde rawajlanıp barıwları haqqındaǵı túsinik hám táliymatlar Abu Nasr Farobiy, AlXorazmiy, Abu Rayxon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Mirzo Uluǵbek, Zahiriddin Muhammad Bobur sıyaqlı ilimpazlardıń miynetlerinde óz sheshimin tapqan.