Qaraqalpaq lirikasında kórkem formalardıń evolyuciyası

21

xalqımızdıń talantlı perzentleri tárepinen milliy kórkem oylaw mentalitetinen, dáreje-sinen kelip shıqqan halda jazılǵanı menen, tek milliy ádebiyattıń baylıǵı bolıp qalmastan dúnya júzlik ádebiyatqa, adamıyzattıń kórkem -mádeniy baylıǵına qosılıp atırǵan úles ekenligi, pútkil planetalıq ádebiy kórgizbe galereyasınıń qaraqalpaq bóliminiń eń tiykarǵı eksponatları ekenligi hesh kimde gúman tuwdırmasa kerek.

Biraq usı poeziyalıq shıǵarmalardı dóretiwshiler de, onıń oqıwshıları yaki tıńlawshıları da olardı formaǵa hám mazmunǵa ajıra-tıp otırmadı. Dóretiwshiler arnawlı túrde dáslep formasın yaki maz-munın dóretpegenligi de, oqıwshı, tıńlawshılar olardı pútinliginshe qabılla-ǵanı da bizge belgili. Sebebi, kórkem shıǵarma, sonıń ishinde poeziya - bul, ápiwayılastırıp aytqanda pútin múlik. Ol adamlar tárepinen sol pútinliginshe qabıllanadı. Degen menen, kórkem ádebiyat talqıǵa tartı-ladı. Oǵan sın jazıladı. Kórkem ádebiyattıń wazıypası, adamlarǵa tiygize-tuǵın túsir etiwshilik kúshiniń sırı túsindiriledi. Mine, bul wazıypanı ámelge asırıw ushın onı bólsheklerge bóliw, onı quraytuǵın elementlerdi anıqlaw talap etiledi. Sonlıqtanda shıǵarma forma hám mazmunǵa, hátteki, onnan da kishi elementlerge bólip úyreniledi.

Biraq tilekke qarsı biziń ádebiyattanıw ilimimizde elege shekem kórkem ádebiyattıń qásiyetlerin, onıń barlıq ózinsheliklerin tolıq ashıp beretuǵın miynet júzege kelmedi. Sebebi, qaraqalpaq ádebiyatında kórkem ádebiyatqa qaraǵanda ádebiyattanıw ilimi salıstırıp bolmaytuǵın dárejede keyin payda boldı. Ol ilim sıpatında tek XX ásirdiń ortalarında qáliplesti. Usınnan bolsa kerek, ádebiyattanıw ilimi kórkem ádebiyattıń rawajlanıwınan ádewir artta qalıp qoydı. Sonlıqtan da kórkem ádebiyattı, sonıń ishinde lirikalıq shıǵarmalardı mazmunǵa hám formaǵa ajıratıp úyreniw júdá kesh baslanǵanın ádetten tısqarı jaǵday dep qarawǵa bolmaydı. Hátteki, bul másele ilimi erte rawajlanǵan ádebiyat-larda

22

da ádewir kesh qolǵa alındı.

Kórkem ádebiyattı úyreniwdiń óz usılları bar. Ol bizden shıǵar-manı mazmun hám forması boyınsha, hátteki, onı quraytuǵın barlıq elementleri boyınsha da úyreniwdi talap qıladı. Óytkeni, kórkem shıǵarmanı pútin organikalıq birikpe dep qaraytuǵın bolsaq, pútinniń bólekshelerin úyrenbey turıp ol haqqında anıq túsinikke iye bola almaytuǵınımız da belgili.

Solay eken, ádebiyattanıw iliminde mazmunǵa - lirikalıq shıǵar-manıń biziń onı qabıllawımız arqalı sanamızǵa uyalaytuǵın ishki qubı-lısları - oy, sezim, obrazlar, waqıyalar, ideya h.t.b. kirgiziledi. Bunı I.Yusupovtıń «Kún Shıǵıs jolawshısına» atlı shıǵarması arqalı qarastırıp kóreyik.

Bizde gáp bar: miyman ırıs-bereket, Qonaq kútiw ziyneti hár adamnıń. Eger úyge bes kún miyman kelmese, Shayı qonbas meniń bayǵus anamnıń.

Kún shıǵısqa sapar shekken azamat, Asıq dostım biziń jaqqa jetiwge, Tandır japqan jeńgeylerden bar mirát, Ruxsat joq awız tiymey ótiwge.1

Bunda shayır oyı, tvorchestvolıq niyeti eń tartımlı detallar arqalı qıpsalanbastan jarıqqa shıqqan. Shıǵarmada shayırdıń óz elin, xalqınıń dástúrin, úrip-ádetin, ruwxıy-mádeniy baylıǵın tereń biletuǵınlıǵı hám onı sheksiz súyetuǵınlıǵı, qádirleytuǵınlıǵı, maqtanısh etetuǵınlıǵı kózge taslanadı. Sebebi, avtor Ájiniyazsha óz eliniń dástúrin, eń maqtanısh tutıwǵa arzıytuǵın nárse - xalqınıń ózinsheligin tiyisli detallar arqalı sáwlelendiriwge ılayıq bolǵan. Al shıǵarmanıń forması sıpatında oqıwshı tárepinen qabıllanatuǵın onıń «sırtqı» elementleri

1 Yusupov I. Shıǵarmalarınıń eki tomlıǵı, 1 tom, Nókis, «Qaraqalpaqstan», 1978, 48-49-betler

23

túsiniledi. Oǵan biz jumısımızdıń birinshi babında kórip ótkenimizdey qosıqtıń ishki forması, qosıq qurılısı (ırǵaq, uyqas, ólshem, bánt), shıǵarma tili, kórkemlew quralları, shıǵarmanıń kompoziсiyalıq qurılısı hám t.b. kirgiziledi. Demek, bunnan formanıń mazmunǵa salıstırǵanda zatlıq sıpatı basım ekenligi kórinedi. Sebebi, shıǵarmanıń formasın kóremiz, esitemiz. Al mazmundı forma arqalı sezemiz. Usınnan óz-ózinen forma hám mazmunnıń shegaraların anıqlaw múmkinshiligi tuwıladı: shıǵarmanıń seziwimiz arqalı qabıllanıp, ruwxıy ańımızǵa tásir etetuǵın tárepi -mazmun, al onıń zatlıq tárepi - forma.

Solay eken, ádebiy shıǵarmanıń mazmunın onıń mánisi, onı dóretiwshiniń oyı, pikiriniń júzege asıwınıń juwmaǵı sıpatında qaraytuǵın bolsaq, al fomanı usı mazmunnıń ámelge asıwınıń usılı sıpatında qarasaq boladı. Yaǵnıy mazmun dóretiwshiniń ózin qorshaǵan ortalıq haqqındaǵı tolǵanısları, hár qıylı qublıslarǵa emoсional-lıq hám sanalı qatnası. Al forma-usı tolǵanıslar, qatnaslardıń júzege shıǵıwınıń quralı hám usılı. Eger júdá ápiwayılastırıp aytatuǵın bolsaq, mazmun-bul dóretiwshi óziniń shıǵarmasında ne ayttı, forma - usını ol qalay ámelge asırdı.

Shıǵarmanıń mazmunı hám forması haqqında ádebiyattanıw ilimi bizden ádewir burın rawajlanǵan ádebiyatlarda, máselen, orıs hám ózbek ádebiyatlarında tereńirek aytılǵan.1

Shıǵarmanı bólsheklerge bólip qaraw onı ele de tereńirek túsi-niwge, kórkem dóretpeniń tábiyatın, oǵan tán bolǵan barlıq ózinshelik-lerdi jetigirek úyreniwge alıp keletuǵını dawsız. Bul, ásirese, shıǵarmanı dáslepki úyreniw basqıshlarında ayrıqsha qol

.

24

keledi. Kórkem shıǵarmanı analizlew onı forma hám mazmunǵa ajıratıp qarawdı talap etedi. Biraq shıǵarmaǵa ulıwma baha beriwde sintez usılı qollanıladı.

Biz miynetimizdiń bul bóliminde lirikalıq shıǵarmada forma hám mazmun birligi máselesin úyrenemiz. Mazmunı ne? Forma ne? Dóretiwshi-lik proсesste olardıń qaysısı aldın jarıqqa shıǵadı? Mazmun hám shayır oyı arasında qanday ayırmashılıq bar? Mazmun hám formanıń kórkem shıǵarmada ulıwma úlesi qanday? Bul hám basqa da sorawlarǵa qaraqalpaq lirikasınıń ayırım úlgilerin analizge tartıw arqalı juwap beriwge háreket etemiz.

Lirikalıq shıǵarmanı oqır ekenbiz, birinshi gezekte onıń formasın qabıllaymız. Sebebi, lirikalıq shıǵarma eger qosıq forma-sında dóretilgen bolsa ol, álbette, belgili uyqas, ırǵaq, seslik qayta-lawlar, olardıń únlesiwleri, kórkemlew quralları, usılları, bántlik formaları arqalı júzege keledi hám olar birden kózge taslanadı. Biraq bul forma belgili bir maqsetke baǵdarlanǵan halda payda boladı. Ol shayır oyın, qıyalın ámelge asırıw xızmetin atqaradı. Demek, shayır oyı usı forma arqalı ámelge asırılsa, onnan shıǵarmanıń mazmunı payda boladı. Solay eken, mazmun da, forma da óz aldına ómir súrmesten bir biri menen tıǵız baylanısqa túsedi. Forma mazmundı jarıqqa shıǵarıw ushın xızmet etedi. Sonlıqtan da birinshi shıǵarmanıń formasın qabıllaw arqalı onıń mazmunın túsinemiz.

Lekin ayırım shıǵarmalar da awıspalı máni, awıspalı mazmun gezlesedi. Bunday jaǵdayda forma menen mazmun birligi qayda qaladı degen soraw tuwılıwı da múmkin. Kórkem shıǵarmanıń publiсistikalıq shıǵarma-dan, kórkem tildiń ápiwayı sóylew tilinen ayırmashılıǵı da sonda, olar obrazlılıqtı súyedi. Sonlıqtan da kórkem shıǵarmada kórkemlew qural-ları hám usılları qollanıladı hám kópshilik jaǵdayda awıspalı mánisti keltirip shıǵaradı. I.Yusupovtıń biz joqarıda mısal keltirgen qosıǵında

25

eger tuwra mániste túsinsek lirik qahar-mannıń anası úyine bes kún miyman kelmese taqatı bolmaydı, al tandır japqan jeńgeyler nanınan awız tiymeseń tusınan ótkermeydi. Bul túsinikler, álbette, oqıwshı ushın áhmiyetli emes, al áhmiyetlisi - kórkem sózdiń obrazlılıǵı, onnan kelip shıǵatuǵın mazmun. Demek forma mazmun jelisi menen tábiyiy halda birigip ketedi.

Eger biz I.Yusupovtıń joqarıdaǵı qosıǵınıń formasın buzıp, onı qara sózge aylandırıwǵa háreket etip kórsek she? Bizde miyman ırıs-bereket alıp keledi degen gáp bar. Sonlıqtan da qonaq kútiw hár bir adamnıń ziyneti esaplanadı. Eger biziń úyge bes kún miyman kelmese meniń bayǵus anamnıń shayı qonbaydı. Kún shıǵısqa sapar shegip shıqsańız biziń jaqqa jetiwge asıǵa góriń. Eger nan awız tiymeseńiz tandır japqan jeńgeyler tusınan ótiwge ruxsat etpeydi. Xalkımızdıń milliy xarakterin, dástúrin, ózinsheligin sáwlelendiretuǵın mazmun qayda? Bul tursında ol shiginniń qamırınday ıdırap turǵan piyada gúrrińlik ǵana halı bar.

Poeziyalıq shıǵarmalardı prozaǵa aylandırıw múmkin emesligin ádebiyat teoretikleri de atap ótedi: «Qosıq ritmi shıǵarmaǵa gózzallıq, emoсionallıq hám mutanasiblikti baǵısh etiwge qatnasadı. Sonıń ushın da hár qanday jaqsı qosıq prozaǵa aylandırılsa, óziniń dáslepki estetik tásirinen mahrum boladı.»1 Demek shıǵarmanıń formasın buzıw arqalı onıń mazmunın da kúl - talqan etiwge bolatuǵının kórip óttik. Bunıń menen shıǵarma forması hám mazmunı pútin organikalıq birlikke iye túsinikler ekenin jáne bir mártebe dálillewge boladı.

Qosıqtı qara sózge aylandırıp túsindirw múmkin emesligin, onıń óz usılı, jolı bar ekenligin bizden burın lirika haqqında pikir aytqan qaraqalpaq ádebiyatshı ilimpazları da aytıp ketken.2

26

Ásirese, shayır janın shayır túsinedi degen ibaranıń dál tawıp aytılǵanına marhum Sh.Seytovtıń óz dostı shayır T.Matmuratovtıń

«Jaqsılıq sarayı» atlı qosıqlar toplamına jazǵan alǵı sózin oqıy otırıp iseniwge boladı: «Meni ápiw et, dostım Tólepbergen! Men saǵan sońǵı sóz jaza almayman. Sońǵı sóz jazar bolsam, qosıqlarıńdı túsindiriwim kerek qusaǵan. Olardı proza tili menen túsindiriw múmkin emes, tek ǵana oqıw kerek»3. Sondayaq shayır

B.Genjemuratovtıń shayır S.Ibragi-movtıń «Besinshi máwsim» atlı qosıqlar toplamı

anıqlaw, shegaraların durıs belgilew bizge shıǵarma haqqında tuwrı pikir bildiriwge

abstraktlıqqa jaqın. Al forma-bul onıń kerisi. Onıń shegaraları, onı quraytuǵın elementler anıq. Qosıq qanday ólshemde jazılǵan, onıń bántlik qurılısı qanday, qosıqtıń ırǵaǵı, uyqası, kórkem tili qalay? Qanday kórkemlew quralları qollanılǵan? Shayır óz pikirin jetkeriw ushın qanday usıllardan paydalanǵan? Mine, shıǵarmanıń formasın izertlew ushın bul hám basqa da sorawlarǵa juwap izlewge tuwra keledi.

Shıǵarmanıń mazmunı, forması, olardıń birligi haqqında pikirimizdi aydıńlastırıw ushın bazı bir shıǵarmalardı talqıǵa

3Matmuratov T. Jaqsılıq sarayı, Nókis, 1986, 9-bet.

4Genjemuratov B. Poeziya-bul- ilahiy dúnya, «Ámiwdárya», 1990, 2-san, 122-123-betler

27

tartpaqshımız.

Ál hawada qanatların taldırıp, Jat mánzilge sapar shekken tırnalar, Ayralıq dártinde bizdi qaldırıp, Shadlıǵımdı alıp ketken tırnalar.

Quslardı kólatsız, teńizdi suwsız, Qaldırǵan námártler qalmas sorawsız,

«Ǵarǵısqa jolıǵıp bári qalıwsız, Tuqımqurt bolǵay» dep barar tırnalar.

Barar intizamlı jipke dizilip, Men qarayman júrek-bawrım úzilip, Sizdey men de, ata jurttan bezigip, Nege kete almayman, aytıń, tırnalar?1

Qosıqtıń mazmunı bir qaraǵanda shayırdıń ózin qorshaǵan orta-lıqqa qatnası, táshwishi, tolǵanısı sıpatında kórinedi. Biraq lirika-nıń kórkem ádebiyattıń basqa teklerinen baslı ayırmashılıǵı da sonda, onıń izertlew, qamtıw obekti ádewir keń. Sonday-aq epikada obektivlilik qatnassa, lirikada subektivizm basım. Epikada mazmun belgili waqıyalar, qaharmanlardıń xarakteriniń ashılıwı h.t.b. arqalı anıqlansa, lirikada lirikalıq

«men» yamasa lirik qaharmannıń jeke táshwishleri, sezimi arqalı anıqlanadı. Bul jaǵınan lirika az sóz benen - aq úlken mazmundı bere aladı. «Lirika - bul sóz iskusstvosınıń ayrıqsha tegi, ol óziniń tanıw hám aytıwınıń universal quralıtili arqasında muzıkaǵa salıstırǵanda da mazmunnıń júdá úlken keńligi hám baylıǵına iye»1.

Álbette, lirik qaharmannıń tırnalar menen sáwbetin onıń dúnya menen, dáwir menen dártlesiwi dep túsiniwimiz kerektey.

28

«Ayralıq dártinde bizdi qaldırıp, Shadlıǵımdı alıp ketken tırnalar». Ne ushın tırnalar lirik qaharmannıń shadlıǵın alıp ketken? Nege onı ayra-lıqqa griftar etken? Múmkin, bul-lirik qaharmannıń eń jaqın adamı-nan ayrılıwı - dur, bálkim. Múmkin, bul - lirik qaharmannıń ótip bara-tırǵan ómiridur. Ol shadlıqqa, qızıqqa tolı jaslıq shaqtı artqa tas-lap, óziniń aqırǵı bándirgisine asıǵıp baratırsa - she?! Ómir de qansha jalbarınǵanıń menen mánziline asıqqan tırnalarday artqa qaytpaydı.

Al, onı tuwra mánisinde túsinsek she? Dúnya biz jasap turǵan ortalıq tek adamlardan ibarat emes. Onıń pútinliginde jerdiń, suwdıń, hawanıń, ósimlikler, haywanatlar, quslar dúnyasınıń da óz ornı bar. Eger usı aytılǵanlardıń tábiyiy teńligi buzılsa, dúnya, bizdi qorshap turǵan ortalıq óziniń pútinliginen ayrıladı, áste aqırın bolsa da ıdıraydı. Demek, onda jasawdıń adamlar ushın da, basqa barlıq tirishilik dúnyası ushın da mánisi qalmaydı. Solay eken, shayır gúyzelisi, lirik qaharmannıń gúyzelisi túsinikli.

Qosıqtıń kelesi bántlerin oqıy otırıp úshinshi pikirimizdiń shınlıqqa jaqın ekenligine isengendey bolamız. Kópshilik oqıwshınıń qosıqtıń mazmunın áyne, usılay qabıllaytuǵını da turǵan gáp. Sebebi, qálegen kórkem shıǵarmadan awıspalı mazmun izley beriw de durıs emestey. Insan ózi menen birge jasaytuǵın barlıq tirishilik qáwimine salıstırǵanda da kúshli, aqıllı, miyirban hám jawız. Onıń usı sıpatlı belgileri oǵan dúnyada ústemlik etiw múmkinshiligin jaratıp qoyıptı. Biraq ayırım jaǵdaylarda ol basqa tirishilik iyelerinen ázzi, ilajsız

«Sizdey men de, ata jurttan bezigip, Nege kete almayman, aytıń, tırnalar»? Mine, bul sorawǵa juwap izlew arqalı insannıń qanshelli quramalı qubılıs ekenligine isenimiz. Quslar óz mákanınan bezigip kete aladı. Bálkim, olar ushın da bulay islew qıyın shıǵar. Sonlıqtan da olar mákanın qıymay onıń ústinen qayta-qayta aylanıp ushıp júredi. Biraq bári-bir ketedi.

29

Al insannıń ata-mákanǵa bolǵan qatnası basqasha. Ol usı mákanda tuwılıp, ósip kamalǵa kelgenligi ushın da, onıń kiyeli topıraǵına kindik qanı tamǵanı ushın da usı ata mákanǵa minnetdar. Bul nárse oǵan úlken juwapkershilik júkleydi.

Sonlıqtan da onı qıyın payıtlarda da taslap kete almaydı. Eger hámme jasaw jaǵdayı jaqsı, qolaylı mákanlarǵa qarap ıǵısa bergende ata mákan degen túsiniktiń ózi bolmas edi. Onda insan insanlıq qálbinen ayrılıp, basqa tirishilik iyelerinen parqı bolmas edi. Bálkim bul insannıń ázzi tárepi, sonıń menen birge kúshli tárepi de shıǵar?! Biziń túsinigimizshe qosıqtıń biz mısal keltirgen bántlerinen kelip shıǵatuǵın qısqasha mazmun usılay.

Lirikalıq shıǵarmanıń mazmunınan onıń janrlıq belgisin de anıqlawǵa boladı. I.Yusupovtıń biz mısal keltirgen «Tırnalar» qosıǵı meditativlıq lirika. Sebebi, onda oy, pikirlew basım. Onda gózzallıqqa tańlanıw, háwesleniw, jawızlıqtan túrshigiw sıyaqlı jeńil emoсiya emes, al oy, pikirlew qatnasadı, lirik qaharmannıń jeke hám sonıń menen birge belgili bir jámiyetshilik qatnaslardan pisip jetilisken pikiri tiykarǵı orındı iyeleydi. Bul meditativlik lirikanıń ayrıqsha belgileriniń biri.

«Lirikalıq meditaсiyanıń subekti - ol ómirden tuwrıdan-tuwrı alınǵan real shaxs emes, al ayrıqsha ádebiy tip, ol barlıq waqıtta shayır qıyalınıń qanday da bolmasın dóretiwshilik jemisi.»1

Qosıqtıń formasın talqılaw mazmundı talqılawǵa salıstırǵanda jeńil. Sebebi, joqarıda aytıp ótkenimizdey formabul anıq túsinik. I.Yusupovqa tán bolǵan kórkem izleniwshilik - ol hár bir shıǵarmasınıń xarakterine, janrlıq túrine, onda aytpaqshı bolǵan oy-pikirdiń kólemine, mánisine say oǵan poetikalıq forma tańlay biledi. Formanıń jıynaqlılıǵı, pikirdi jetkeriw ushın utımlı usıldı tańlay biliw - mazmunnıń sátli yaki sátsiz bolıwına

30

tikkeley tásir etetuǵının joqarıda kórip ótken edik.

Qosıqta oy dizbegi bir tegis rawajlanadı. Ol tırnalar menen sáwbet formasına qurılǵanlıǵına qaramastan lirik qaharmannıń monologi, gúńireniwi. Monolog epikalıq shıǵarmalarda qaharman psixologizmin ashıp beriwdiń bir usılı bolıp tabılsa, lirikada shayırdıń qubılıs-larǵa, waqıyalarǵa qatnası,sezimi. Shayır shıǵarmasında usı usıldı tańlaǵan. Tábiyat penen insan arasındaǵı qatnastıń insan tárepinen buzılıwınan kelip shıqqan tragediya tek adamlar ushın emes, onda jasaytuǵın basqa tirishilik iyelerine de keri tásirin tiygizip atır-ǵanına kúyinish,

ókinish hám emoсionallıq sezimler menen aralasıp keletuǵın tereń oy dizbekleri jıynaqlı formaǵa jámlengen. Qosıqta epikalıq shıǵarmalarǵa tán bolǵan bayanlaw, súwretlew usılları joq. Onı oqıy otırıp sap lirikaǵa tiyisli sezimler dúnyasına mantıǵasań.

Ásirese, qosıqtıń poetikalıq til sheberligine ayrıqsha toqtap ótiwge tuwra keledi. Statistika ádebiyattanıw ilimi menen onshelli úylespese de sońǵı waqıtları, lirikanıń formasın, qosıq qurılısın izertlewde bul usıldan da paydalanılmaqta. Qosıq jámi 8 bántten, 32 qatardan ibarat. Onda 151 sóz qollanılǵan. Biraq qosıqta «tırnalar», «barar», «bir» sózinen basqa bir de sóz eki márte qaytalanbaydı. Aldıńǵı ádebiyatlarda ayrıqsha talantqa iye bolǵan sóz sheberleriniń shıǵarmalarınıń sózlikleri dúzilgen. Olardıń ilimpazları Pushkin 21 mıń sózden, Shekspir 32 mıń sózden, Nawayı 45 mıń sózden paydalanǵan dep maqtanısh tutadı. Bizde de I. Yusupovqa usaǵan talant iyeleriniń ayırım shıǵarmalarınıń sózlikleri, olardıń ulıwma sózlik xorı haqqında maǵlıwmatlar dúzilse shep bolmas edi degen oydamız.

Jáne de qosıqqa qaytsaq, onda, ásirese, uyqas ushın pikirdi jetkeriwge tikkeley qatnasatuǵın sózlerdiń alınıwı bayqaladı. Bul jaqsı poeziyanıń eń xarakterli belgilerinen biri. Sózdiń lirikalıq shıǵarma-daǵı áhmiyeti tuwralı belgili ádebiyat izertlewshisi