Qaraqalpaq lirikasında kórkem formalardıń evolyuciyası

121

uyqas arasında tıǵız baylanıs bar. Sebebi, uyqas qosıq qatarlarında buwın sanınıń teńligine keri tásirin tiygiz-beydi, kerisinshe uyqastıń tábiyatı buwınlardıń teńligin talap etedi.

Ekinshiden, uyqas qosıqtıń kórkemligine tikkeley tásir jasaydı. Sátli tabılǵan qatar, óz ornında qollanılǵan sózler menen uyqastıń baylanısı pikirdiń sulıwlıǵın, obrazlılıǵın támiyinleydi, oqıw-shıda emoсional, estetikalıq sezimlerdi payda etedi.

At eziwin jırtsa temir awızlıq, Birew ańlır «alsam dep bir bawızlıq», Birewler der: sumlıq ǵoy bul oyanǵan, Insap penen hújdan degen jawızlıq.1

Bunda 1, 2, 4 - qatarlar óz-ara uyqasqa túsip bir pútin bántti payda etedi. Ol kelesi bánt penen shegeranı belgileydi hám qosıqtıń pútinli-gine, pikirlewdiń dawam ettiriliwine múmkinshilik jaratıp beredi. Qosıqtıń prozadan baslı ayırmashılıǵı da sonda, ol ırǵaq hám uyqasqa iye. Uyqas tıńlawshı hám oqıwshı tárepinen shıǵarmanı qabıllaw hám yadlaw múmkinshiligin barınsha joqarılatadı. Sebebi, uyqas qosıqtıń ırǵaǵına tikkeley tásir etiw arqalı onıń muzıkalılıǵın támiyinleydi. Muzıkalı yamasa namalı sóz ápiwayı sózge salıstırǵanda adamlardıń sanasına aktivirek sińip baradı. Uyqasqa túsetuǵın sózler basqalarına qaraǵanda ayrıqsha intonaсiya menen aytıladı hám ol qatardıń tamamlan-ǵanlıǵın bildiredi (uyqas qatardıń sońında kelgen jaǵdayda).

Joqarıdaǵı keltirilgen mısalda ápiwayı til menen aytqanda qarı-sıp ketken uyqas qollanılǵan. Bul bánttegi uyqas ushın alınǵan sózler shıyraq, tartımlı. Olar poetikalıq sóz sıpatında shıǵarmalarda siyrek gezlesedi. Sonday-aq ol qurılısı boyınsha da quramalı uyqas - úsh buwınlı uyqaslar. Ulıwma poeziyada úsh-tórt hám

1 Yusupov I. Tańlawllı shıǵarmalarınıń eki tomlıǵı, 2-tom, Nókis, "Q-qstan", 1992, 5-b.

122

onnan da kóp buwınlı sózlerden jasalǵan uyqaslar quramalı uyqaslar bolıp esaplanadı. Óytkeni, sózlerdiń quramındaǵı seslerdiń sanı kóbeygen sayın oǵan seslik qaytalawlarǵa iye sózlerdi tabıw qıyınlasadı. Usı qıyınshılıqqa tózbegen kóplegen shayırlar ápiwayı uyqasqa (bir, eki buwınlı sózlerden jasalǵan uyqaslar) bet buradı. Mısaldaǵı uyqasatuǵın tórt sózdiń de dáslepki eki buwını túbir sóz, sońǵı buwını sóz jasawshı «lıq» qosımtası. Bunnan qálegen sózge «lıq» yamasa «shı» sóz jasawshı qosımtasın qosıp uyqastı payda etiwge boladı degen juwmaq kelip shıqpawı kerek. Máselen,

«awızlıq», «bawızlıq», «jawızlıq» uyqaslarına «jaslıq»,

«atızlıq», «awqamlıq» hám taǵı da basqa sózler uyqas bola almaydı. Bul jerde uyqastı payda etip turǵan qosımta emes, al «awız», «bawız»,

«jawız» degen túbir sózler. Olar bir-biri menen júdá pákize uyqastı keltirip shıǵarǵan.

Sonday-aq uyqastı barlıq waqıtta tek túbir sózler payda ete bermewi múmkin, al qosımtalar da bul xızmetti atqara aladı. Hár qıylı morfologiyalıq qurılısqa iye qosımtalar bir-biri menen uyqasadı. Huqıqı sheklenbegen gózzal húkimdar,

Sen kimseń janıma hákimlik etken..( Biz túwe ne ullı dana shayırlar, Seniń kimligińdi aytalmay ketken.1

Qosıqta birinshi hám úshinshi qatardaǵı «húkimdar»,

«shayırlar» sózleri óz-ara uyqasadı. Biraq bul jerde birinshi mısaldaǵıday túbir sózler, yaǵnıy «húkim», «shayır» cózleri uyqaspaydı da, al «dar», «lar» qosımtaları uyqastı payda etken. Bunda ayrıqsha atap ótetuǵın nárse - bul ekewi eki qıylı kategoriyadaǵı qosımtalar. «Dar» sóz jasawshı qosımta bolsa, «lar» kóplik jalǵawı. Eger bular ekewi de bir formada: ya «dar», ya «lar» formasında kelse, olardı uyqas dep aytıp bolmas edi.

Biraq ayırım jaǵdaylarda bir qıylı formadaǵı, leykin hár

1 Sonda, 18-b.

123

qıylı kategoriyadaǵı qosımtalar da uyqastı payda etiwi múmkin. Sol qara taslardı jarıp báhárde, Ósken gúldi kórip janıń qulazıp, Maqtanıp, eljirep oylarsań hám de,

«Adam» tastan qattı, gúlden de názik.1

Bul bánttiń birinshi, úshinshi qatarı uyqasadı. Biraq ondaǵı túbir sózler «báhár» jáne «hám» bir-biri menen pútkilley uyqaspaydı. Onnan qala berse qosımtaları ekewinde de «de» birdey formada. Eger joqarı-daǵıday kóz qarasta pikir júritetuǵın bolsaq, bul qatarlardı óz-ara uyqas dep atap bolmas edi. Leykin bul jerdegi eki «de» forması jaǵınan birdey bolǵanı menen birinshisi orın sepliginiń jalǵawı bolsa, ekinshisi janapay sóz. Uyqastıń bunday túri omonim sózler qollanılǵanda da ushırasadı.

Ulıwma poeziyada ayrıqsha qızıǵıwshılıq tuwdıratuǵın uyqas túri-niń biri - bul tek túbir sózlerdiń óz-ara uyqasıwı. Ásirese, bir bánttiń tórt qatarında da uyqas ushın túbir sózlerdi paydalanıw - júdá siyrek gezlesetuǵın jaǵday.

Bul ne degen pisikshilik( Bul ne degen saqıy topıraq( Jurt atızda, esik ilik, Jumıs qızǵan ǵır átirap.2

Keltirilgen mısalda birinshi qatardaǵı «pisikshilik», úshinshi qatardaǵı «esik ilik» sózleri, ekinshi qatardaǵı «topıraq» hám tórtin-shi qatardaǵı «átirap» sózleri óz-ara uyqasadı. Olardan

«pisikshilik» sózi dórendi túbir, qalǵanlarınıń barlıǵı da tiykar túbir sózler. Jáne bir dıqqat awdaratuǵın nárse usı uyqasqa alınǵan sózlerdiń úshewi atlıq sózler. Uyqas ushın túbir sózlerdi, onnan qala berse, atlıq sózlerdi qollanıw - bul úlken shayırlıq sheberliktiń, poetikalıq izleniwshiliktiń juwmaǵı. Sonday-aq eger de hár bir

2 Sonda, 32-b.

1 Yusupov I. Tańlawlı shıǵarmalarınıń eki tomlıǵı, 1-tom, Nókis, "Q-qstan", 1992, 47-b.

124

qatardı bir sintaksistlik birlik dep qaraytuǵın bolsaq, qaraqalpaq tilinde atlıq sózlerdiń gáptiń sońında keliwi júdá siyrek gezlesetuǵın jaǵday. Demek, bul jerde gáp qurawdıń inversiya usılınan paydalanılǵan. Sonıń menen birge birinshi hám úshinshi qatarlarda tórt buwın, ekinshi hám tórtinshi qatarlarda úsh buwın únlesedi. Joqarıda aytıp ótkenimizdey, bular da uyqas tabıwdıń eń quramalı usıllarınıń biri.

Qaraqalpaq tili de basqa túrkiy tilleri sıyaqlı jalǵalmalı (aglyu-nativli) tiller toparına jatadı. Yaǵnıy túbir sózdiń keynine kóplik, tartım, seplik jalǵawları biriniń izinen biri jalǵana beriwi múmkin. Bunday jalǵalmalı sózler poeziyada da ushırasadı. Biraq usınday sózlerdiń uyqasıwı ádettegi sózlerge qaraǵanda ózgeshe boladı. Biz joqarıda tek túbir sózlerdiń, sonday-aq qosımtalardıń óz-ara uyqasıwın kórip ótken edik. Ayırım jaǵdaylarda tómendegishe uyqaslar da gezlesedi.

Sırlasıp ayttım barlıq bilgenlerimdi, Mat ettiń oynaǵanım, kúlgenlerimdi, Ómirimniń jánneti dep oylayman, Seniń menen gezlesken kúnlerimdi.1

Bunda uyqas júdá sátsiz tańlanǵan. Biraq qosıq poetikasınıń nızamlarına muwapıq bir buwınlı sózge birdey tórt buwınlı jalǵaw jalǵap, onı uyqas sıpatında usınıwǵa bolmaydı. Olar qosıqta uyqas atqarıwı kerek bolǵan wazıypalardı (birgelki ırǵaqtı, qatarlardıń kórkemligin arttırıw, qosıqtıń emoсionallıq tásirsheńligin joqarılatıw h.t.b.) atqara almaydı.

Ulıwma poeziyada túbir hám qosımtalardıń qatnası boyınsha da uyqastıń bir neshe túrleri gezlesedi. Olar tómendegishe keliwi múmkin;

1. Tek túbir sózlerdiń uyqasıwı. Bunda eń áhmiyetlisi qosımtasız eki yamasa onnan da kóp buwınlı túbir sózlerdiń óz-ara

2 Jumamuratov T. Túrli ótkeller, Nókis, "Q-qstan", 1983, 73-b.

125

uyqasıwı.

Jurtqa tańsıq emes bul kúnde baqsı, Dúnya quwıw boldı kewildiń naqshı, Toy berip, pul jıynap jaqın-juwıqtan, Ulına «Jiguli» alǵanı jaqsı.1

Keltirilgen mısaldaǵı birinshi, ekinshi, tórtinshi qatardaǵı uyqas sózler túbir sózler. Olar sóz shaqaplarına bóliniwi boyınsha

«atlıq», «atlıq», «kelbetlik». Túbir sózler jalǵalmalı sózlerge qara-ǵanda qosıqtıń kórkemligine kóbirek tásir jasaydı. Sebebi, túbir sózler qısqa boladı. Poeziya qısqalıqtı súyedi. Ekinshiden, túbir sózlerdiń qosıq qatarınıń sońında keliwi tek poeziyanıń poetikasına tán qubılıs ekenligi de belgili. Solay eken, poeziyada túbir sózlerdiń uyqas ushın qollanılıwı ayrıqsha qubılıs sıpatında bahalanadı.

2.Túbirdiń hám qosımtanıń da uyqasıwı. Bunda uyqas ushın alın-ǵan sózlerdiń tek túbiri uyqasıp qalmastan, qosımtaları da uyqasadı. Uyqastıń bul túri dáslepki túrge salıstırǵanda da quramalıraq.

-Aynalayın kelbetińnen, Kózge ısıq kórineseń.

Bayqap turman súwretińnen, Kelshi nege erineseń(2

Álbette, túbir sózdiń de, qosımtanıń da uyqasıwınıń bunnan da quramalıraq túrleri bar. Joqarıdaǵı mısaldaǵı uyqasıwshı sózler xalıq qosıqlarında gezlesetuǵın uyqastı esletedi hám jeńil oqıladı. Bunday uyqaslar ırǵaqqa da ayrıqsha tús beredi.

3.Bir sózdiń túbiri menen ekinshi sózdiń qosımtası uyqasıwı múmkin. Bunda olardıń túbirleri óz-ara uyqasıwı shárt emes.

Suw tartılsa, tawda qardan kóremiz,

1Yusupov I. Alasatlı dúnya bul, Nókis, "Q-qstan", 1987, 93-b.

2Jumamuratov T. Shıǵarmalar jıynaǵınıń úsh tomlıǵı, 1-tom, Nókis, "Q-qstan", 1978, 56-b.

126

Ne is bolsa, basqalardan kóremiz.1

Mine, bul da túbir menen qosımtanıń uyqasıwınıń bir kórinisi. Uyqastıń bul forması kóbirek bir, eki buwınlı sózler menen kóp buwınlı sózler óz-ara uyqasıp kelgende gezlesedi. Sonı da aytıp ótiw kerek, qosıqta uyqasatuǵın sózlerdiń buwın sanları da teń bolıwı talap etiledi. Bul nızam joqarıdaǵı qosıqta da saqlanǵan. Dáslepki qatar-daǵı «tawda» sózi menen ekinshi qatardaǵı

«basqalardan» sóziniń túbiri - «basqa» óz-ara uyqasadı.

4. Tek ǵana qosımtalar uyqasıwı múmkin. Biraq bunda bul qosım-talar hár qıylı kategoriyada bolıwı kerek. Máselen, sóz jasawshı qosım-ta, seplik, kóplik, tartım h.t.b.

«Shabazımlap» júrgen hayalıń sonda, Shıdamı tawsılıp tiygen soń janǵa.2

yamasa

Bes tóbe artta qaldı asırımlı, Mantańlap buzsań ayaq basıwıńdı.3

Keltirilgen mısallardaǵı astı sızılǵan qosımtalar qatarlar-dıń óz-ara uyqasıwın támiyinlep tur. Olarda uyqasatuǵın qosımtalar-dan aldıńǵı sózler uyqaspaydı. Bunday óz-ara uyqasıwshı qosımtalar pútkil-ley basqa-basqa kategoriyada bolsa, olardıń uyqasıw xızmeti ele de artadı. Usı kóz qarastan qaraǵanda ekinshi mısal biraz xarakterli. Óytkeni, onda sóz jasawshı qosımta menen tabıs sepliginiń qosımtası uyqasadı.

Basqa xalıqlardıń poeziyası sıyaqlı qaraqalpaq poeziyasında da quramalı

(slojnaya) uyqastıń bir neshe túri bar:

1. Juplasqan uyqas. Bir qatardaǵı eki sóz benen ekinshi qatardaǵı eki sózdiń óz-ara uyqasıwına aytıladı.

Pútkil jáhán tuw kóterdi tań qalıp,

1Yusupov I. Alasatlı dúnya bul, Nókis, "Q-qstan", 1987, 52-b.

2Sonda, 55-b.

3Yusupov I. Úmit jaǵısı, Nókis, "Q-qstan", 1990, 105-b.

127

Keń dalaǵa toplanıstı san xalıq.1 yamasa Jaman jaqsı iyeń joq mennen basqa, Dáwlet bası malımsań, Jiyren qasqa.2

Hár bir qatarda óz-ara uyqasatuǵın eki sózdi tabıw qıyın. Bunday uyqaslar turaqlı sóz dizbekleri kelgende yamasa dizbeklesip keliwi shárt bolǵan eki sóz qatara kelgende ushırasadı. Bul uyqastıń quramalılıǵı sonda, eki sóz de óz-ara uyqasıwı shárt. Joqarıdaǵı mısallarda «tań-san», «qalıp-xalıq», «mennen-Jiyren», «basqa-qasqa» juplıqları óz-ara uyqasa-dı. Shayırlar bunday sózlerdi uyqas ushın ánayıdan izlep tappawı múmkin. Ol dóretiwshilik halatta tábiyiy halda keliwi itimal. Ayırım jaǵdayda geypara shayırlar uyqas dóretiwde sóz oyınınan paydalanadı hám usınıń nátiyjesinde de juplasqan uyqas dóretiledi.

2. Aralas uyqas. Bunda bir qatardaǵı bir sóz benen ekinshi qatar-daǵı eki sózdiń yamasa kerisinshe uyqasıwı.

Ómirińniń mazmunı qunıń bolar, Tıń-tıńlap qulaq salsań burınǵılar,

«Ómirdi qásterleń» dep bári birden, Zinharlap táńirdiń kóp zarın qılar.3 Mıyıq tartsa jalt-jult etip dúr tisi, Shırayına shıray qosar kúlkisi,

Kún nurınday uyaltadı kózleriń, Tikke turıp qaray qoysa bir kisi.4

Joqarıdaǵı mısallardan kórgenimizdey uyqastıń bunday túrinde bir yamasa eki buwınlı eki sóz benen kóp buwınlı bir sóz uyqasadı. Bul jaǵdayda da uyqasıwshı sózlerdiń buwın sanınıń teńligi prinсipi saqlanadı. Ekinshiden, tek buwınlardıń sanı teń

1Jumamuratov T. Túrli ótkeller, Nókis, "Q-qstan", 1983, 67-b.

2Yusupov I. Úmit jaǵısı, Nókis, "Q-qstan", 1990, 105-b.

3Sonda, 60,61-b

4Jumamuratov T. Túrli ótkeller, Nókis, "Q-qstan", 1983, 96-b

128

bolıp qalmastan, al ondaǵı qaytalanıwshı seslerdiń sanı da teń yamasa barabar boladı.

3.Qos uyqas yamasa qaytalanıwshı uyqas. Bunda bir qatardaǵı qaytalanıwshı jup sóz ekinshi qatardaǵı qaytalanıwshı jup sóz benen uyqasadı. Máselen, «xoshxosh», «posh-posh» degenge sıyaqlı sózlerdiń óz-ara uyqasıwı. Bul uyqas dáslepki eki uyqasqa salıstırǵanda da júdá siyrek gezlesedi. J. Aymurzaevtıń 1939-jılı jazǵan «Poezd» atlı qosıǵında uyqastıń usınday túri qollanılǵan. Uyqastıń bul túri qosıqtıń kórkemligin támiyinlewde ayrıqsha xızmet atqarmaydı. Ol pikirdiń emo-сional- ekspressivliligin arttırıwda, ayırım jaǵdaylarda háreketti, kórinisti bildiriwde, eliklewish sózler qollanılǵanda gezlesiwi múmkin.

4.Tolıq uyqas. Bunda bir qatardıń uyqasatuǵın sózi ekinshi qatarǵa tolıǵı menen ótedi. Yaǵnıy kóp buwınlı sózler menen az buwınlı sózlerdiń óz-ara uyqasıwınan uyqastıń bunday túri júzege shıǵadı.

Bul ne degen pisikshilik, Bul ne degen saqıy topıraq. Jurt atızda, esik ilik, Jumıs qızǵan ǵır átirap.1

Uyqastıń bul túri de qaytalanıwshı seslerdiń kópligi menen ayrıqshalanadı. Usı jaǵınan ol alliteraсiyalıq uyqastı esletedi. Kóp buwınlı sózlerdiń keyingi bólegi ekinshi qatardaǵı basqa bir sóz dizbeginiń ekinshi komponenti menen uyqasıp kelse, usı sóz dizbeginiń birinshi komponenti de quramalı sózdiń dáslepki bólegi menen uyqasadı. Mine, bul uyqastıń tolıqlıǵın támiyinleydi.

5.Tutas uyqas. Bunda eki yamasa onnan da kóp buwınlı sózlerdiń tek eń sońǵı buwınları ǵana emes, al túbir sózleri de óz-ara uyqasadı. Yaǵnıy sózler tutası menen uyqasatuǵın bolǵanı ushın da bunday uyqas túrlerin tutas uyqas dep ataladı.

1 Yusupov I. Alasatlı dúnya bul, Nókis, "Q-qstan", 1987, 47-b.

129

Búlbiller sayrasa sen dep sayraǵan, Gúller seniń ushın ǵumsha baylaǵan, Súmbil shashlarıńdı jelpip oynaǵan, Salqın samallar da intizar saǵan.2

Xalıq tilinde bunday uyqas qarısıp ketken uyqas dep ataladı. Sonday-aq bul uyqastıń baslı ózinsheligi kóbinese feyil sózler uyqas ushın qollanıladı. Sonıń menen birge bunday uyqas ushın bir tekles sózler qollanılatuǵın bolǵanı ushın olar ápiwayıday bolıp tuyıladı. Usı uyqastıń jáne bir ózinsheligi qaytalanıwshı seslerdiń sanınıń kóp bolıwında. Demek bunday shıǵarmalar muzıkaǵa barınsha beyim keledi.

6.Tutas emes uyqas. Bunda eki yamasa onnan da kóp buwınlı sózlerdiń sońǵı buwınları ǵana uyqasadı yamasa onıń sońǵı buwını menen bir buwınlı sóz uyqasadı.

Sen ańlamay júrseń aytqanday, Isi shataq olardıń házir.

Házir olar bası menen ǵay, Qaysar minez bir jańa Dáwir. Sorap atır olardan birimlep,

«Nege ósek aytısasız( dep.1

Uyqastıń bul túri qosıqtıń poetikalıq kórkemligin arttırıwǵa xızmet etpeydi. Ol qosıqtıń kórkemligine tiykarǵı dıqqat qaratılmas-tan, al pikir birinshi orınǵa shıǵarılǵan qosıqlarda kóbirek gezlesedi.

7.Tolıq emes uyqas. Bunda eki yamasa onnan da kóp buwınlı sózlerdiń tek sońǵı dawıslı sesi únlesiwi yaki qaytalanıwı múmkin. Bunı ádebiyat-tanıw iliminde tolıq mánisindegi uyqas dep esaplamaydı. Ol uyqastıń dáslepki kórinisi sıpatında tán alınadı. Sonlıqtan da uyqastıń bunday túri tolıq emes uyqas degen termin

1Yusupov I. Dáwir samalları, Nókis, "Q-qstan", 1982, 158-b.

2Yusupov I. Alasatlı dúnya bul, Nókis, "Q-qstan", 1987, 62-b

130

menen ataladı.

Sóytip quyash Spass saatına, Shaǵılısqanda hár kúni azanda, Jay aǵıslı bul janlı dárya, Kóteriler Qızıl maydanǵa.2

Uyqastıń túrleri boyınsha kóp ǵana terminler qaraqalpaq ádebiyat-tanıw iliminde avtor tárepinen birinshi mártebe isletilip otır. Bul terminlerdi aylanısqa qosqanda hár bir terminniń atamasın sol uyqas-tıń ulıwma xarakterinen, mánisinen keltirip shıǵardıq. Biraq hár bir taza qubılıs tolıqtırıwlardı, jetilisiwdi talap etetuǵını da belgi-li. Sonlıqtan da bul terminler de qollanılıw, paydalanıw barısında

sillabikalıq qosıǵında uyqas, «barlıq waqıtta qosıqtıń sońın anıq anıqlawǵa imkaniyat tuwdıradı, sonlıqtan da ol orıs poeziyasındaǵıday kórkemlew

Ilimpazlar uyqaslar dáslep júdá ápiwayı bolǵanın, soń jazba ádebiyattıń rawajlanıwı

1Yusupov I. Dáwir samalları, Nókis, "Q-qstan", 1982, 82,83-b

2Sherba L. V., Fonetika franсuzskogo yazıka, M. 1955, str. 169