Фанетыка. Фаналогія. Арфаэпія. Графіка. Арфаграфія

Упрацы«ПрасодыямовырадыёўсходнеславянскіхкраініПольшчы» (Мінск, 1998) Л. Ц. Выгонная звярнула ўвагу на стан вуснага маўлення ў камунікатыўнай сферы. На думку даследчыцы, на прасодыю беларускай мовы негатыўна ўплывае беларуска-рускі білінгвізм, у выніку чаго мова мяняе сваё акцэнтна-меладычнае аблічча, а яе семантычная структура робіцца недакладнай або незразумелай. Маўленне разлічана на слыхавое ўспрыняцце, а таму не можа арыентавацца на прынцыпы пабудовы пісьмовай мовы. Л. Ц. Выгонная разглядае прынцыпы будовы вуснага (беларускага, рускага, украінскага і польскага) маўлення і яго ўздзеянне на слухачоў.

Праблемам радыёмаўлення прысвечаны артыкул Л. Ц. Выгоннай «Радиоречь в аспекте риторики и стилистики» з матэрыялаў Першай навуковай канферэнцыі «Герменеўтыка. Стылістыка. Рыторыка» (Мінск, 1995).Уімзвяртаеццаўваганаспецыфікувусныхтэкстаў,відымаўлення, аналізуюцца радыётэксты. Даследуецца структурная арганізацыя радыёмаўлення, яго сувязь з пісьмовай культурай, узроўні нармаванасці маўлення, узаемапранікненне стыляў, патрабаванні да радыёмаўлення.

Поўнае апісанне сістэмы мовы патрабуе ведання статыстычных характарыстык, паколькі прагназаванне накіраванасці і вынікаў актуальных змен у мове інтуітыўна або свядома абапіраецца на статыстычныя звесткі. Да пытанняў інфармацыйна-статыстычнага аналізу фанетычных сістэм звярнуліся Л. Ц. Выгонная і В. І. Шчарбакова ў дакладзе «Фанетычныя сістэмы рускай і беларускай мовы ў асвятленні інфармацыйнастатыстычнага аналізу», прадстаўленым на Трэцяй Міжнароднай навуковай канферэнцыі «Язык и социум» (Мінск, 2000). Даследчыкі выявілі статыстычныя параметры гукаў (на матэрыяле тэкстаў мастацкай прозы) і асаблівасці фанетычных сістэм беларускай і рускай моў.

Аб’ектамдаследаванняЛ.Ц.Выгоннай,В.І.ШчарбаковайіА.В.Чэу­ сава з’яўляецца мастацка-публіцыстычны тэкст і яго статыстычныя характарыстыкі. У працы «Статистические характеристики белорусского художественно-публицистического текста (фонемы)» (Мінск, 2002) аўтары статыстычнымі падлікамі ўдакладняюць частотнасць фанем у сучаснайбеларускаймове.Матэрыяламдаследаваннявыступаюцьтэксты эсэ беларускіх пісьменнікаў. Аналізуецца колькасць складоў у словах, рытмічны тып, абсалютная і адносная частата, колькасць слоў у групе, падаеццачастотныспісфанем,частотнасцьартыкуляцыйна-фізіялагічных класаў зычных фанем, частотнасць націскных і ненаціскных галосных фанем у беларускай мове.

Сярод прац, прысвечаных вывучэнню сістэмы беларускіх зычных і галосных фанем, вылучаеццаманаграфіяА. І. Падлужнага«Фаналагічная

51

сістэма беларускай літаратурнай мовы» (Мінск, 1969). У ёй праводзіцца сінтагматычны і парадыгматычны аналіз гукаў, падаюцца падлікі частаты ўжывання гукаў беларускай мовы. Аўтар падрабязна разглядае правілы спалучэння зычных гукаў, іх пазіцыйныя і гістарычныя чаргаванні. Закранаецца праблема суадносін беларускай арфаграфіі і фанематыкі.

Значную ролю ў развіцці беларускай фанетыкі адыгрывае грунтоўнае даследаванне «Фанетыка беларускай літаратурнай мовы» (Мінск, 1989), выдадзенае аўтарскім калектывам у складзе І. Р. Бурлыкі, Л. Ц. Выгоннай, Г. В. Лосіка і А. І. Падлужнага пад рэдакцыяй прафесара А. І. Падлужнага. У ім апісваецца гукавы лад сучаснай беларускай мовы, прыво­ дзяцца арыкуляцыйныя, акустычныя і функцыянальныя характарыстыкі гукаў. У кнізе змешчана карысная інфармацыя па праблеме ўспрымання гукаў носьбітамі беларускай мовы. Абагульняецца матэрыял, прысвечаны спалучальнасці гукаў у межах слова ва ўласнабеларускай і запазычанай лексіцы. Даследуецца прырода і ўласцівасці беларускага націску, прыводзіцца слоўнік амографаў, якія адрозніваюцца акцэнтуацыйнымі паказчыкамі, вывучаецца інтанацыя і яе кампаненты, аналізуюцца літаратурныя нормы вымаўлення галосных і зычных гукаў, разглядаюцца ўзаемаадносіны паміж арфаэпіяй і пісьмом.

Праблемам даследавання фанетычнай структуры слова, яго ўспрымання, а таксама пазіцыйным змяненням слова ў маўленні пры­ свечаны дапаможнік «Фанетыка слова ў беларускай мове» (Мінск, 1983) пад рэдакцыяй А. І. Падлужнага. На аснове акустычнага і перцэптыўнага аналізувывучаеццагукаваяварыятыўнасцьслова.Упрацэседаследавання рэдукцыі галосных і камбінаторных змяненняў зычных гукаў аўтарамі выкарыстаны эксперыментальныя метады. Даецца ацэнка варыятыўнасці гукаў, а таксама тэарэтычнае абгрунтаванне яе ўзнікнення.

Фанетычны бок мовы даўно вывучаецца таксама ў фанетычнай лабараторыі Мінскага дзяржаўнага лінгвістычнага ўніверсітэта. Сярод прац вылучаюцца манаграфіі А. А. Мятлюк «Просодия белорусского языкавусловияхдвуязычия»(Мінск,1982)і«Взаимодействиепросодическихсистемвречибилингва»(Мінск,1986),уякіхасвятляюццапраблемы прасадычнай сістэмы ў агульнай сістэме мовы, узаемадзеянне прасадычных падсістэм, а таксама фразавая прасодыя і яе роля ў камунікатыўных працэсах. Аўтар зрабіла кантрастыўнае апісанне прасодыі беларускай і рускай моў, на яго аснове даследавала прасадычную інтэрферэнцыю ў англійскім маўленні беларусаў, роднай мовай якіх з’яўляецца беларус­ кая або руская. У большасці раздзелаў названых прац беларускі матэрыял выкарыстоўваецца ў якасці ілюстрацыйнага паралельна з рускім і англійскім. Пры кантрастыўным аналізе беларускай і рускай моў раз-

52

глядаюцца слоўны націск і акцэнтныя тыпы слоў, фразавы націск, рытм, тоны, танальны контур, часавая падсістэма.

Удаследаванні Т. В. Паплаўскай «Сегментная фонетика и просодия устнойречи»(Мінск,1993)выкарыстанысістэмныпадыходпрыразглядзе фаналагічнай падсістэмы мовы – пэўнай сукупнасці элементаў і адносін паміжгэтыміэлементамі.Падрабязнааналізуеццаструктурафаналагічнай падсістэмы, рэалізацыя вакалізму (націскнога і ненаціскнога), рытм, асаблівасці акцэнтна-рытмічных структур англійскай, рускай і беларус­ кай моў. Даследуецца маўленне ва ўмовах білінгвізму, а таксама працэс інтэрферэнцыі, яе разнавіднасці і прычыны ўзнікнення.

Уманаграфіі Т. В. Паплаўскай «Речевой ритм в синхронии и диахронии» (Мінск, 1995) робіцца спроба вызначэння рытміка-маўленчага субстрату, што знаходзіцца ў аснове некаторых маўленчых сістэм, а таксама вылучэння прасадычных і дыяхранічных універсалій. Аналізуюцца рытмічная структура беларускіх, рускіх і англійскіх слоў, іх асаблівасці; рытмічныя мадэлі, памеры слоў і частотнасць іх ужывання. Праблеме заканамернасці мадыфікацыі адзінак у маўленчым рытме прысвечаны асобны раздзел, у якім апісваюцца тыпы мадыфікацый у залежнасці ад тэмпу маўлення і месца націскнога склада ў рытмічнай групе. На гэтай падставе вылучаюцца поўны і няпоўны стылі маўлення (даследчыца прытрымліваецца маўленчай класіфікацыі,прапанаванай Л. У. Шчэрбам).

Усучаснайфанетыцыправодзяццаэксперыментальныядаследаванні, прысвечаныявывучэннювакалізму,акустычныхіартыкуляцыйныххарактарыстык галосных гукаў, колькаснай і якаснай рэдукцыі, варыятыўнасці ненаціскных галосных, працягласці гукаў (А. М. Андрэеў, В. Р. Бурлыка, Л. Ц. Выгонная, А. І. Падлужны і інш.). Аналізуецца сістэма зычных гукаў, фанетычны і фаналагічны статуспадоўжаных зычных, акамадацыя, асіміляцыя,дысіміляцыяіг.д.(В.У.Мартынаў,А.І.Падлужны).Даследуюццафанетычныяпрацэсываўмовахбілінгвізму,з’явыінтэрферэнцыі,фанетычныя варыянты гукаў (Н. С. Вілюга, Л. Ц. Выгонная, П. В. Садоўскі). Вывучаюцца адзінкі маўлення, фанетычныя асаблівасці шматскладовых слоў,маналагічныявусныятэксты(Н.П.Нікуліна)ідыялагічнаемаўленне (М. Д. Путрова,В. С. Сляповіч),тэмпаральныяхарактарыстыкі маўлення, сінтагматычнае чляненне, рытм у беларускай і іншых мовах (Л. Ц. Выгонная, Н. І. Князева, С. А. Хаменка).

Апісаннюмарфаналагічнайсістэмысучаснайбеларускайлітаратурнай­ мовы (марфаналогія – лінгвістычная дысцыпліна, якая ўзнікла на сумежжы граматыкі і фаналогіі і даследуе чаргаванне фанем у морфах адной марфемы пры словазмяненні ці словаўтварэнні) прысвечаны манаграфіі В. П. Русак «Марфаналогія сучаснай беларускай мовы» (Мінск, 2003),

53

«Марфаналогія словазмянення і словаўтварэння сучаснай беларускай мовы»(Мінск,2012).Асобныяраздзелыпафанетыцыімарфаналогіізмешчаны ў «Кароткай граматыцы беларускай мовы» (Мінск, 2007). Фанетычныя і фаналагічныя асаблівасці сучаснай беларускай мовы разглядаюцца ў кнізе «Беларуская мова. Лінгвістычны кампендыум» Б. А. Плотнікава, Л. А. Антанюк (Мінск, 2003). Акцэнталагічныя і фанетычныя варыянты, прычыныіхузнікнення,асаблівасціфункцыянаваннядаследуюццаўпрацы І. Р. Шкрабы «Варыянтнасць у сучаснай беларускай мове» (Мінск, 2004).

Шматбаковы і глыбокі аналіз вуснага маўлення сведчыць пра розныя падыходы да праблем фанетыкі.

§ 15. Транскрыпцыя, яе віды. Фанетычная транскрыпцыя

Транскрыпцыя(адлац.transcriptio–ʻперапісваннеʼ)–гэтаспосабад- назначнай фіксацыі на пісьме гукавых характарыстык адрэзкаў маўлення.

У залежнасці ад тых гукавых адзінак, якія транскрыбіруюцца, адрозніваюць транскрыпцыю гукавую і інтанацыйную; ад уласцівасцей гукавых адзінак, якія адлюстроўваюцца ў транскрыпцыі, ‒ фанетычную

і фанематычную.

Прадметам гукавой, або сегментнай, транскрыпцыі з’яўляюцца гукі, фанетычныя словы, маўленчыя такты, фразы.

Інтанацыйная, або суперсегментная, транскрыпцыя выкарыстоў­ ваецца для перадачы рухаў тону, асаблівасцей паўзацыі, адметнасцей націску, колькасці націскных і ненаціскных складоў.

Фанетычная транскрыпцыя перадае ўсе асаблівасці вуснага маўлення, а фанематычная выкарыстоўваецца для перадачы фанемнага складу слова.

У сучасным мовазнаўстве вылучаюць практычную транскрыпцыю, якая дазваляе запісаць іншамоўныя словы сродкамі нацыянальнага алфавіта (без ужывання дадатковых знакаў) з улікам іх вымаўлення. Напрыклад, англійскае прозвішча Highsmyth у практычнай транскрыпцыі будзе перадавацца як Хайсміт. Гэта транскрыпцыя ўлічвае асаблівасці

1 Інтанацыйная канструкцыя (гл. с. 112).

54

вымаўлення спалучэнняў графем у кожным канкрэтным выпадку. Практычнаятранскрыпцыявыкарыстоўваеццатады,каліперакладіншамоўных слоўнемагчымыабонепажаданы:прыперадачыўласныхімёнаў,тэрмінаў.

Адпрактычнайтранскрыпцыітрэбаадрознівацьтранслітарацыю(ад лац. trans – ʻпразʼ, littera – ʻлітараʼ) – палітарную перадачу слоў, запісаных пры дапамозе адной графічнай сістэмы, сродкамі іншай графічнай сістэмы. Напрыклад, плошча Незалежнасці можа транслітаравацца як plošča Nezaleznascі, прозвішча Маншын – Manšin. Транслітарацыя выкарыстоўваецца як прыём пераводу пэўнай графічнай сістэмы ў больш зразумелую для носьбіта іншай мовы.

Фанетычная транскрыпцыя дазваляе перадаць тэксты пры дапамозе спецыяльнай сістэмы запісу. Яе асноўныя прынцыпы: 1) не павінна быць літар, якія не абазначаюць гукаў; 2) кожная літара можа абазначаць толькі адзін гук (а не спалучэнне гукаў); 3) павінна быць адназначная адпаведнасць паміж знакам і гукам, які транскрыбіруецца.

Фанетычная транскрыпцыя перадае на пісьме вуснае маўленне з усімі яго гукавымі асаблівасцямі. Беларуская транскрыпцыя запісваецца літарамі беларускага алфавіта з выкарыстаннем надрадковых або пад­ радковых знакаў. Для дакладнага транскрыбіравання ўсіх фанетычных асаблівасцей выкарыстоўваюць наступную сістэму знакаў:

[з] – заключэнне ў квадратныя дужкі; [з’] – мяккасць зычнага; [з:] – падаўжэнне зычнага; [з˚] – агубленасць зычнага;

[j] – гук, які з’яўляецца элементам транскрыпцыйнага абазначэння ётавых галосных літар (кра[j]іна);

[й] – гук, які графічна абазначаецца літарай й (ма[й]); [з’∙а] – уплыў мяккага зычнага на наступны галосны гук, які набы-

вае і-падобную, або больш пярэднюю, артыкуляцыю ў фазе экскурсіі (прагрэсіўная акамадацыя);

[а∙з’] – уплыў мяккага зычнага на папярэдні галосны, які набывае і-падобную артыкуляцыю ў фазе рэкурсіі (рэгрэсіўная акамадацыя);

[з’∙а∙з’] – уплыў мяккіх зычных на галосны гук, які знаходзіцца паміж іміінабываеі-падобнуюартыкуляцыюнапрацягуўсягосвайгоўтварэння (прагрэсіўна-рэгрэсіўная акамадацыя);

[а́] – асноўны націск над галосным націскнога склада; [а̀] – пабочны націск; [у ̮ д́м˚о’∙э] – адно фанетычнае слова;

[эª] – вымаўленне галоснага (сярэдняга паміж [э] і [а]) пасля мяккіх зычных не ў першым складзе перад націскам.

55

Знакамі транскрыбіруюцца літары дз і дж, каб паказаць на злітнае вымаўленне гэтых спалучэнняў. Названыя гукі могуць быць перададзены і пры дапамозе лацінскіх сімвалаў [z] і [ž] адпаведна. Літара г можа абазначаць фрыкатыўны гук [γ] або выбухны гук [г].

Інтанацыйная транскрыпцыя выкарыстоўваецца для перадачы асноўных характарыстык, што фарміруюць інтанацыю сінтагмы. Сінтагматычны па­дзел абазначаецца адной нахіленай рысай (/), паўза ў абсалютным канцы фразы – дзвюма (//), тактавы націск абазначаецца двайным акутам (ʹʹ), фразавы – трайным (ʹʹʹ).

У фанетычнай транскрыпцыі не выкарыстоўваюцца вялікая літара, знакі прыпынку і знак пераносу.

Прывядзём прыклад фанетычнай транскрыпцыі.

Я хацеў вылезці, калі яны пайшлі, калі прагрукалі міма печы іх чобаты. Але ўжо там, у падпеччы, мне ўдарыў у нос смурод керасіну і дыму. А калі я высунуў з падпечча галаву, то ўбачыў: ад стала коціцца клубок агню (І. Шамякін).

[j·а̀ха·ц’·э́ўвы́·л’·эª·с’ц’·і/ка·л’·і̀j·аны́па·йшл’·і́/праγр˚ука·л’·ім’·і́ма

́

п’·э́чыj·і̀чх˚о́баты//а·л’·э̀ўж˚о̀та́м/у̮патп’·э́ч:ы/мн’·э̀ўда́рыўу̮н˚о́с/ см˚ур˚о́тк’·эра·с’·і́нj˚у̮ды́м˚у//а̮ка·л’·і́j·а̀вы́с˚ун˚уўс̮патп’·э́ч:аγалав˚у́/

т˚о̮̀ ўба́чыў / а̀т ̮ стала́к˚о́·ц’·іц:а кл˚уб˚о́к аγн’˚·у// ]

́

Не трэба забываць, што для галосных [э], [і] моцная пазіцыя бу­ дзе пасля мяккіх зычных перад цвёрдымі. Гэта пазіцыя, у якой яны вымаўляюцца як у ізаляваным становішчы.

§ 16. Сінтагматычныя і парадыгматычныя адносіны ў фанетыцы

Для кожнай мовы характэрна чляненне яе на гукавыя адрэзкі: фанему, склад, фанетычнае слова, маўленчы такт, фразу. Побач з сістэмай гукавых адзінакіснуесістэмасэнсавыхадзінак:марфема,слова,словазлучэнне,сказ.

Мова арганізавана па прынцыпе адрознення адзінак, якія яе ўтвараюць. Моўныя адзінкі могуць знаходзіцца паміж сабой у адносінах двух тыпаў: парадыгматычных (ад грэч. paradeigma – ʻпрыклад, узорʼ) і сінтагматычных (ад грэч. syntagma – ʻспалучанаеʼ). На іх аснове ў мове дзейнічаюць два тыпы законаў – парадыгматычныя і сінтагматычныя.

Сінтагматычныя законы ў фанетыцы кіруюць спалучальнасцю гукаў, г. зн. іх сінтагматыкай, якая вылучае адзінкі, магчымыя ў адной і той жа пазіцыі, і суадносіць іх. Напрыклад, у слове ножка перад глухім зычным [к] вымаўляецца толькі глухі [ш], а не звонкі [ж]: но[ш]ка. Перад

56

флексійным [э] адбываецца змякчэнне папярэдняга зычнага: сын – аб сы[н’∙э], горад – у гора[z’∙э]. Перад звонкім зычным глухі азванчаецца:

ка[з’]ба (касьба), мала[z’]ба (малацьба). Такім чынам, сінтагматычныя законы рэгулююць заканамернасці лінейнага размяшчэння гукаў і не дапускаюць ужывання ў той жа пазіцыі іншых гукаў (чаргавання).

Гукі ў мове выконваюць не толькі сэнсаразмежавальную функцыю, алеіфункцыюатаясамлівання. Так,словы[ма]са і[м’∙а]саадрозніваюцца гукамі [м] − [м’] і [а] − [∙а]. Але носьбіты беларускай мовы на слых не адчуваюць асаблівасцей вымаўлення [а] і [∙а]. Яны ўспрымаюцца як адзін гук [а]. Такое вымаўленне вызначаецца фанетычнай пазіцыяй (становішчам паміж цвёрдымі або пасля мяккага перад цвёрдым і г. д.). Гукі [а] і [∙а] ўтвараюць адну парадыгму.

Парадыгматычныя законы вывучаюць мену (чаргаванне) адзінак у залежнасціадфанетычныхпазіцый.Націскны[о]іненаціскны[а]таксама ўтвараюць парадыгму, паколькі чаргаванне [о // а] абумоўлена пазіцыяй адносна націску.

Калі сінтагматычныя адносіны характэрны для адзінак, магчымых у адной і той жа пазіцыі, то парадыгматычныя адносіны ўласцівы адзінкам, якія рэалізуюцца ў розных фанетычных пазіцыях. У якасці прыкладу прааналізуем спалучэнне гукаў [л’∙і]. Паводле сінтагматыкі мяккі гук [л’] абумоўлівае выбар наступнага галоснага, г. зн. [л’] можа спалучацца з [і], а не з [о], [у], [ы] (лабіялізаваныя гукі [о], [у] надаюць агубленасць папярэдняму зычнаму: [л’˚∙о], [л’˚∙у]; гук [ы] можа спалучацца толькі з папярэднім цвёрдым зычным). Гук [і], у сваю чаргу, выбірае папярэдні зычны [л’], а не [л]. Для парадыгматыкі істотным з’яўляецца толькі абумоўленасць гука [і] зычным [л’]. Калі ў сінтагматыцы два суседнія гукі раўнапраўныя (левы гук вызначае правы і наадварот), то ў парадыгматыцы адзін гук залежыць ад іншага.

Сінтагматыка і парадыгматыка дапаўняюць адна адну і складаюць разам цэласнае апісанне моўнай сістэмы. Назіраецца цесная ўзаемасувязь паміж імі: пры зменах правіл спалучальнасці гукаў змяняюцца і ўмовы іх чаргавання.

§ 17. Фанетычныя адзінкі ў маўленчай плыні

У працэсе маўлення гукі рэдка вымаўляюцца ізалявана. Яны пэўным чынам узаемадзейнічаюць паміж сабой, утвараючы ўпарадкаваную гукавую плынь. Але вуснае маўленне не можа быць аднародным і бесперапынным. Пры дапамозе інтанацыі, націску, паўз яно падзяляецца на

57

асобныя адзінкі: фанетычны тэкст, фонаабзац, фразу, сінтагму (маўленчы такт), фанетычнае слова, склад і гук. Пералічаныя фанетычныя адзінкі з’яўляюцца сегментнымі (ад лац. segmentum – ʻадрэзакʼ), або лінейнымі, размешчанымі ў лінейнай паслядоўнасці.

Фанетычны тэкст – зыходная велічыня фанетычнага падзелу маўлення. Тэкст абмежаваны паўзамі перад пачаткам і ў канцы, можа мець пэўны фанетычны малюнак: уступ, кульмінацыю і заканчэнне.

Фонаабзац – сукупнасць кампазіцыйных частак тэксту (двух і больш сказаў), якая характарызуецца камунікатыўнай і сэнсавай закончанасцю.

Фраза – адносна завершанае па сэнсе выказванне, аб’яднанае пэўнай інтанацыяй і аддзеленае ад іншых паўзай (//). Фраза з’яўляецца фанетычнай адзінкай, а сказ – граматычнай. Гэтыя паняцці нельга атаясамліваць, паколькі яны могуць і не супадаць. Напрыклад:

Напакуе яна ўсё гарышча Лістам дубовым і лістам кляновым//. ← Фраза супадае са сказам.

І. Драч

Фраза падзяляецца на сінтагмы, або маўленчыя такты. Яны характарызуюцца інтанацыяй незакончанасці і больш кароткімі паўзамі (/) паміж імі:

Гарыць арабіна/ – святая віна/,

Світае ў снягах/, быццам пырскі віна/, І з выклікам юным/ смяецца нявінна/, ← Фраза складаецца з васьмі

Гарыць арабіна/, гарыць арабіна//. сінтагмаў.

І. Драч

Падзел маўленчай плыні на сінтагмы абумоўлены сэнсам, лагічным націскам, які моўца надае выказванню. Розныя адценні значэння адлюстроўваюцца ў розным падзеле маўленчай плыні. Параўнайце:

58

Як перад новым/ сусветным патопам/ – Боскага гневу/ апошняя дзея/, – Горбіцца скруха/.

Р. Барадулін

і другі варыянт:

Як перад новым сусветным патопам/ – Боскага гневу апошняя дзея/, – Горбіцца скруха/.

Р. Барадулін

Маўленчыя такты, якія складаюцца з двух і больш слоў, характарызуюцца сэнсавай і сінтаксічнай цэласнасцю. Таму немагчымы такі падзел на сінтагмы: Боскага/ гневу/; як/ перад новым/…

Сінтагма падзяляецца на фанетычныя словы – яе часткі, аб’ядна­ ныя адным націскам. Фанетычныя словы могуць адпавядаць аднаму лексічнаму слову або некалькім. Напрыклад: універсітэ́т, ра́ніца;

у ̮ шко́лу, над ̮́тайха.

У сваю чаргу, фанетычнае слова членіцца на склады. Склад – найменшая адзінка вымаўлення ў маўленчым працэсе. Ён можа ўтварацца з аднаго або некалькіх гукаў: а-а-зіс, столь, ды-ван.

Склады ўтвараюцца з гукаў – мінімальных, непадзельных фанетычных адзінак.

Суперсегментныя, або нелінейныя, адзінкі не могуць існаваць незалежна ад сегментаў. Яны характарызуюць не асобныя гукі і склады, а большвялікіяадзінкі–словыіфразы.Даіхадносяццанаціскіінтанацыя.

Націск – гэта выдзяленне фанетычным спосабам пэўнай гукавой адзінкі ў межах адзінкі больш высокага ўзроўню.

Інтанацыя – сукупнасць фанетычных сродкаў (розныя суадносіны­ частаты асноўнага тону, працягласці, гучнасці фразы), якія выкарыстоў­ ваюцца для афармлення выказвання як адзінага цэлага.

§ 18. Гукі мовы як фанетычныя адзінкі

Гукі – мінімальныя адзінкі маўленчай плыні, якія характарызуюцца акустычнымі і перцэптыўнымі (звязаны з успрыняццем маўлення) прыметамі; утвараюцца ў выніку працы маўленчага апарату чалавека.

Гукі – сегментныя, або лінейныя, фанетычныя адзінкі, пазбаўленыя значэння. Яны з’яўляюцца будаўнічым матэрыялам для фанетыч-

59

ных адзінак больш высокага ўзроўню, г. зн. валодаюць утваральнай уласцівасцю. Таксама па гуках словы адрозніваюцца. Так, словы мука і рука адрозніваюцца гукамі [м˚] і [р˚]. Такім чынам, асноўныя функцыі гукаў – словаўтваральная і словаадрознівальная.

Гукі мовы маюць розныя ўласцівасці, таму і даследуюцца з розных бакоў: акустычнага (або фізічнага), артыкуляцыйнага (або фізіялагічнага), перцэптыўнага (або ўспрымальнага) і функцыянальнага (або лінгвістычнага).

Акустычны (фізічны) аспект прадстаўляе гукі як фізічную з’яву. Акустыка (ад грэч. akustikos – ʻслыхавыʼ) – раздзел фізікі, дзе вывучаюцца фізічныя ўласцівасці гукаў. Гукі мовы маюць такія фізічныя якасці, як сіла, вышыня, працягласць, тэмбр. Вуха чалавека ўспрымае паветраныя хвалі ў момант гаварэння як гукі, якія маюць розныя фізічныя якасці.

Пры артыкуляцыйных (фізіялагічных) даследаваннях увага звяртаецца на працу маўленчых органаў, у выніку дзейнасці якіх і ўтвараюцца гукі. Артыкуляцыйна (ад лац. articulatio – ʻчленападзельнае вымаўленнеʼ) кожны гук утвараецца ў выніку складаных рухаў маўленчых органаў.

Перцэптыўны (успрымальны) аспект дапамагае вывучыць гукі з пункту гледжання іх успрымання носьбітамі мовы. У паняцце перцэпцыі (ад лац. percepto – ʻуспрымаюʼ) уваходзяць першасная апрацоўка маўленчага сігналу і сістэма працэсаў інфармацыйнай перапрацоўкі тэксту.

У функцыянальным (лінгвістычным) аспекце ўвага звяртаецца на тое, што гук мовы ўтварае мноства гукаў маўлення, падобных па артыкуляцыйных і акустычных характарыстыках. Адно і тое ж слова, вымаўленае мужчынам і жанчынай, дзіцём і сталым чалавекам, будзе адрознівацца па сваіх характарыстыках у залежнасці ад тэмбру, асаблівасцей будовы маўленчага апарату. Але кожны раз мы будзем успрымаць комплекс гукаў, вымаўленырознымілюдзьмі,якадноітоежслова.Гэтаадбываеццатаму, што існуе пэўны эталон гука, які знаходзіцца ў свядомасці чалавека і згодна з якім гукі маўлення атаясамліваюцца. Значыць, гук мовы не кан- крэтныгук,аабстракцыя–фанема.Фанемывывучаюццаўтакімраздзеле мовазнаўства, як фаналогія.

Названыя аспекты вывучэння гукаў мовы (акустычны, артыкуляцыйны, перцэптыўны і функцыянальны) вельмі цесна звязаны паміж сабой, паколькідаследуюцьаднуітуюжфанетычнуюадзінку(гук),алезрозных бакоў. І толькі сукупнасць атрыманых фактаў дасць магчымасць разглядаць гукі мовы як цэласную з’яву.

60