Qaraqalpaq lirikasında kórkem formalardıń evolyuciyası

111

kóriwge boladı. Eń sheber, poetikalıq talǵamı kúshli shayırlar óz shıǵarmalarına qarısıp ketken uyqas tańlaǵan. Uyqastıń qosıqtaǵı xızmeti, onıń qosıq qurılısınıń basqa elementleri menen baylanısı jóninde de izertlewshiler tárepinen kóp ǵana pikirler aytılǵan. Írǵaq qosıq qurılısınıń eń úlken elementi bolǵanı menen uyqassız óziniń bir tegisliginen, muzıkalılıǵınan ayrılıp qaladı. Bánttiń payda bolıwında da uyqas tiykarǵı xızmetti atqaradı. Bántti tórt qatarlı, bes qatarlı hám taǵı tasqa dep bóliwimiz uyqastıń belgili bir sistemaǵa túsip uyqasıwına baylanıslı. (Uyqas haqqında usı baptıń ekinshi, úshinshi bóliminde keń sóz etiledi.)

Ólshem de qosıqtıń eń tiykarǵı elementi. Sebebi qaraqalpaq poeziyasın aytayıq, arab poeziyasınan yamasa orıs poeziyasınan ajıratıp turatuǵın, áyne usı ólshemi, yaǵnıy qaraqalpaq poeziyasınıń barmaq ólsheminde jazılatuǵını bolıp tabıladı. Dúnya xalıqları poeziyasında hár qıylı atamada atalǵanı menen tiykarınan bes túrli ólshem bar. Olar - barmaq (sillabika) ólshemi, aruz ólshemi, sillabikatonika ólshemi, tonika ólshemi hám metrika ólshemi. Bul ólshemlerdiń hár biriniń óziniń jasalıw kriteriyaları bar. Máselen, barmaq ólshemi qosıq qatarında buyınlardıń sanınıń teńligine qurılsa, aruz ólshemi qatarlardaǵı buwınlardıń sozılıńqı yamasa qısqalıǵına qurıladı. Yaǵnıy birewinde buyınlardıń sanı, ekinshisinde sapası tiykarǵı xızmetti atqaradı.

Barmaq ólshemi joqarıda atı atalǵan ólshemlerdiń ishinde eń eskisi bolıp tabıladı. Hátteki, áyyemgi grek hám latın ádebiyatlarında qollanılǵan kvantativ ólshem - metrika da barmaqtan ádewir soń payda bolǵan. «Eń eski ulıwma indoevropalıq qosıq qurılısı házirgi rekonstrukсiya boyınsha sillabika (barmaq) bolǵan. Biraq german hám slavyan tillerinde ol keyin ala tonikalıq, grek hám latın tillerinde kvantativlik metrikalıq ólshemge aylandı.

Usı túrinde áyyemgi kvantativ qosıq mıń jıldan artıq ómir súrdi. Biraq biziń eramızdıń 1Ú-Ú ásirlerinde grek hám latın

112

tillerinde júdá áhmiyetli ózgerisler boldı: uzın hám qısqa buwınlar arasındaǵı ayırmashılıq sezilmey qaldı, kvantativlik metrikanıń fonetikalıq bazası joǵaldı. Burınǵı túrdegi qosıqlar dástúrge húrmet júzesinen kóplep jazıldı, biraq tek kitaptaǵı úlgi boyınsha, massalıq poetikalıq ónimge qosıq qurılısınıń basqa sistemasına ótiw zárúrligi tuwıldı.

Bunday qosıq qurılısı jáne sillabika boldı...»1

Túrkiy xalıqlar poeziyasında da barmaq ólshemi eń eski hám eń tiykarǵı ólshem sıpatında tán alınadı. «Barmaq vazni» pútkil túrkler ushın da, biz ózbekler ushın da milliy vazndur, musılmanlardan burın pútkil túrk shayırları usı «barmaq» vazni» menen tizimlar, qosıqlar jazar edi.»2

Sonday-aq A Fitrat aruz ólsheminiń túrkiy ádebiyatqa musılman-shılıqtan soń kirip kelgenligin, onı ádebiyatqa saray shayırları alıp kirgenligin aytadı. Sonıń menen birge bul kórnekli alım barmaq ólshe-miniń dáwir sınaqlarına tótepki bergenligin, onıń túrkiy poeziyada eń tiykarǵı ólshem bolıp qalǵanlıǵın tastıyıqlaydı.3

Ulıwma poeziyadaǵı ólshem boyınsha bir qatar miynetler dóretken, bul baǵdarda ayrıqsha ornı bar ilimpazlardıń biri U.Tuychiev bolıp esaplanadı. Ilimpazdıń ózbek ádebiyatındaǵı barmaq hám aruz ólshem-lerine baǵıshlanǵan monografiyaların túrkiy xalıqlar ádebiyattanıw ilimindegi eń kórnekli miynetlerdiń qatarına jatqarıwǵa boladı. Ólshem haqqında, onıń poeziyalıq shıǵarmalardaǵı ornı, barmaq, aruz ólsheminiń ózinshelik belgileri tuwralı bul miynetlerden dıqqatqa ılayıq pikirler bar: «Ólshem - ólshew, meer demekdur. Barmaq sistemasında qosıq qatarla-rında yaki bántlerde nızamlı túrde tákirarlanatuǵın turaq (buwnaq) tártibi

113

ólshem dep ataladı.»1 Sonday-aq ilimpaz bul miynetinde ólshemlerdi

«Codda (ápiwayı) ólshem» (qosıqlardaǵı qatarlarda ulıwma buwın sanı boyınsha teń bolıwı), «Qospalı ólshem» (bul ólshemde jazılǵan qosıqlar bántindegi qatarlardıń biri ekinshisinen bir buwın artıq yaki kem, bir turaq az yaki kóp boladı), «Erkin

ólshem» (bul ólshem ózbek ádebiyatında XX ásirdiń 20-jıllarınan keyin payda boldı. Sol dáwirdegi «mayakovskiyshe qosıq» dep atalatuǵın teksheli qosıqtı, házirgi erkin qosıqtı usı ólshemge jatqaradı. Bunday qosıqlar sáykes dáwirlerde qaraqalpaq ádebiyatında da dóreldi.) dep bóldi.2 Ilimpaz bul miynetinde barmaq sistemasındaǵı ırǵaq, uyqas, bánt máselelerin de izertlegen. Miynette qaraqalpaq poeziyasınıń qosıq qurılısın izertlewde de basshı-lıqqa alıw tiyis bolǵan ilimiy juwmaqlar bar.

Ulıwma qaraqalpaq poeziyası, folklorlıq poeziya da, klassikalıq poeziya da (Ájiniyazdıń bazı bir qosıqlarında aruz ólsheminiń elementleri bar ekenligin esapqa almaǵanda), házirgi poeziya da barmaq ólsheminde dóretiletuǵını belgili. Al barmaq ólsheminiń tiykarǵı kriteriyası qosıq bántindegi qatarlarda buwın sanlarınıń teń bolıwı. Qatarlardaǵı buwın sanına qarap ondaǵı buwnaqlardıń sanı belgilenedi. Al barmaq ólsheminde buwnaqtıń shegerası sózdiń shegerasına tuwra keledi. Aruz ólshemindegidey bir sóz eki buwnaqqa bólinbeydi. Bul barmaq ólsheminiń eń tiykarǵı xarakterli belgileriniń biri bolıp tabıladı. Sonlıqtan da kópshilik jaǵdayda barmaq ólshemindegi qosıqlarda qatarlardaǵı sáykes buwnaqlardıń buwın sanı teń kele bermeydi. Biraq ulıwma qatarlardaǵı buwın sanlarınıń teńligi saqlanadı. Máselen,

Kórgenmen// awırıw// alma aǵashın, Miywası// pispey-aq// tógilgen sawlap, Sonday// sen de biywaq// iyildi basıń,

114

Jamǵırsız// ıssıda// turǵanday jawrap.1 Ne dańǵıl// jollardan// ańǵallar aǵıp, Sútke// toyǵan tayday// shawıp jón aldı, Jurttı// hayran etip,// maqsetke jetip, Aqıl// shoqqısına// barıp dem aldı.2

Mısallarda buwnaqlardaǵı buwın sanları tómendegishe: 1.3+3+5, 3+3+5, 2+4+5, 3+3+5 2. 3+3+5, 2+4+5, 2+4+5, 2+4+5. Barmaq ólshemindegi

qosıqlarda buwnaqlardıń sózdiń ortasınan túspeytuǵınınıń tiykarǵı sebebi mánilik qatnasqa baylanıslı. Óytkeni bir sózdiń sońǵı bir yamasa eki buwını keyingi sózge qosıp oqılsa, dáslepki sózdiń mánisi buzıladı.

Qaraqalpaq poeziyasında úsh-tórt buwınlıdan baslap on altı, on segiz buwınlı qosıqqa shekem gezlesedi. Usıǵan sáykes qosıqlardan bir buwnaqtan baslap bes-altı buwnaqqa shekem bolıwı múmkin. Taǵı bir itibarlı tamanı qatarlardaǵı buwın sanı qosıqtıń janrlıq ózinsheligine de tásir jasaydı. Balalar qosıqları kóbinshe jeti-segiz buwınnan artpaydı. Termeler de jeti-segiz buwınǵa qurıladı. Al tolǵawlarda buwın sanları on bir, on eki buwınnan ibarat bolsa, ǵázzellerde on beson segiz buwındı quraydı. Qosıq penen jazılǵan epikalıq shıǵarmalarda bolsa, waqıyalardı bayanlawǵa arnalǵan orınlardaǵı qosıq qatarları jeti-segiz buwınnan ibarat bolsa, qaharmanlardıń dialoglarında kóbinese on bir buwınlı qosıq qatnasadı.

Solay etip, qaraqalpaq poeziyası da basqa túrkiy xalıqlar poeziyası sıyaqlı barmaq ólshemi tiykarında dóretilmekte. Bul ólshemdegi qosıqlar ırǵaqqa túsiwi, bántke birigiwi, uyqası boyınsha da xalqımızdıń kórkem-estetikalıq talǵamına, sóylew intonaсiyasına, qosıqtı namaǵa salıw ózinsheligine mas túsedi. Sonlıqtanda ol ásirler dawamında milliy poeziyamızdıń tiykarǵı

1Yusupov I. Tańlawoı shıǵarmalarınıń eki tomlıǵı, 2-tom, Nókis, "Q-qstan", 1992, 85-b.

2Sársenbaev T. Dúnya menen dártlesiya, Nókis, "Q-qstan", 1990, 55-b.

115

hám birden-bir qosıq ólshemi bolıp qalmaqta.

Bánt qosıqtı prozadan ayırıwshı tiykarǵı belgilerdiń biri. Sebebi, qosıq bántke bólinedi, qara sóz bólinbeydi. Prozada gáp sintak-sistlik birlik dep qaralsa, qosıqta bul wazıypa bántke júklenedi. Sebebi, bántte shıǵarmada aytılajaq bolǵan pikirdiń bir bólegi jámlesedi. Bánt qosıq qatarlarınıń belgili bir sistemada uyqasıwınan payda boladı hám usınnan bánttiń túrleri júzege keledi. Túrkiy xalıqlardıń ádebiyatında eki qatarlı qosıqtı masnaviy, tórt qatarlı qosıqtı murabba, bes qatarlı qosıqtı muxammes dep ataw dástúri bar. Álbette, bular mázi atamalar emes. Olardıń jasalıw prinсipleri, kriteriyaları ásirler boyı qáliplesken. Sonlıqtanda olar lirikanıń janrlıq túrleri dárejesine erisken. Batıs ádebiyatındaǵı sonetler menen oktavalar, Shıǵıs ádebiyatındaǵı rubayılar menen muashshaqlar da bántlik qurılısınıń ózinsheligine baylanıslı óz aldına janr bolıp jetilisken. Demek, bánt poeziyada tek forma elementi bolıp qalmastan onıń mazmunına da, janrlıq ózinsheligine de sózsiz tásir jasawshı qosıq qurılısınıń bir bólegi. (Biz usı baptıń tórtinshi bóliminde bánt haqqında keńirek sóz etemiz.)

Solay etip qosıq qurılısınıń elementleri bolǵanırǵaq, uyqas, ólshem, bánt usınday qásiyetlerge hám ózinsheliklerge iye. Olardıń hár biriniń óziniń jasalıw, qáliplesiw basqıshları bar. Olardı anıqlaw ádewir quramalı is. Sonlıqtanda qosıq qurılısın izertlewge tek qarakal-paq ádebiyatında ǵana emes, al ulıwma dúnyalıq ádebiyatta júdá az sandaǵı ilimpazlar bel baylaydı. Orıs ádebiyatında qosıq qurılısın izertlew menen B.V. Tomashevskiy, V.V. Jirmunskiy, I.B. Stebleva, M. L. Gasparov sıyaqlı ilimpazlar shuǵıllanǵan. Ásirese, akademik M.L.Gasparov házirgi dáwirde dúnya júzlik ádebiyatta usı baǵdardaǵı eń jetik qánigelerden esaplanadı.Ilimpazdıń «Metrika v russkom stixe», Moskva, 1982 ,

«Ocherk istorii russkogo stixa, Metrika, Ritmika, Rifma, Strofika»,

116

Moskva, 2000, «Russkiy stix nachala XX veka v kommentariyax», Moskva, 2001, miynetleri qosıq qurılısına arnalǵan eń klassikalıq jumıslardan sanaladı. Ilimpaz bul miynetlerinde qosıqtı pútin bir sistema sıpatında qarastıradı. Ilimpazdıń pikirinshe barmaq ólsheminde jazılǵan qosıqlarda tek buwın sanı esapqa alınbastan , sesler de qatań áhmiyetke iye. Qosıqta ziyat ses bolıwı múmkin emes. Bul qosıq tábiyatına qayshı keledi. Qosıqtıń eń baslı elementi bolǵan ırǵaq ziyat sesti qabıllamaydı. Sonday-aq ilimpaz sońǵı miynetinde qara sóz benen jazılǵan qosıq, verlibr yamasa erkin qosıq, ırǵaqlı, uyqaslı proza menen aq qosıq, yarım uyqasıqlı qosıq sıyaqlı túsiniklerge keń tallaw islep, olardıń orıs ádebiyatında tutatuǵın ornı, poetikalıq qásiyeti haqqında keń talqıyn jasaydı.1

I.B. Steblevanıń «Drevnie tyurkskie poeticheskie formı», Moskva, «Nauka»,

1971, dep atalatuǵın miyneti tek qosıq teoriyası kóz qarasınan ǵana emes, al eramızdıń X1 ásirine tiyisli bolǵan jazba esteliklerdi ádebiy kóz qarastan izertlew, olardı transkripсiyalaw, orıs tiline awdarıw, hár bir tekstke túsindirme beriwi boyınsha da júdá úlken miynet bolıp tabıladı. Sonday-aq bul jumısta erte dáwirdegi túrkiy jazba estelikler-diń qosıq qurılısı, strukturası menen kórkem forması, poetikalıq tiliniń izertleniwi teoriyalıq jaqtan ayrıqsha áymiyetke iye. Túrkiy poeziyanıń bilimdanı sıpatında I. B. Stebleva uyqastıń dáslepki túrleri, onıń poetikası máselelerin izertlew menen birge onı házirgi dástúriy uyqas penen salıstıradı. Ol P. Pelo tárepinen aytılǵan «Divani luǵat at turk» jazba esteliginde uyqastıń dáslepki forması sıpatında seslik uyqas ta xızmet atqarǵan, olar jazba esteliklerde ónimli qollanılǵan degen pikiri menen básekige túsedi hám jazba estelikte barlıq uyqaslar qosıqtıń aqırında keletuǵının, sonlıqtan da seslik uyqaslar uyqastıń tiykarǵı túri bola almaytuǵının bildiredi.2

117

Ilimpazdıń bul miyneti túrkiy poeziyada kórkem forma menen qosıq strukturasınıń ósiw evolyuсiya-sın anıqlawda teńi tayı joq bahalı miynet bolıp tabıladı.

B.V. Tomashevskiydiń 2001-jılı Moskvada baspadan shıqqan

«Teoriya literaturı» sabaqlıǵı da ádebiyat teoriyası, kórkem ádebiyattıń strukturası hám formasın úyreniw baǵdarındaǵı úlken jańalıq boldı.

Túrkiy xalıqlar poeziyasınıń qosıq qurılısın izertlewde M. K. Xamraevtıń «Osnovı tyurkskogo stixoslojeniya», Alma Ata, 1963, miyne-ti sózsiz kóp maǵlıwmat beredi. Bul miynet túrkiy xalıqlardıń jergilikli ilimpazlarınıń ishinen qosıq qurılısın izertlewge baǵıshlanǵan dáslepki miynetlerden bolǵanlıqtan da óz dáwirinde úlken qızıǵıwshılıq penen kútip alındı. Onda uyqas, ólshem, bánt sıyaqlı qosıq qurılısınıń elementleri óz aldına izertlenedi. Ásirese, avtordıń aruz ólsheminiń túrkiy poeziyaǵa awısıwı jónindegi baqlawları teoriyalıq hám ámeliy jaqtan áhmiyetke iye. Ilimpaz aruz ólshemi islam dini arqalı arablardan túrkiy xalıqlar poeziyasına kirip keldi degen pikir bildiredi.1 Bul bir tárepleme durıs. Sebebi, islam dini arqalı túrkiy xalıqlarǵa arablardıń ilimi, mádeniyatı, ádebiyatı awısqan. Biraq aruz ólsheminiń tek islam dini arqalı túrkiy xalıqlar arasına taraǵanı júdá isenimli emes. Óytkeni, aruz ólshemi túrkiylerge tikkeley arab ádebiyatınan ótken emes, al parsı ádebiyatı arqalı taraǵan. Sonlıqtan da parsılar menen qońsılas otırǵan xalıqlar (ózbek, uyǵır, azerbayjan, túrkmen, h. t. b.) ádebiyatında aruz ólshemi bar. Ekinshiden, aruz ólsheminde jazılǵan qosıqlar qatarlardaǵı buwınlardın sozılıńqılıǵı hám qısqalıǵına qurıladı. Al túrkiylerdiń qıpshaq toparına kiretuǵın xalıqlardıń (qaraqalpaq, qazaq, qırǵız, noǵay) tilinde buwındı qısqa hám sozılıńqı etip aytıw joq. Sonlıqtanda bul xalıqlardıń ádebiyatında aruz

118

ólsheminiń bolmawı tábiyiy. Demek túrkiy xalıqlardıń ádebiyatına aruz ólsheminiń awısıwınıń bir qansha tiykar-ları bar ekenligi kózge taslanadı.

U. Tuychievtiń «O’zbek sovet poeziyasida barmoq sistemasi», Tashkent, 1966 hám «O’zbek poeziyasida aruz sistemasi», Tashkent, «Fan», 1985 miynet-leri

ózbek ádebiyattanıw iliminde qosıq qurılısın izertlewge baǵıshlan-ǵan kórnekli miynetlerden esaplanadı. Ekinshi kitapta ulıwma aruz ólsheminiń tariyxı, onıń sistema sıpatında qáliplesiwi hám ósiw evolyu-сiyası, aruzdıń ózbek poeziyasındaǵı kórinisi, ózinsheligi, uyqas hám onıń teoriyası, uyqastıń wazıypaları hám uyqasqa bolǵan talaplar, ırǵaq, bánt, lirikalıq kórkem formalar hám onıń túrleri, forma menen mazmunnıń qatnası, muzıkalılıqtı payda etiwge qatnasıwshı elementler h.t.b. másele-ler sóz etiledi. Sózsiz bul miynet házirgi dáwirde ózbek ádebiyattanıw iliminde, ulıwma túrkiy xalıqlardıń ádebiyattanıw iliminde qosıq teoriyası boyınsha qunlı miynet bolıp tabıladı.

Z. A. Axmetovtıń «Kazaxskoe stixoslojenie», Alma Ata, 1964, Akrem Djafardıń «Teoreticheskie osnovı aruza i azerbaydjanskiy aruz», Baku, 1968 miynetleri de qosıq teoriyasın izertlewge arnalǵan.

Al qaraqalpaq ádebiyatında qosıq qurılısı Q. Muratbaevtıń 1977jılı baspadan shıqqan «Qaraqalpaq poeziyasınıń qosıq qurılısı» atlı kishkene broshyuralıq miynetin esaplamaǵanda derlik izertlenilmedi. 1958-jılı professor S.Axmetov tárepinen

«Qaraqalpaqstan jasları» gazetasında hám «Ámiwdárya» jurnalında járiyalanǵan «Qaraqalpaq qosıq qurılısı haqqında» atlı maqalalar dúrkini, akademik M.Nurmuxamme-dovtıń 1958-jılı «Ámiwdárya» jurnalında járiyalaǵan «Mayakovskiydiń qosıqların qaraqalpaqsha awdarıwdaǵı qıyınshılıqlar», sonday-aq prof-essor Q. Ayımbetov, filologiya ilimleriniń kandidatı A. Aliev tárepinen járiyalanǵan maqalalar ádebiyattanıw iliminiń bul salasın izertlewge bol-ǵan umtılıslar edi. Qaraqalpaq ádebiyattanıw ilimi 30 -

119

jıllardan baslap ilim sıpa-tında qáliplesken bolsa, házirge shekem kórkem ádebiyattı tek bir tárepleme - shıǵarmanıń mazmunı kóz qarasınan úyretip keldi. Onda da mazmunǵa kóbirek siyasiy máseleler jarmastırılıp, X1X ásirdiń ádebiyatı haqqında sóz etilse teńsizlik, bay menen jarlılardıń gúresin, XX ásir ádebiyatı haqqında sóz etilse Lenindi, partiyanı jırlaw ideyaların shıǵarmadan izlew menen áwere boldıq. Sonlıqtan da shıǵarmanıń forması, strukturası máselesi názerden tısta qaldı. Buǵan 30jılları forma máselesi menen shuǵıllanıwshılardı formalizmde ayıplaw, kórkem shıǵarmada eń baslısı onıń forması emes, al mazmunı dep qaraw da sebepshi bolǵan bolsa kerek. Ádebiyat teoriyasınıń eń tiykarǵı tarawlarınıń biri bolǵan qosıq qurılısı teoriyasınıń usı waqıtqa shekem izertlenbegenin de usı menen túsindiriw múmkin.

2-bólim. Uyqas hám onıń túrleri

támiyinlewde ırǵaq, ólshem sıyaqlı ayrıqsha xızmet atqaradı. Ásirese, awız ádebiyatı tiykarında rawajlanǵan qaraqalpaq ádebiyatı sıyaqlı ádebiyatlarda uyqastıń tutatuǵın ornı óz aldına. Sebebi, poeziya xalıq arasına awızsha taralatuǵın dáwirde qosıq uyqası ayrıqsha talap etilgen. Uyqas ırǵaq penen birlikte qosıqtıń yadlanıw múmkinshiligin arttırǵan. Sonıń menen birge qarısıp ketken uyqas poeziyaǵa ózinshe kórkemlik baǵıshlap, onıń oqıwshı yaki tıńlawshıǵa tiygizetuǵın emoсionallıq tásirsheńligin de arttırıp otırǵan. Solay eken, uyqastı izertlew, onıń qosıqtaǵı baslı xızmetin anıqlaw, onıń túrlerin úyreniw ádebiyat teoriyasında áhmiyetli máselelerdiń birinen esaplanadı.

Uyqas haqqında hár qıylı túsirikler bar. Máselen, uyqasbul qosıq qatarındaǵı hár qanday buwın únlesligi, qosıq qatarınıń

120

sońındaǵı seslik qaytalawlar… Biraq olardıń ishinde eń birinshilerden bolıp pikir aytqan V.M. Jirmunskiydiń anıqlaması uyqastıń tábiyatın tolıǵıraq ashıp beredi: «Uyqas - bul qosıqtıń bántlik qurılısında shólkemles-tiriwshilik xızmet atqaratuǵın hár qanday seslik qaytatalawlar»1

Shınında da uyqas qosıqtıń bántlik qurılısında tiykarǵı xızmetti atqaradı. Eki, úsh, tórt h.t.b. qatarlı qosıq dep atawımızdıń sebebi qosıq qatarlarınıń uyqasıw sistemasına baylanıslı. Sonday-aq qosıq qatarla-rındaǵı buwın únlesligi degen túsinik te uyqastıń mánisin tolıq ashıp bere almaydı. Bunday jaǵdayda seslik uyqaslardı biykarlawǵa tuwra keledi. Uyqas tek qosıq qatarınıń sońında da kele bermewi múmkin. Ol qosıqtıń ortasında da, basında da keledi. Usılardıń barlıǵın esapqa alǵan halda V.M. Jirmunskiydiń uyqas haqqında bildirgen anıqlaması teoriyalıq jaqtan durıs degen juwmaqqa keliwge boladı.

Demek, uyqasqa joqarıdaǵıday anıqlama bersek, onıń shıǵarmadaǵı baslı xızmeti neden ibarat,- degen sorawǵa juwap izlewge tuwra keledi. Uyqasbirinshi gezekte qosıq qurılısınıń basqa elementleri bolǵan ırǵaq, bánt, ólshem menen baylanısta tuwıladı hám solardıń payda bolıwında sheshiwshi xızmet atqaradı. Máselen, qosıq qatarları bir-biri menen pákize uyqasqa túsiwi arqalı bir tegis ırǵaqtı payda etedi. Írǵaq uyqassız óziniń bir tegisligin, sistemalılıǵın, muzıkalılıǵın saqlap tura almaydı. Óytkeni, uyqassız qatarlardıń oqılıwı menen uyqaslı qatarlardıń oqılıwında da sezilerli dárejede parıq bar ekenligi kórinip turadı. Oqılıw intonaсiyasındaǵı ózinsheliktiń qosıq ırǵaǵına tásir etpewi múmkin emes. Hár bir qosıq bántiniń shegerasın anıqlawda da uyqas tiykarǵı kriteriya ekenligin, bánttiń túrin de uyqastıń qalay jaylasıwı belgilep beretuǵınlıǵın biz joqarıda atap ótken edik. Barmaq ólsheminde buwın sanınıń teńligi menen