Qaraqalpaq lirikasında kórkem formalardıń evolyuciyası

1

BERDAQ ATÍNDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK UNIVERSITETI

Orazımbetov Quwanıshbay Kelimbetovich

HÁZIRGI QARAQALPAQ LIRIKASÍNDA KÓRKEM FORMALARDÍŃ

EVOLYUCIYASÍ HÁM TIPOLOGIYASÍ

(1970-2000-jıllar lirikası mısalında)

NÓKIS – 2004

2

I BAP. HÁZIRGI QARAQALPAQ LIRIKASÍNDA KÓRKEM FORMALAR

HÁM ONÍŃ MAZMUNǴA QATNASÍ

1-bólim. Lirikada kórkem formalardı tallawdıń teoriyalıq tiykarları

Kórkem shıǵarmada forma máselesi Aristotelden baslap onı (kórkem shıǵarmanı) izertlewshiler ushın tiykarǵı izertlew obektleriniń biri bolıp kelmekte.

Ádette forma mazmun menen birlikte yaki bolmasa salıstırıla izertlenedi. Kópshilik ádebiyatshılar forma menen mazmun bir - birinen ajıralmas túsinikler ekenligin, olar arasındaǵı tıǵız baylanıstı ashıp bergen. (Forma hám mazmun arasındaǵı baylanıs máselesi usı baptıń ekinshi bóliminde izertlenedi). Sonday - aq kórkem shıǵarmanıń tek formasın bólip alıp izertlewshiler de barshılıq. Olardı XIX ásirdiń aqırı, XX ásirdiń basında formalizm mektebiniń wákilleri dep atadı. Olar - A.N.Veselovskiy, B.V.Tomashevskiy, G.A.Gukovskiy, V.M.Jirmunskiy, V.B.Shklovskiy, B.M.Eyxenbaum, E.G.Etkind, Yan Mukarjevskiy (chex), M.M.Baxtin hám t. b.

Biraq XX ácirdiń 30 - jılları formalizm mektebiniń wákilleri birinen soń biri quwǵınǵa ushıray basladı. Sebebi, sol dáwir siyasatı ushın haqıyqıy kórkem ádebiyat hám onıń adamlarǵa tiygizetuǵın emoсionallıq, estetikalıq tásirin izertlew (kórkem shıǵarmanıń formasın izertlewshiler kóbirek usı máselelerge dıqqat awdarǵan) kerek emes edi. Qızıl imperiya tek soсialistlik realizm metodında jazılıp, Lenindi, partiya liniyasın jırlaǵan shıǵarmalardı ( olardıń kórkemlik dárejesi qanday bolıwına qaramastan) ǵana jaqladı. Usınday sebep-lerge góre kórkemlik qunı tómen, mazmun, ideyalıq dárejesi de joqarı emes «shıǵarmalar» quramına Lenin, partiya, kolxoz, soсializm degen sózler kiritilse hesh qanday irkinishsiz baspadan shıǵa berdi.

3

Solay etip, bir jaǵınan quwdalaw, ekinshi jaǵınan kórkem ádebiyat,

ádebiyattanıwdaǵı orın alıp atırǵan ádilsizlikler, natuwrılıqlar joqarıda biz atap ótken hám basqa da ádebiyatshılardıń qolın suwıtıp tasladı. Olardıń kópshiligi dóretiwshilik-ilimiy baǵdarın ózgertiwge májbúr boldı.

Máselen, B.V. Tomashevskiydiń «Teoriya literaturı. Poetika» kitabı 1925-1931 jıllar aralıǵında 6 mártebe baspadan shıqtı hám sol dáwirdegi eń abroylı miynetlerdiń biri dep esaplandı. Biraq 1931-jılı bul oqıwlıq «formalizm» de ayıplanıp, onı studentlerdiń de, basqalardıń da paydalanıwına tıyım salındı. Ilimpaz Leningrad mámleketlik universitetinen jumıstan aydaldı. Bunnan keyin ol Leningrad temir jol transportı injenerleri institutında ámeliy matematikadan lekсiya oqıydı. Soń bul kitap tek 2001-jılı ǵana qayta basılıwǵa múmkinshilik aldı.1 Oǵan

«klassicheskiy uchebnik» degen at berildi.

XX ásirdiń dáslepki 30 jıllıǵında kórkem ádebiyattıń poetikası menen shuǵıllanǵan V.M.Jirmunskiy keyin ala qánigeligin ózgertiwge hám folklor menen shuǵıllanıwǵa májbúr boldı. Ádebiyatshılarǵa belgili bolǵanınday folklorǵa siyasat júdá kem aralasadı. Ullı ilimpaz «ullı siyasat»tan qashıp folklor, túrkiy hám parsı ádebiyat-larınıń ótmishi menen shuǵıllanıwǵa ótti. Al túrkiy hám parsı ádebiyatları Evropa ádebiyatı menen salıstırǵanda da forma salasında ádewir alǵa ketken hám bunı V.M.Jirmunskiyge qusaǵan ilimpazdıń bilmewi múmkin emes edi.

Ádebiyatshı M.M.Baxtin de ómiriniń kópshilik bólegin súrginde - Qazaqstanda hám Sibirde ótkerdi. Ol, hátteki, 1925-jılı

«Zvezda» jurnalınıń №3 sanında B.V.Tomashevskiydiń joqarıda biz atap ótken sabaqlıǵına jazǵan reсenziyalıq maqalasın da óz atınan járiyalay almay dostı T.Medvedovtıń atınan járiyalawǵa májbúr boldı.

4

Tilekke qarsı, kórkem ádebiyattıń formasın izertlemesten tek mazmunǵa dıqqat awdarıw, onda da hár bir shıǵarmadan soсialistlik realizm metodın izlew - tek ǵana orıs ádebiyatı emes, al SSSR dáwirinde onıń quramındaǵı barlıq milliy ádebiyatlarda da orın aldı. Usınday sebeplerge góre qaraqalpaq ádebiyatında da kórkem ádebiyattıń forması máselesin izertlewge derlik dıqqat awdarılmadı.

Al kórkem shıǵarmanıń forması - bul onıń eń tiykarǵı elementi. Sebebi, kórkem shıǵarma oqıwshıǵa yaki tıńlawshıǵa birinshi gezekte forması arqalı tásir jasaydı. Forma arqalı mazmun qabıllanadı. Ásirese, Shıǵıs ádebiyatında formaǵa ayırıqsha dıqqat awdarılǵan. Shıǵısta poeziyanıń bir qásiyeti sózdiń kórkemleniwinde dep túsinilgen. Sózdiń jilwalanıwı, onıń hár qıylı túske eniwi, hár qıylı poziсiyada keliwi arqalı jańa janrdaǵı shıǵarmalar dóretilgen. Shıǵarmanıń formasın kórkemlep beriw arqalı onıń oqıwshı yaki tıńlawshıǵa tiygizetuǵın emoсionallıq, estetikalıq tásirin de kúsheytip otırǵan. Máselen, muashshaq usınday kórkem izlenisler nátiyjesinde payda bolǵan forma. Ol proza tek gorizontal jaǵdayda bolsa ǵana mánige iye, al lirika hám gorizontal hám vertikal jaǵdaylarda da mánige iye1 degen túsinik-lerdi tikkeley dálileydi.

Sonday-aq shıǵısta ele VIII-X ásirlerde-aq kórkem sóz dóretiw-shileri hár qıylı kórkem formalardı dóretken bolsa, onı izertlewshiler óz miynetlerinde kórkem formalardı tiplestirip, olar-dıń shıǵarmadaǵı xızmetin anıqlap beredi. Sonı da atap ótiw kerek, orta ásir izertlewshileri kórkem sóz dóretiwshiler sıyaqlı, forma hám mazmun birligi túsinigin «lafz-u mani» túsinigine jámledi, bunda lafz sózine formanıń barlıq komponentlerin birlestirdi2.

5

Ásirese, orta ásirlerdegi izertlewshiler Shams-i Qays hám Ataal-laxlar kórkem shıǵarmada forma hám mazmun máselesin izertlewge ayrıqsha dıqqat qarattı. Olar tájik-parsı poetikalıq formalarınıń janrlıq-teklik ózinsheliklerin tiykarlap hám klassifikaсiyalap berdi. Kórkem shıǵarmanıń forması menen mazmunınıń sáykesliginiń zárúrligin bir neshe mártebe tastıyıqladı. Ayrıqsha Ataallax tárepinen kórkem shıǵar-mada mazmunnıń birinshiligi, oǵan formanıń baǵınıwı boyınsha tastı-yıqlawı búgingi kúngi ádebiyat izertlewshileri arasında da qollap-quwatlawshılıqqa iye bolmaqta. Bul izertlewshilerdiń forma hám mazmun máselesin kórkem shıǵarmanıń tıńlawshıǵa emoсionallıq tásiri fakti menen baylanısta qarastırıwı da dıqqatqa ılayıq.1

Shıǵısta sonıń ishinde túrkiy poeziyada mıń jıllıqlar dawamın-da kórkem ádebiyatka usınday talap penen qatnas jasawı nátiyjesinde, ásirese, lirika forma hám janrlıq sıpatları boyınsha bayıdı. «Derlik mıń jıllıq tariyxqa iye bolǵan ózbek lirikası tiykarınan 61 janrǵa iye boldı, lirikada bul janrlardan ayırımlarınıń salmaǵı páseydi, bazı janrlar qatardan shıqtı, ayrım janrlar jańadan payda boldı»2 Ózbek ádebiyatında bar bolǵan lirik janrlardıń kópshiligi qaraqalpaq ádebiya-tında da bar. Al lirik janrlar kóbinshe forması boyınsha da jasala-tuǵını belgili. Demek, bul nárse, lirikalıq shıǵarmalardıń formasın izertlew zárúrligin ele de arttıradı.

Biz izertlew jumısımızda lirikada forma degen ne? Ol lirikalıq shıǵarmanıń qaysı komponentlerin óz ishine qamtıydı? Formanıń kórkem shıǵarmadaǵı tiykarǵı xızmeti neden ibarat? degen hám basqa da sorawlarǵa juwap beriwge umtılıp kóremiz.

«Forma sıpatında shıǵarmanıń biz tárepinen tikkeley

6

qabılla-natuǵın «sırtqı» tárepi - onı quraytuǵın barlıq sesler hám seslik qaytalawlar,

ırǵaq, intonaсiya, kórkem sóz (sonıń ishinde troplar - teńewler, metaforalar, epitetler hám t.b.), kompoziсiya - yaǵnıy ayırım bóleklerdiń óz - ara jaylasıwı hám baylanısı túsiniledi».3

Kórkem shıǵarmanıń forması eki tiykarǵı xızmetti atqaradı. Birinshisi kórkem pútinliktiń ishinde ámelge asırıldı, sonlıqtan da onı ishki forma dep ataw múmkin: bul mazmundı jetkeriw xızmeti. Ekinshi xızmeti shıǵarmanıń oqıwshıǵa tásir etiwinde bayqaladı, sonlıqtanda onı sırtqı forma dep ataw múmkin. Óytkeni, forma oqıwshıǵa estetikalıq tásir jasaydı, áyne forma kórkem shıǵarmanıń estetikalıq tásir etiwshilik kúshin ózinde jámleydi. Mazmun óz - ózinen qatań túrde estetikalıq jaqtan sulıw yamasa ábiger bolıwı múmkin emes - bul tek forma arqalı ámelge asırılatuǵın ózinshelik.1

«Ishki ırǵaq, dawıs tolqıwları, tákirarlawlar, tastıyıqlawlar, pátler, pauzalar, muzıkalıq ırǵaqlardıń pás - bálent tolqınları, uyqas hám ólshemniń tásiri qosıqqa emoсionallıq, ózinshe mazmunlıq hám kórkemlik baǵıshlaydı: qosıqta alǵa súrilgen ideyalıq baǵıttıń original kórkem tastıyıqlanıwı támiyinlenedi».2

Demek, shıǵarma forması onıń mazmunınıń júzege asırılıwında da, joqarı kórkemliliginiń támiyinleniwinde de tiykarǵı xızmetti atqaradı. Forma - bul kórkem shıǵarmanıń estetikalıq kúshin payda etiwshi de tárepi.

Sonday - aq A.B. Esinniń tastıyıqlaǵanınday forma kórkem shıǵarmadaǵı xızmetine qaray ishki hám sırtqı forma dep te bólinedi. Biz qaraqalpaq lirikasınıń sońǵı 30 jıllıqtaǵı úlgileri mısalında usı formalardıń ózinshelik tamanların kórip

7

ótpekshimiz.

Shayırdıń óz shıǵarmalarına jańa forma izlestiriwge tvorchestvolıq penen qatnas jasawı qosıqtıń tabısın belgileytuǵın kriteriyalardıń biri. Sebebi, kórkem forma kórkemliktiń tiykarǵı elementi.

Belgili ádebiyatshı S.Axmetov óziniń «Qaraqalpaq Sovet poeziyası» atlı monografiyalıq miynetinde qaraqalpaq shayırlarınıń shıǵarmala-rınıń kórkemliginiń artıp baratırǵanlıǵın, forma tańlawdaǵı izleniw-shilikti, qosıq qurılısındaǵı jańalıqlardı ashıp beredi. Miynette basqa shayırlar sıyaqlı I.Yusupovtıń shıǵarmalarındaǵı bunday sheberliktiń sırı ayqınlanadı. «Sonday - aq avtor (I.Yusupov-O.K.) qosıq qatarlarındaǵı pikirlerdi tasımallaw usılın da jiyi qollanadı, biraq bunday jaǵdayda ol pikirdiń tábiyǵıy aǵımın buzbaydı, demek, ol qaraqalpaq poeziyasınıń qosıq qurılısın bunnan da bılay rawajlan-dırıwda yadqa alatuǵın momentler bolıp tabılatuǵının aytıwımız tiyis».1

I.Yusupovtıń ǵárezsizlik dáwirinde jazǵan qosıqlarında da ishki forma ıqshamlıǵı hám quramalılıǵı saqlanıp qaldı. Onıń 1991 - jılı jazǵan «Alıs Malayziya kóshelerinde», 1992 hám 1993 - jılları jazǵan «Tók tawındaǵı oylar» dep atalatuǵın qosıqları bar. Bul eki qosıqtıń da kólemi úlken. Birinshisi hár biri 4 -5 bántten ibarat 12 bólimnen, ekinshisi 34 segizlikten turadı. Biraq qosıq kólemi úlken bolǵanı menen ondaǵı oy - pikir shashırandı emes. Eki shıǵarmada da shayırdıń analitikalıq pikirlewi arqalı oy - sezim ishki ıqsham formada sáwlelenedi.

Birinshi qosıqta parallelizm hám antiteza usılları kóbirek isletiledi. Shayır poeziyanıń waqıt hám keńislik salasındaǵı sheksiz múmkinshiliklerinen ónimli paydalanadı. Alıs Malayziya kóshelerinde júrip - aq ondaǵı turmıstı biziń jasaw

8

sharayatımız benen salıstıradı:

Bunda bolǵanıńda meniń qasımda, Kim «arta qalǵanın» kórer ediń sen, Biraq házir qay dúkannıń awzında, Nan gezekte turǵanıńdı bilmeymen...2

Sonday - aq bul eki qosıqta da shayırdıń eń tiykarǵı jetiskenligi sıpatında epikalıq syujetti lirikaǵa sińdire alıwı bolıp tabıladı. Bul eki qosıqtıń hár birindegi oy-pikirdi proza arqalı beriw ushın, álbette, eń keminde povest jazılıw zárúrligi tuwılar edi. Demek, ómirdi kórkem súwretlewde qosıqtıń múmkinshiligi qara sózge salıstırǵanda ádewir keń ekenligi shayır shıǵarmaları arqalı jáne bir mártebe dálillenedi.

Shayır T. Matmuratovtıń qosıqlarında da pikir aǵımı bir qansha baǵdarda rawajlanǵanı menen sońında eń baslı bir pikir ayrıq-shalanıp, dıqqat sonı dawam ettiriwge qaratıladı. Qosıqtıń finalında usı pikir baslı aytılajaq oy menen birigedi.

Máselen, shayırdıń «Hadal adamlardıń júregi» atlı qosıǵında janı taza hám iplas adamlardıń júregin kontrastqa qoyıw arqalı haramlıq penen hadallıqtıń mánisin shaǵadı. Qosıqta baslı dıqqat ullılıqqa, joqarı adamgershilik faziyletlerine, onı ulıǵlawǵa qaratıladı.

Jaqsılardıń júregi bálkim, Dawa tappay joǵalıp keter, Biraq atın ol iyesiniń, Bálentlikke shıǵarıp keter.1

Shayırdıń bul qosıǵınıń juwmaǵı I.Yusupovtıń erterekte jazǵan «Poshsha torǵaydıń ólimi» atlı qosıǵınıń juwmaǵın esletedi. Onda da shayır qosıqtı:

Óldi ol biraqta qosıqtıń dańqın,

9

Qol jetpes biyikte shıǵarıp óldi. dep juwmaqlaǵan edi.

Mine, bul eki shayırdıń kórkem dúnyasındaǵı jaqınlıq, qaraqalpaq lirikasında qáliplesken kórkem estetikalıq túsinik.

Shayır T.Matmuratov joqarıdaǵı qosıǵında oy dizbeklerin rawajlandıra kele bir kórkem juwmaqta toqtaydı. Bul forma shayırdıń aytajaq pikiriniń oqıwshıǵa túsinikli bolıwına, onı oqıwshınıń tezden qabıllap óziniń qatnasın bildiriwine múmkinshilik jaratadı.

Jiyenbay Izbasqanovtıń shayırlıǵı da sonda, ol óz shıǵarmasında paydalanatuǵın hár bir sózdi kórkem sózge, biz kúndelikli kórip júrgen, biraq elestire bermeytuǵın detallardı, predmetlerdi ádebiy detalǵa aylandıradı. Shayır hár bir shıǵarmasına kórkem forma tańlawǵa ayrıqsha itibar qaratadı.

Shayır kórkem sóz arqalı tábiyattıń hár bir aǵzası, múshesi menen sáwbetlesedi, olardı óz shıǵarmasınıń súwretlew obektine aylan-dıradı. Bunda shayır tábiyat kórinislerinen, tábiyattaǵı quslar, haywa-natlar dúnyasınan gózzallıqtı, sulıwlıqtı kórgisi keledi.

Kórkem ádebiyattıń kúshi de, wazıypası da, áne, usında. Shayırdıń «Shaǵalalar» qosıǵına názer awdarayıq:

Tolqınlardıń tósin aymalarday, Jelpinesiz jazǵı sulıwlar, Tómende

suw emes, ayna barday, Cerpilesiz nazlı sulıwlar.

10

onıń sorawına juwap ta bermeydi. Biraq oqıwshı bul gózzal tuyǵılardan estetikalıq tásir aladı. Iskusstvodan, kórkem ádebiyattan ráhátleniw, dem alıw, sulıw sezimlerge bóleniw dep mine, usını aytadı.

Qaraqalpaq xalıq dástanlarında «batır uyqısınan shashırap oyandı» degen ibaranıń isletiletuǵının bilemiz. Bunda shashırap oyanıw degen biziń sanamızǵa batırlıqtıń, aybatlılıqtıń simvolı sıpa-tında sińedi. Al, Jiyenbay Izbasqanov «Kórgenińiz barma gózzaldı» dep baslanatuǵın lirikasında bul ibaraǵa pútkilley basqasha wazıypa júkleydi.

Kórgenińiz barma gózzaldı, Tań sáhárde shashırap oyanǵan, Ushqınlanıp áne qozǵaldı, Sulıw emes, bir uwıs árman!2

Kórkem ádebiyatta hayal - qızlar gózzallıǵın hár qıylı teńewler, uqsatıwlar arqalı súwretlengenin oqıǵanbız, esitkenbiz. Biraq bul shıǵar-mada gózzallıqtıń tábiyiy halında súwretleniwi, gózzallıq sol gózzaldıń nazı, júris-turısı arqalı beriliwi qosıq tásirsheńliginiń ele de artıwına tikkeley tásir jasap turǵanın kóremiz. Bul, álbette, shayırlıq sheberlikke, ásirese, kórkem sózden paydalanıw sheberligine baylanıslı.

Oy - pikirdi awıspalı mánige qurıw lirikada jańalıq emes. Ol qaraqalpaq shayırları da, basqa xalıqlardıń shayırları da burınnan qollanıp kiyatırǵan dástúr, usıl. Biraq sońǵı waqıtları bir qatar shayırlar tárepinen jańasha formada qollanılmaqta. Shayır X.Dáwlet-nazarovtıń dóretiwshiliginde usınday formada jazılǵan qosıqlar bir qansha bar:

Óshirip húr shadlıq salǵan izlerdi, Táǵdir gúreńitip qoydı júzlerdi, Qoshqar bolama dep edik sizlerdi,

2 Izbaskanov J. Saylandı shıǵarmaları, Nókis, «Qaraqalpaqstan», 1999, 97-b.