Qaraqalpaq lirikasında kórkem formalardıń evolyuciyası

61

keyingi noqat jáne bes qatardan soń qoyıladı. Bunda sintaksislik birlik esapqa alınǵan. Qosıqtıń intonaсiyasına, pikirdiń tereńlesiwine baylanıslı usınday qatarlarǵa bólingeni menen irkilis belgileri prozalıq shıǵarmalardaǵıday óziniń tiyisli jerlerine qoyıladı.

qarastırıp ótken shayırlardıń erkin qosıqlarınıń dástúriy qosıqlarǵa jaqınlıǵı sezilse, Saǵınbayda kerisinshe, onnan barınsha uzaqlasadı. Proza menen

shegaralasadı. Uyqas, ırǵaq, qatarlardaǵı buwın teńligi pútkilley saqlanbaydı.

Túsinik dúnyasınıń tarlıǵı

adamnıń kókiregin qápeske aylandıradıusınday kókireklerde

Jawızlıq,

Qıyanet,

Qorqaqlıq

Oyanadı...

hám olarǵa tábiyat tárepinen berilgen jaza qarańǵı qápesler qarańǵı qápes halında

tuńǵıyıqqa joǵaladı...

Aylı álemniń astında Shostakovichtiń

on ekinshi simfoniyası qaladı...

...Jáhiller bizdi ózleriniń taypasına ótkerip,

ǵana jeńe aladı. Jáhillelerge qarsı jáhillershe emes, al ózimizdiń adamgershilik inabatımızdı saqlap

62

gúresiwimiz kerek 1

Qosıq óziniń forması jaǵınan prozaǵa jaqın. Ásirese, onıń sońǵı tórt qatarında bul belgi basım. Onda qatarlar on 16, 18, 19, 7, 3 buwınnan ibarat. Qosıqta hálsiz bolsa da uyqastıń bar ekenligi kórinedi. Keltirilgen mısaldaǵı ekinshi, jetinshi, onınshı, on ekinshi, on tórtinshi qatarlarda «aylandıradı», «oyanadı»,

«joǵaladı», «qaladı», «aladı» sózleri óz-ara uyqasadı. Olar bir-birinen qashıq tursa da qosıqtaǵı uyqastı támiyinleydi. Sonday-aq qosıqtaǵı «Jawız-lıq», «Qıyanet», «Qorqaqlıq» sıyaqlı gáptiń bergelikli aǵzalarınıń qatara kelip, kóterińkilik, keskinlik penen aytılıwı, onda qubılmalı, bir tegis emes ırǵaqtı júzege keltiredi.

Biraq, bul belgiler de onı qosıq dep atawǵa tiykar bola almaydı. Onı qosıq sıpatında tanıtıp turǵan oy-pikirdiń oǵada tereńligi, sıǵasqan ádebiy assosaсiyalar, intelektuallılıq sezgirlik, ruxıy intuiсiyanıń pikirge maslıǵı, hádiyse, waqıyaǵa baylanıslı payda bolǵan sezimdi sintezlew hám olardıń bir-birin toltırıp logikalıq pútinlikti keltirip shıǵarıw sıyaqlı sıpatlı belgiler. Prozalıq shıǵarmalar waqıyanıń rawajlanıwına, háreketsheń syujetke qurılatuǵın bolsa, joqarıdaǵı qosıqta ol joq.

Shayır óz seziminen payda bolǵan oy - pikirlerin tógip saladı. Forma onshelli jıynaqlı bolmasa da liri-kaǵa tán ishki sulıwlıq, kórkemlik, náziklik sózsiz bayqaladı.

Ekinshiden, shayırdıń bul hám basqa da kóplegen qosıqların házirgi túrkiy poeziyaǵa keńnen enisip kiyatırǵan modernistik lirikaǵa kirgiziwge boladı. Batıs ádebiyatına tán bolǵan bul aǵımnıń Shıǵıs ádebiyatına, sonıń ishinde biziń aymaǵımız ádebiyatına kirip keliwi, onıń unamlı hám unamsız aqıbetleri boyınsha, máselen, ózbek ádebiyattanıw iliminde de hár qıylı pikirler bar. Aytayıq, ádebiyatshı B.Sarimsoqov bul qubılıstı unamsız hádiyse sıpatında

1 Ibragimov S., Jer menen aspan aralıǵında, Nókis, "Qaraqalpaqstan",1990,26-b.

63

bahalasa,1 kerisinshe ádebiyatshılar U.Normatov hám U. Hamdamovlar onı milliy

ádebiyattı hár tárepleme bayı-tıw jolındaǵı ózbek shayırlarınıń kórkemlik izlenisleriniń jemisi2 dep esaplaydı. Mine, Saǵınbaydıń erkin qosıqların da usınday kórkem izlenislerdiń nátiyjesi sıpatın-da bahalaw múmkin. Shayır dúnyalıq qádiriyatlar - eski tariyxıy estelikler, muxaddes-ilimiy shıǵarmalardaǵı túsinikler, adamıyzat jámiyetine tán bolǵan filosofiyalıq kategoriyalar h.t.b. óz shıǵarmasına arqaw etip aladı hám pikirlerin kóbinshe usı túsinikler átirapına quradı. Mine, ádebiyattaǵı usınday umtılıslarǵa jatırqap qaramastan, kerisinshe unamlı bahalap, qollap-quwatlaw kerek.

Degen menen, qosıqtıń usınday unamlı tamanları bolǵanı menen, ol nuqsanlardan da qurı alaqan emes. Joqarıdaǵı mısaldıń sońǵı tórt qatarı, biz qanshelli qosıq dep dálillewge umtılǵanımız benen proza. Óytkeni, onda qosıqqa tán bolǵan qatarlıq intonaсiya, ırǵaq joq. Hátteki nasırıy qosıqlarda da poetikalıq qaytalawlar arqalı hálsiz bolsa da ırǵaq qatnasadı. Írǵaqsız qosıq - qosıq emes. Ol

64

qosıqları kóp. Olarda lirik qaharmanınıń ishki tebirenisleri, ruwxıy halatı, ómirge bolǵan kóz qarası, turmıstan quwanıwı hám nalınıwı sáwle-lenedi. Olarda qosıqqa tán bolǵan formalıq belgiler de saqlanadı. Intonaсiyaǵa itibar beriledi.

Qullası, verlibr yamasa erkin qosıqtıń sońǵı jıllardaǵı qara-qalpaq lirikashılıǵında kóriniwi máselesine jasaǵan sholıwımızdan qısqasha juwmaq shıǵarıwǵa boladı.

Erkin qosıqtıń ayırım belgileri qaraqalpaq ádebiyatında ele 70jıllardan burın - aq bar edi. Biraq olar sońǵı otız jıllıqta qosıqtıń ayrıqsha forması sıpatında tastıyıqlandı hám óziniń turaqlı dóre-tiwshilerine iye boladı (Sh.Seytov, K.Karimov, Sh.Ayapov, S. Ibragimov, B. Genjemuratov, K.Reymov).

Erkin qosıqtıń payda bolıwı joqarıdaǵı atı atalǵan shayırlar-dıń kórkem dóretiwshilik izleniwshiliginiń nátiyjesi menen de bayla-nıslı. Qosıqtıń usı formasın izertlew barısında ol mázi forma quwıwshılıq emes, al dástúriy qosıq formasında bere almaǵan oy - pikirdi beriw ushın qollanılǵanın kóremiz. Sebebi, dástúriy qosıqlardaǵıday shártliliklerdiń bolmawı usı múmkinshilikti beredi.

Sonday - aq erkin qosıqtıń tárepdarları da, qarsılar da kóp. Kórkem ádebiyat belgili dárejede jámiyettegi ideologiyanı ózinde sáwlelendiriwshi, jámiyetlik sananıń jemisi bolǵanlıqtan da ádebiyat-tı siyasiy qural sıpatında paydalanıwshılar bar. «Ádebiy sında erkin qosıq rus tiliniń ruwxına sáykes kelmeydi hám rus poeziyasınıń dástúr-lerine qarama - qarsı dep tastıyıqlawshılar da ushırasadı. Bul hátteki, ideologiyalıq tiykarlawǵa da iye: sebebi, áyne usı waqıtta Batıs Evropada hám Amerikada erkin qosıq qosıqtıń tiykarǵı forması edi.»1

Mine, bul totalitar dizim dáwirinde kórkem ádebiyatta neni

65

aytıw, neni aytpawdı yamasa kórkem ádebiyattıń mazmunın ǵana emes, al kórkem formalardı da sheklewdiń bir kórinisi. Al házir doretiwshiler kórkem ádebiyattıń mazmun salasında da, forma salasında da erkinlikke iye ekenin aytıp ótiwimiz kerek.

Sonıń menen birge erkin qosıqlar bir qaraǵanda Batıs áde-biyatınan biziń ádebiyatımızǵa tayar forma sıpatında kóshirilgendey tuyıladı. Al haslında onıń tamırları tereńde, túrkiy poeziyanıń eń eski úlgileri, áyne, usı formada jazılǵanın házirgi ilim dálillep atır. «Túrkiy xalıqlar ádebiyatın, qol jazbaların betlep kórgenimizde de sonday halǵa dus kelemiz: babalarımız aruzdan burın, hátte barmaqtan da burın sachmalar formasındaǵı erkin ólshemlerden paydalanǵan eken. Buǵan birǵana mısal - Turkiyada basılǵan «Shıńǵısxannıń sırlı tariyxı» atlı tariyxıy shıǵarmaǵa kirgizilgen turkulerdi alıp qarań...»2

Solay etip, házirgi qaraqalpaq ádebiyatındaǵı erkin qosıqlardı shayırlardıń kórkem izlenisleriniń, óz-ara ádebiy tásirdiń ńatiyjesi sıpatında qaraw múmkin.

* * *

Ulıwmalastırıp aytqanda kórkem ádebiy tásir - bul hár bir milliy ádebiyattıń basınan keshiretuǵın hám onıń rawajlanıwına sózsiz tásir jasaytuǵın proсess. Solay eken, házirgi qaraqalpaq lirika-sında Shıǵıs hám Batıs ádebiy kórkem formalarınıń ornıǵıp, túrlishe rawajlanıp atırǵanlıǵı ulıwma ádebiyattıń rawajlanıw nızamlılıq-ları menen tıǵız baylanıslı qubılıs. Bul formalar sózsiz qaraqalpaq poeziyasın bayıttı. Ulıwma sırttan kirgen ádebiy janrlar hám forma-lardıń milliy ádebiyattıń rawajlanıwına kóbinshe unamlı tásir tiygi-zetuǵınlıǵı kóp ǵana ádebiyatlar mısalında sınap kórilgen. «Ózbek shayırları tamanınan tabıslı sınap kórilgen jańa qosıq janrları hám formaları

66

poeziyamız arsenalın bayıttı, klassik Shıǵıs ádebiyatı dástúrlerinde payda bolǵan hám rawajlanǵan ózbek poeziyasın jáhán xalıqlarınıń aldıńǵı lirik mádeniyatına jaqınlastırdı, ádebiyatı-mızǵa internaсional qosıq dástúrleriniń kirip keliwin támiyinledi.»1

Solay eken, qaraqalpaq shayırları da sırtqı tásir nátiyjelerinde kirip kelgen kórkem formalardı ádebiyatımızǵa mexanikalıq túrde kóshiriwshiler emes, al onı milliy poeziyamızdıń dástúri menen bayı-tıp, jatlıqtırıp, hár qıylı tayarlıqqa iye oqıwshılardıń qabılla-wına maslastırıp engizbekte. Bul usıl ádebiyatımızdıń jáhán poeziya-sınıń dástúrleri menen bayıwına da múmkinshilik jaratpaqta. Solay etip, milliy poeziyamız tek jańa kórkem formalar menen tolısıp ǵana qalmay ulıwma kórkemlik dárejesi artıp, hár tárepleme rawajlanıp barmaqta. Sonıń menen birge bul kórkem formalardıń qaraqalpaq milliy poeziyasınıń ornamentleri menen bezelip

ózgeriske ushıraw, shayırlardıń bul kórkem formalardıń biziń ádebiyatımızǵa enisetuǵın tamanların ǵana alıw proсesslerin gúzettik.

67

II BAP. HÁZIRGI QARAQALPAQ ÁDEBIYATÍNDA LIRIKANÍŃ KISHI FORMALARÍ

1-bólim. Eń kishi lirikalıq formalar

Lirikalıq shıǵarmalardıń tábiyatına tiyisli qubılıslardıń biri - onıń qısqalıqqa umtılıwı. Az sóz, az kólem menen úlken, tereń mazmundı beriw lirikanıń tiykarǵı ózinshelikleriniń biri. Sonlıqtanda lirikalıq túrge kólemi boyınsha eń kishi formalar xarakterli.

Kishi lirikalıq formalar ázelden usı janrdıń tiykarǵı úlgile-riniń biri sıpatında ómir súrip kelmekte. Bul haqqında belgili ádebi-yatshı Izzat Sultan mınaday pikirlerdi keltiredi:

«Lirikalıq shıǵar-mada kóbinshe insannıń tap sol waqıttaǵı basınan keshirip atırǵan halatı óz kórinisin tapqanlıǵı ushın lirikalıq janr qısqalıqqa umtıladı.»1

Ózbek ádebiyatında lirikalıq túrdiń eń kishi forması sıpatında «misra»ǵa dıqqat awdarıladı. Bizińshe ol «qatar» degen terminge tuwrı keledi. Konteksttegi qatar óz aldına pikirdi bere alǵanı ushın onı ǵárezsiz shıǵarma sıpatında talqıyn etiw múmkin. Jáhán poeziyasında pikir, mazmun tek ǵana bir qatardan óz kórinisin tapqan shıǵarmalar jaratılǵan. Grek ádebiyatında tuwılıp, keyin ayırım xalıqlar poeziya-sına ótken, biraq keń tarqalmaǵan monostix (monos - bir, stihos - qosıq)

áne, usınday forma.

Biraq bul bir qatardan ibarat qosıqtıń poetikalıq túrin anıqlaw júdá qıyın

(prozama yaki qosıqpa). Máselen, bunday bir qatarlı qosıq prozada monolog xızmetinde kelse proza sıpatında túsinilse, qosıqlar toplamında yamasa dúrkininde kelse qosıq sıpatında túsiniledi. Ádette bunday «qosıqlar» joqarı rawajlanǵan poetikalıq dástúrge iye ádebiyat-larda ǵana bolıwı múkin.2 Monostix

68

(bir qatarlı qosıq) qaraqalpaq ádebiyatında tek I. Yusupovtıń dóretiwshiliginde gezlesedi. Shayırdıń epigrammalar dúrkinine kirgen «Tayaqtaǵı jazıw» epigramması barlıǵı bolıp bir qatardan ibarat:

Jaman joldastan tayaq jaqsıdur

Mine, poetikalıq oydı eń kishi formada beriw usılı. Ásirese, epigrammanıń ataması arqalı onda aytılajaq pikir ele de aydınlasadı. Biraq bunday qosıqlar ádebiy shıǵarma sıpatında barlıq waqıtta ózin aqlay bermewi múmkin.

Shıǵıs xalıqları poeziyasınıń eń kishi janrı fard (arabshajeke, jalǵız) bolıp, ol tek bir báytten, yaǵnıy eki qatardan turadı. Sonıń menen birge ol túrkiy xalıqlar poeziyasında da (ózbek, uyǵır, azerbayjan h. t. b.) keńnen tarqalǵan lirik forma.

Fardttıń eki qatarı bir-biri menen uyqasadı, aforistlik máni ańlatadı. Fard barmaq

ólsheminde de, aruz ólsheminde de jazıla beriwi múmkin.1 Biraq qaraqalpaq ádebiyatında fard ataması termin sıpatında qáliplespegen. Sonlıqtanda lirikanıń bunday formasın ápiwayılastırıp kishi lirikalıq forma yamasa ekilikler dep ataymız.

Kishi lirikalıq formada insannıń ishki keshirmesi, hár qıylı qubılıslarǵa bolǵan kóz-qarası, bahası, juwmaǵı jámlendirilgen boladı. Bul qosıq formasınıń payda bolıw hám qáliplesiw ózinsheliklerin, poetikasın, formalıq qásiyetlerin, onıń basqa qosıq forması menen baylanısı máselelerin baqlaw hám izertlew ilimiy áhmiyetke iye.

Joqarıda atap ótkenimizdey, Shıǵıs poeziyasında, sonıń ishinde ózbek klassikalıq poeziyasında fardlar rawajlanǵan forma bolıp tabıladı. «Hár bir fard ózinde tamamlanǵan bir aforistlik mazmundı sáwlelen-diriwi menen ǵárezsiz poeziyalıq shıǵarma

69

sıpatında ózgeshe-lenedi. Onıń kólemi qatań bir ólshemge iye. Fard bir báytten, yaǵnıy eki qatardan asıp ketpewi kerek. Kerisinshe jaǵdayda janr tábiyatına tán nızamlılıq buzılǵan boladı.»2

Kóplegen túrkiy xalıqları sıyaqlı qaraqalpaq ádebiyatında da eki qatarlı qosıq ázelden-aq bar forma. Biraq tek eki qatardan ibarat bolıp, ózinde tamamlanǵan oy-pikirdi sáwlelelendiretuǵın ǵárezsiz poeziyalıq dóretpe sıpatında eki qatarlı qosıq forması ádebiyatımızda XX ásirdiń ekinshi yarımınan baslap payda boldı.Al bunday formalar qaraqalpaq awız eki ádebiyatında kóplep ushırasadı. Máselen,

Men ne deymen(( Qobızım ne deydi((1

Qandayda bir waqıya bayanlawshınıń qálewindey bolıp pitpe-genlikten payda bolǵan onıń ishki gúyzelisleri usı eki qatar arqalı-aq óz sáwleleniwin tapqan. Bul eki qatarda «qobız» metonimiyası mazmunnıń kórkemligin támiyinlew ushın isletilgen.

Búgingi ádebiyatımızdaǵı bunday kishi lirikalıq formalardı analizlewdiń juwmaǵında biziń házirgi leksifonımızda bar bolǵan naqıl-maqallar, aforizmler bir waqıtları belgili sóz sheberleri tárepinen dóretilip, soń ulıwma xalıqlıq múlkke aylanıp ketpedime eken degen de pikir payda boladı. Sebebi, naqıl-maqallar, aforizmler-diń kópshiliginde kishi lirikaǵa tán bolǵan belgiler kózge taslanadı: tamamlanǵan, tujırımlı oy-pikir bildiriledi, insan, tábiyat,jámiyet hám olar arasındaǵı qatnas, insannıń hár qıylı ruxıy keshirmeleri sóz etiledi.

Bayaǵılar baǵda qaldı, Baǵ jıǵılıp suwda qaldı.2

Bul eki qatarda bizdi qorshaǵan shınlıqtıń belgili bir kórinisi sóz etilgen. Bunday ruxıy halat, ótken ómirin eslew hám bul

70

arqalı ókinish, kúyinish, qumsaw sezimlerine beriliw tábiyiy qubılıs. Bul turmıs haqıyqatlıǵı metaforalıq súwretlew usılında óziniń poetikalıq kórinisin tapqan.

Ózbek ádebiyatında kishi lirikalıq janrlardı izertlewshi ilimpaz R.Orzubekovtıń fardlar tuwralı tómendegi pikirleri dıqqatqa ılayıq: «...kólemi eki qatardan ibarat bolıp, eki qatarı da ózara uyqasıp keletuǵın báytler maqallar, zarbulmasallar sıpatında folklorımızda da bar. Biziń názerimizshe, xalıq awız eki dóretiwshiligindegi usınday zarbulmasallar da fardtıń janr sıpatında payda bolıwı hám qáliple-siwinde tiykar bolǵan.»1

Kishi lirikalıq formalar sońǵı dáwirdegi qaraqalpaq ádebiya-tında kóbirek I. Yusupov, J. Izbasqanov, S. Ibragimov, B.Genjemuratov h. t. bas-qalar tárepinen dóretilmekte. Kishi lirikalıq formalar óziniń ıqshamlı-lıǵı, tásirsheńligi menen kózge taslanadı. Biraq olardı dóretiw ushın shayır úlken poetikalıq sheberlikke hám tayarlıqqa iye bolıwı zárúr. Sebebi, qısqa aforistlik pikirlerdi beriw sóz únemliligin talap etedi.

Qatınǵa sır aytpawshı erkek, Bul dúnyada joq yaki siyrek.2

Mine, usı eki qatarǵa oǵada tereń poetikalıq mazmun jámlengen. Qosıqta kúndelikli turmıs hádiyseleri tiykarında shayır juwmaǵı beriledi. Birinshi qatarda baslanǵan pikir ekinshi qatarda juwmaqlanadı. Eki qatar arasında ishki mánilik baylanıs támiyinlengen. Uyqas qatarlar-dıń sırtqı formalıq baylanısın júzege asırǵan. Demek, qosıqtıń qatar-ları óz-ara hám mánilik, hám formalıq jaqtan baylanısqa túsip bir pútin shıǵarma dárejesine erisken.

Eki qatarlı qosıqlardıń formalıq dúzilisin úyrengende ondaǵı uyqas máselesi áhmiyetli orın iyeleydi. Uyqas eki qatarlı