2. Азаматтыº ºо¹ам

Азаматтыº ºо¹амны» ºалыптасуы, дамуы ж¸не ¼мiр с¾руi м¸селелерi саясаттануды» ма»ызды проблемалары болып саналады. Сонымен ºатар саясаттануда азаматтыº ºо¹ам ½¹ымы к¼птеген жа¹дай¹а байланысты шешiлмеген ж½мбаº сияºты. Ол бiр орталыºтан ½йымдастырылуы болмаса да ¼мiр с¾рiп келедi. Азаматтыº ºо¹амды º½райтын ºо¹амдыº ½йымдар мен бiрлестiктер к¼бiне-к¼п т¼меннен кездейсоº пайда болады. Мемлекеттi» ешбiр ºатысынсыз-аº азаматтыº ºо¹ам ºо¹амдыº ¼мiрдi» ºуатты ¼зiн-¼зi ½йымдастырушы ж¸не ¼зiн-¼зi реттеушi саласына айналады.

Азаматтыº ºо¹ам – ¸леуметтiк прогресс, м¸дениет пен ¼ркениеттің бесiгi. Б½л ерекше ¼мiр стилi, ойлау ж¸не ºарым-ºатынас т¾рi, айырыºша экономикалыº уклад. Б½л тiршiлiк ¸рекетi мемлекеттiк-саяси формасымен байланысºанны» б¸рi, мемлекет, саясат, партия бой к¼теретiн топыраº асты, iрге тас, б¾кiл ºо¹амдыº ¼мiрдi» негiзi¹.

Осымен байланысты азаматтыº ºо¹ам¹а к¼птеген ¹ылымдар: º½ºыºтану, экономикалыº теория, тарих, философия, ¸леуметтану ж¸не т.б. ºызы¹ушылыº танытуда.

²½ºыºтану азаматтыº ºо¹амды азаматтыº º½ºыºты» субъектiсi ж¸не º½ºыºты» реттеу субъектiсi ретiнде зерттейдi.

Экономикалыº теорияны азаматтыº ºо¹амны» пайда болуыны» экономикалыº себептерi, оларды» ¼мiр с¾руiнде ºаржы саласыны» р¼лi ºызыºтырады.

Тарих болса азаматтыº ºо¹амны» наºты ½лттыº формаларын, ºо¹амдыº ¼мiрге ºатысуды» ерекшелiктерiн суреттейдi.

Философия мен ¸леуметтану азаматтыº ºо¹амды ¸леуметтiк ж¾йе ретiнде, ºо¹амдыº ½йымдарды» формасы ж¸не ºарым-ºатынас ретiнде ºарастырады.

Алайда, азаматтыº ºо¹амды зерттеуде саясаттану¹а ерекше ма»ызды р¼л берiлген. Тек саясаттану ¹ана азаматтыº ºо¹амны» саяси ж¸не ºо¹амдыº институттармен – жалпы мемлекетпен, федералдыº ж¸не жергiлiктi билiк органдарымен ¼зара ¸рекет етудi» сипаты мен формаларын зерттейдi. ±алымдарды» ºол жеткiзген табыстарына с¾йене отырып саясаттану азаматтыº ºо¹амны» пайда болу себептерi мен ал¹ышарттарын, оны» º½рылымын, функцияларын, эволюциялыº ба¹ыттарын ºарастырады. Басºа с¼збен айтºанда, саясаттану азаматтыº ºо¹амны» бiрт½тас бейнесiн жа»адан жасайды.

Саяси-¸леуметтiк ¸дебиеттерде азаматтыº ºо¹амды т¾сiндiруде екi к¼зºарас – ке» ж¸не тар ма¹ынада ºарастыру ºалыптасºан. Ке» ма¹ынада¹ы азаматтыº ºо¹ам – б½л мемлекет тарапынан тiкелей баºылау жасалмайтын ºо¹амдыº ¼мiрдi» б¾кiл салалары. Осындай т½р¹ыдан ал¹анда ке» ма¹ынада¹ы азаматтыº ºо¹ам демократиялыº, авторитарлыº мемлекеттерде, кейде тiптi тоталитарлыº (мысалы, шаруа ºауымдасты¹ында¹ы, отбасында¹ы, достар арасында¹ы, дiни ж¸не т.б. ºарым-ºатынастар) мемлекеттерде болуы м¾мкiн.

Азаматтыº ºо¹ам тар ма¹ынада ºо¹амдыº ж¸не мемлекеттiк ¼мiрдi» барлыº саласында за»ны» жо¹арылы¹ын ºамтамасыз ететiн, т½л¹аны» бостанды¹ына, оны» негiзгi м¾дделерi мен º½ºыºтарына, сонымен бiрге адамдарды» ¼з экономикалыº, ¸леуметтiк ж¸не рухани м¾дделерiне жету ¾шiн алуан т¾рлi ºо¹амдыº ж¸не азаматты» ¼зiн-¼зi ½йымдастыру формаларына кепiлдiк беретiн демократиялыº институттар мен º½ºыºтыº мемлекеттi» ¼мiр с¾руiмен тiкелей байланысты. Осы т½р¹ыдан ал¹анда азаматтыº ºо¹ам адамдыº ºауымдастыº ретiнде ºарастырылады. Азаматтыº ºо¹ам кiсi ¼мiрiнi» алуан т¾рлi салаларын ж¸не мемлекеттiк емес ºатынастарды – экономикалыº, ¸леуметтiк, отбасылыº, ½лттыº, рухани, адамгершiлiк, дiни, ¼ндiрiстiк, жеке бастыº ж¸не с.с. ерiктi т¾рде ºалыптасºан ал¹ашºы мемлекеттiк емес º½рылымдыº ºатынастарды ¼зiне ºосып ал¹ан. Осындай азаматтыº ºо¹ам пайда болуы ¾шiн º½ºыºтыº, демократиялыº мемлекеттi» болуымен ºатар ºо¹ам м¾шелерiнi» алуан т¾рлi ¸леуметтiк м¾дделерiн к¼рсететiн, соны» iшiнде саны жа¹ынан к¼п, экономикалыº барынша ºамтамасыз етiлген ж¸не т¸уелсiз «орта тап» м¾шесiн бейнелейтiн дамы¹ан ¸леуметтiк º½рылым болуы ºажет. Орта тап азаматтыº ºо¹амны» тiрегi, саяси т½раºтылыº пен демократияны» ¸леуметтiк негiзi ретiнде к¼рiнедi. Б¾гiнде батыс ºо¹амыны» ¸леуметтiк º½рылымында орта тапты» ¾лесi шамамен 60-70 пайызды º½райды.

Азаматтыº ºо¹ам екi негiзгi ¸рi ¼зара байланысºан: ¸леуметтiк ж¸не институционалдыº ¼лшеуде ¼мiр с¾ретiнiн айтуымыз керек.

Азаматтыº ºо¹амды º½райтын ¸леуметтiк ¼лшеуiш – б½л оны» тарихи т¸жiрибесi. ´з кезегiнде саяси т¸жiрибе саяси ¾рдiске негiзгi ºатысушыларды», д¸лiрек айтºанда жекелеген т½л¹алар, топтар, бiрлестiктер ж¸не с.с. ºимыл ¸рекетi ¾шiн жанама т¾рде «м¾мкiндiк дәлізін (коридорын)» белгiлейдi. °леуметтiк-тарихи т¸жiрибенi – ½жымдыº ж¸не дербестiк деп б¼лсек те, олар т¾птеп келгенде, т½л¹аны» саяси мiнез-º½лºын, оны» ойлау ºалпын ж¸не т½л¹а аралыº ºатынастарды» басºа да к¼птеген аспектiлерiн аныºтайды.

Азаматтыº ºо¹амны» институционалдыº ¼лшеуiшiне саяси емес ¼з алдына жеке ½йымдарды» жиынты¹ы ж¸не ºо¹амны» ¸р т¾рлi топтарыны» м¾ддесi ж¸не оларды мемлекеттен т¸уелсiз iске асыратын саяси сипат ретiнде ºара¹ан ж¼н.

Б¾гiнде азаматтыº ºо¹ам т½ралы ¹ылыми зерттеулерде оны» м¸нi ¸р т¾рлi т¾сiндiрiледi. Мысалы, ¹алымдарды» бiр тобы «азаматтыº ºо¹ам» ½¹ымын социумны» белгiлi бiр ºалыпты жа¹дайын сипаттаушы ретiнде ºолданса, оларды» екiншi тобы азаматтыº ºо¹амды т¾сiндiрудi социумны» белгiлi саласы – мемлекеттiк емес ºатынастар саласы ж¸не институттар, т.б. саласы ретiндегi т¾сiнiкпен байланыстырады.

Гегельдi» пiкiрiнше, азаматтыº ºо¹ам – б½л е» алдымен жеке меншiкке негiзделген ºажеттiлiктер ж¾йесi, сонымен бiрге дiн, отбасы, сословия, тек мемлекеттiк º½рылыс, º½ºыº, мораль, парыз, м¸дениет, бiлiм, за»дар ж¸не олардан туындайтын субъектiлердi» ¼зара за»дыº байланыстар ж¾йесi. Таби¹и, «м¸дениетсiз» ºалыптан «адамдар азаматтыº ºо¹ам¹а ¼туi тиiс, ¼йткенi тек азаматтыº ºо¹амда ¹ана º½ºыºтыº ºатынастар шындыººа айналады»¹.

Азаматтыº ºо¹ам – б½л демократиялыº елдерде ºалыптасºан адамдар ºауымдасты¹ы, ол, бiрiншiден, ºо¹амны» барлыº тiршiлiк ¸рекетi саласында º½рыл¹ан ерiктi т¾рде мемлекеттiк емес º½рылымдардан (бiрлестiктер, ½йымдар, ассоциациалар, одаºтар, орталыºтар, клубтар, ºорлар ж¸не т.б.), екiншiден, мемлекеттiк емес – экономикалыº, саяси, ¸леуметтiк, рухани, дiни ж¸не т.б. ºатынастар жиынты¹ын к¼рсетедi.

Азаматтыº ºо¹ам мемлекеттiк, мемлекеттiк емес органдар мен ºоз¹алыстарды» те»естiрiлген ¼зара баºылауын, ¼зара шектеуiн жорамалдайды. Себебi, мемлекеттiк органдарды» ºызметi ¸рºашанда мемлекеттiк емес органдарды» ºада¹алауында болуы керек, ал мемлекеттiк емес органдар ¼з кезегiнде, ºызметiн за»¹а орай ½йымдастыруы тиiс ж¸не мемлекеттi» объективтi ºажеттiлiктерiн ескеруi керек.

Азаматтыº ºо¹ам – б½л за»ды кезе», индивидттердi» ¼зiн-¼зi к¼рсетуiн ж¾зеге асыруды» жо¹ар¹ы формасы. Ол елдi» экономикалыº, саяси дамуы де»гейiне, халыºты» ¸л-ауºатыны» артуына, м¸дениет пен сана-сезiмiнi» ¼суi де»гейiне с¸йкес пiсiп жетiледi. Азаматтыº ºо¹ам наºты тарихи адамзат дамуыны» жемiсi ретiнде сословиялыº-феодалдыº º½рылысты» ºата» ше»берiн ºирату мен º½ºыºтыº мемлекет ºалыптасу кезе»iнде пайда болады. Жеке меншiк негiзiнде барлыº азаматтарды» экономикалыº дербестiгiн алу¹а ж¸не б¸секелес экономикада ¼мiр с¾ру м¾мкiндiгiнi» пайда болуы азаматтыº ºо¹ам ºалыптасуыны» мiндеттi ал¹ы шарты болып табылады. Азаматтыº ºо¹амды ºалыптастыруда сословиялыº артыºшылыºтарды жою ж¸не азаматты» барлыº ¼зге де азаматтармен те» за»ды º½ºыººа ие бол¹ан азаматºа айнал¹ан адам т½л¹асы ма»ызыны» артуы м¸ндi ал¹ы шарттар болып есептеледi. Т½л¹аны» º½ºы мен бостанды¹ын ºамтамасыз ететiн º½ºыºтыº мемлекет азаматтыº ºо¹амны» саяси ал¹ы шарты ж¸не iрге тасы ºызметiн атºарады. М½ндай жа¹дайда адам мiнез-º½лºы оны» жеке басыны» м¾ддесiмен аныºталады ж¸не о¹ан барлыº ºимыл-¸рекеттерi ¾шiн жауапкершiлiк ж¾ктеледi. Осындай т½л¹а ¼з бостанды¹ын, еркiндiгiн б¸рiнен жо¹ары ºояды, сонымен ºатар ол басºа адамдарды» за»ды м¾дделерiне де º½рметпен ºарайды.

Демократияны» дамуы ж¸не тарамдануы азаматтыº ºо¹амны» тыныс-¸рекетiнi» ма»ызды жа¹дайы болып табылады. Тек дамы¹ан демократия жа¹дайында ¹ана т½л¹аны» iшкi еркiндiгiн ж¸не оны» азаматтыº ºо¹амны» ºайсыбiр институттарына енгендiгiне ºарамастан толыº дербестiгiн саºтау ºабiлеттiлiгiн ºамтамасыз ету м¾мкiн болады. Басºаруды» т¾рлi формалары бар мемлекеттен азаматтыº ºо¹амны» айырмашылы¹ы сол, ол саяси де»гейде тек демократия жа¹дайында ¼мiр с¾ре алады.

Азаматтыº ºо¹амны» пайда болуы т½л¹а, ºо¹ам ж¸не мемлекет арасында тығыз байланыс º½рыл¹ан, оларды» ¼зара те» º½ºыºтары, еркiндiктерi мен мiндеттерi ºамтамасыз етiлген социум ºалыптастыруды бiлдiредi.

Азаматтыº ºо¹амны» шынайы ¼мiр с¾руi Англия мен А²Ш-та º½ºыº т½ралы билл ж¸не Францияда адам º½ºы мен азаматты¹ы Декларациясыны» ºабылдануынан басталды. Осы¹ан орай батыс елдерiнi» азаматтыº ºо¹ам орнату жолына т¾скенiн айтºан ж¼н. Азаматтыº ºо¹ам ºалыптасуыны», жетiлуiнi» ¼лшеуi болып мемлекет тарапынан адам ж¸не азамат º½ºына кепiлдiктi» берiлуi ж¸не оны» ж¾зеге асырылуының де»гейiнен к¼рiнедi.

Со»¹ы он жылдыºта азаматтыº ºо¹ам º½ру ¾рдiсi Батыстан тыс ¼»iрлерде де басталды. Мысалы, Шы¹ыста саяси демократияны» т½раºты сипатымен ж¸не дамы¹ан азаматтыº ºо¹амымен ¶ндiстан ерекше к¼зге т¾суде. ¶ндiстан азаматтыº ºо¹амына, мемлекетке салыстырмалы т¾рде ал¹анда, ¾лкен т¸уелсiздiкке ие бол¹ан ¸р т¾рлi саяси партиялар, к¸сiпкерлер ½йымдары, шаруалар ½йымдары, ¹алымдар ассоциациялары ж¸не басºалары енген. Сонымен бiрге ¶ндiстанда б½ºаралыº жiктердi» ¸леуметтiк ж¸не саяси ¼мiрге араласу¹а деген талпынысы ретiнде ºарастыру¹а болатын т¼менгi де»гейдегi ерiктi ºо¹амдар ке»iнен тара¹ан.

Батысты» азаматтыº ºо¹амынан ¶ндiстанда¹ы ж¸не Азия, Латын Америкасы, Африка º½рлы¹ында¹ы елдерiнде азаматтыº ºо¹ам º½ру ¾рдiсiнi» ¼зiндiк ерекшелiктерi мен к¼птеген айырмашылыºтары болады.

²айсыбiр елдердi», аймаºтарды» ерекшелiктерiнен т¸уелсiз кез келген ºо¹амны» негiзiн ºалайтын б¸рiне ортаº бiрнеше идеялар мен принциптердi ата¹ан ж¼н. Олар¹а: экономикалыº еркiндiк, меншiк формаларыны» к¼п т¾рлiлiгi, нарыºтыº ºатынастар, б¸секелестiк; адам мен азаматты» таби¹и º½ºы¹ын с¼зсiз мойындау ж¸не оны ºор¹ау; билiктi» за»дылы¹ы ж¸не оны» демократиялыº сипаты; за» мен º½ºыº алдында б¸рiнi» те»дiгi; т½л¹аны» за»мен сенiмдi түрдегі ºор¹алуы; билiктi» тармаººа б¼лiнуi мен ¼зара ¸рекеттерi принциптерiне негiзделген º½ºыºтыº мемлекет; саяси ж¸не идеологиялыº плюрализм, жария оппозицияны» болуы; пiкiр, с¼з ж¸не баспас¼з бостанды¹ы, б½ºаралыº аºпарат º½ралдарыны» т¸уелсiздiгi; мемлекеттi» азаматтарды» жеке ¼мiрiне араласпауы, оларды» ¼зара мiндеттерi мен жауапкершiлiгi; азаматтыº бейбiтшiлiк, серiктестiк ж¸не ½лттыº келiсiм; адамдарды» лайыºты ¼мiр де»гейiн ºамтамасыз ететiн тиiмдi ¸леуметтiк саясат. Азаматтыº ºо¹ам – б½л ºо¹амдыº ¼мiрдi» мемлекеттiк емес б¼лiгi, адамдар ¼зара байланысатын ж¸не ерiктi т¸уелсiз субъектiлер ретiнде бiр-бiрiмен ¼зара ¸рекет ететiн ¸леуметтiк ке»iстiк iспеттi.

´зiнi» ºызметiне еркiн маºсаттар ºоя алатын ж¸не олар¹а жетудi» т¸сiлдерiн аныºтайтын егемендi т½л¹а азаматтыº ºо¹амны» басты ¸рекет етушi субъектiсi болып табылады.

²алыптасºан азаматтыº ºо¹ам мемлекет тарапынан жол берiлетiн ешбiр к¾ш к¼рсетулерге т¼зе алмайды. Ол азаматтар м¾дделерiнi» еркiндiгi ше»берiнде ¼мiр с¾редi. Онда ¸леуметтiк ¼зiн-¼зi реттеушiлiк iске асады, б½л оны «¼зiн-¼зi икемдеушi» ºо¹ам iспеттi ºарастыру¹а м¾мкiндiк бередi.

Азаматтыº ºо¹амды елдерде адамдар мемлекеттi» барлы¹ын ¼здерiне шамалы ¹ана сезiнедi ж¸не олар ¼з мемлекеттерiнен ¼те сирек к¼мек с½райды. Англияда адамдарды» мемлекетке екi жа¹дайда ¹ана iсi т¾седi деп ¸зiлдейдi: ж¸шiктен поштаны ал¹анда ж¸не к¼шедегi ж¾ру ережесiн б½з¹анда.

Ж¸не, керiсiнше, азаматтыº ºо¹ам нашар дамы¹ан елдерде адамдар мемлекеттен жиi к¼мек с½рау¹а м¸жб¾р болады ж¸не «мемлекеттi» к¼зiн» т½раºты т¾рде сезiнедi: ол ережелерге ба¹ындырады, бiрдемеге ½лыºсат етедi, бiрдеменi шектейдi немесе тиым салады, ж½мыс орнына ж¸не т½ратын жерiне, туристiк ж¸не ¹ылыми сапарларына, ºажеттi т½рмыстыº тауарларды сатып алуына ж¸не т.б. регламентация (реттеу) ºою¹а шейiн барады.

Осымен байланысты мемлекеттi» реттеушiлiк р¼лiн ең аз мөлшерге минимум¹а дейiн жеткiзу, атап айтқанда: º½ºыºтыº т¸ртiптi к¾зету, ºылмыспен к¾рес, жеке ж¸не ½жымдыº меншiк иелерiнi» ºызметiне, оларды» ¼з º½ºыºтары мен еркiндiктерiне, белсендiлiгi мен iскерлiгiне ж¸не т.б. кедергi келтiрмес ¾шiн нормативтiк жа¹дайлар жасау ºажеттiлiгiн айтуымыз керек.

Азаматтыº ºо¹амны» нарыºтыº ºатынастарын к¼зге к¼рiнбейтiн экономикалыº ынталанулар мен м¾дделер ¹ана басºарып ºоймайды. Сонымен ºатар оны б½л механизмдердi ºажеттi арна¹а ба¹ыттау¹а арнал¹ан мемлекеттi» билiктiк º½рылымдары ¼мiрде болуы тиiстiгiн атап айтуымыз керек.

²азаºстан нарыº б¸рiн ¼зi реттейдi, б¸рiн ¼з орнына ºояды, тек шыдамдылыºпен к¾тiп отыру ºажет деген бiржаºты “¹ажайып ¸рекет етушi” ереженi басшылыººа ал¹ан кезе»нен ¼тiп жатыр немесе одан ¼тiп болды. Б½л экономикада ¾лкен к¼ле»келi, ºылмыстыº секторды», коррупция, мафияны» пайда болуына, сонымен ºатар шала¹ай, тонаушылыº жекешелендiруге ¸кеп соºтырды. Б¾гiнде нарыºтыº ºатынастарды» ºалыптасуында, анархия мен басºарудағы берекесіздікті тиюда мемлекеттi» белсендi р¼лiнi» аса ºажеттiлiгi мойындалып отыр.

²азаºстанда реформа ж¾ргiзу барысында мемлекеттi» р¼лiн ¸лсiрету реформаторларды» бiрден-бiр салмаºты ºатесi едi, ендi ¹ана ол бiрте-бiрте мойындалып, аздап т¾зеле бастады.

Азаматтыº ºо¹амда азаматтарды» мемлекет алдында¹ы мiндеттерi, шын м¸нiсiнде, за»¹а ба¹ынушылыº пен салыºтар т¼леуге саяды. Алайда б½лар, бiр жа¹ынан, мемлекеттi» ¼мiр с¾руiн ж¸не тиiмдi ºызметiн ºамтамасыз ететiн, екiншi жа¹ынан, т½л¹аны» ºо¹амда¹ы аныº ж¸не те» ¸леуметтiк-º½ºыºтыº м¸ртебесiн аныºтайтын мiндеттері болатын.

°лбетте, наºты жа¹дайлар мен ºарым-ºатынастарда азаматтарды» ºо¹амдыº, е»бек, к¸сiпкерлiк ж¸не басºа да iс-¸рекетiмен, ºызмет, ¸скери, отбасы парыздарын орындаумен байланысты басºа да мiндеттердi» пайда болуы ¸бден м¾мкiн.

Азаматтыº ºо¹ам – б½л саясатсыздандырыл¹ан ж¸не идеологиясыздандырыл¹ан ºо¹ам. О¹ан идеологиялыº монополизм мүлдем жат. Б½л – еркiн демократиялыº, º½ºыºтыº, ¸леуметтiк, ¼ркениеттi ºо¹ам. Онда жеке билiк режимiне, басºаруды» волюнтаристiк ¸дiстерiне, таптыº ¼шпендiлiкке, тоталитаризмге, адамдарды к¾штеуге орын жоº. М½нда керiсiнше, за» мен моральдi, iзгiлiк пен ¸дiлдiк, демократия мен те» º½ºыºтыº принциптерiн º½рметтейдi.

Сонымен бiрге азаматтыº ºо¹ам – б½л ашыº, ¼зiн-¼зi дамытатын ºо¹ам. Ол н½сºаулыº б¼лу экономикасымен, жо¹арыдан к¾штеп та»ылатын ¼мiр мен ºызмет ¾лгiлерiмен етене ºабыспайды. Еркiн индивидтер – жеке меншiк иелерi ¼здерiнi» м¾дделерiн ж¸не ортаº игiлiкке ºызмет етудi бiрлесе ºана¹аттандыру ¾шiн бiрiгедi. Б½л жерде т¸ртiптi бейнелейтiн за» б¸рiнi» ¾стiнен билiк етуге тиiс. ²½ºыºтыº т¸ртiп, орыс ¹алымы Э.Ю.Соловьевты» с¼зiмен айтºанда, индивидтi жалпы м¸денилiктен туында¹ан адамгершiлiк нормаларын мойындау мен б½збау¹а жеткiзетiн мемлекеттен т¸уелсiз º½ралдар мен санкциялар¹а иелiк ететiн ºо¹ам бар жерде ¹ана ¼мiр с¾редi¹.

Шын м¸нiндегi азаматтыº ºо¹ам деп – ºо¹амдыº ¼мiрдi» барлыº салаларында жаºсы ара-ºатынасºа ºол жеткен: экономикалыº, саяси, ¸леуметтiк ж¸не рухани салада ºо¹амны» ал¹а ºарай т½раºты ¾демелi ºоз¹алысы ºамтамасыз етiлген адамдар ºауымдасты¹ын есептеуге болады.

Адамзат ¼ркениетiнi» ºазiргi кезе»iнде бiрде-бiр елде саясат пен саясаттыº еместi ¾йлестiруге ºол жеткен жоº, оларды» арасында¹ы ºарама-ºайшылыºтар – ереуiлдер, митингтер, басºа азаматтыººа ба¹ынбау актiлерi сияºты дүрлігіс оқиғаларына жетелейдi.

Азаматтыº ºо¹амны» ¼зiндiк белгiлерi бар. Азаматтыº ºо¹амды сипаттайтын сол белгiлердi» арасынан: адам мен азаматты» º½ºы мен бостанды¹ын толыº ºамтамасыз ету белгiсi; ¼зiн-¼зi басºарушылыº; оны» º½рылымын ж¸не ¸р т¾рлi адам топтарын º½ратын б¸секелестiк; еркiн ºалыптасатын ºо¹амдыº пiкiр мен плюрализм; жаппай аºпарат алушылыº ж¸не аºпаратºа ºол жеткiзуде адам º½ºыны» шынайы ж¾зеге асуы; азаматтыº ºо¹амны» адамдарды» тыныс ¸рекетiн ¾йлестiрудің шынайы принципiне негiзделуi; экономиканы» к¼пукладтылы¹ы; ¸леуметтiк жа¹ынан те»сiз субъектiлердi» м¾мкiндiгi бар те»дiктерге жеткiзуге кепiлдiк беретiн билiктi» за»дылы¹ы, оны» демократиялыº сипаты; º½ºыºтыº мемлекет; ¸леуметтiк ¸дiлдiк пен мемлекеттi» к¾штi ¸леуметтiк саясаты белгiлерi деп бөліп көрсетуге болады.

Азаматтыº ºо¹ам б¾кiл ºо¹амдыº салаларда ¼зiнi» ½йымдарымен ж¸не бiрлестiктерiмен º½рылымдыº т½р¹ыдан к¼рiнедi. Азаматтыº ºо¹амны» º½рылымыны» ма»ызды элементтерi: ¼з еркiмен ºалыптасып ¼зiн-¼зi басºаратын адамдарды» бiрiншiлiк ºауымдасты¹ы (отбасы, алуан т¾рлi ассоцациялар, шаруашылыº корпорациялары, ºайырымдыº ºорлары ж¸не басºа да ºо¹амдыº бiрлестiктер); мемлекеттiк емес ºо¹амдыº бiрлестiктер мен ½йымдар, жеке меншiк фирмалар мен меншiк иелерiнi» жиынты¹ы; саяси партиялар ж¸не ºоз¹алыстар; лоббистiк ½йымдар; адамдарды» жеке ж¸не ¼ндiрiстiк ¼мiрлерi, оларды» ¸дет-¹½рыптары, ж¸не салт-д¸ст¾рлерi; мемлекеттiк билiктi» араласуынан ºор¹ал¹ан ерiктi индивидтердi» ж¸не оларды» ½йымдарыны», к¸сiпкерлер одаºтары, т½тынушылар ассоциацияларыны» ¼зiн-¼зi басºарушылыº саласы; т¸рбие ж¸не мемлекеттiк емес бiлiм беру саласы; мемлекеттiк емес б½ºаралыº аºпарат º½ралдары ж¾йесi; м¸дени, ºо¹амдыº ½йымдар; отбасы, шiркеу, мешiт ж¸не т.б. болып табылады.

Мемлекеттiк º½рылым¹а ºара¹анда азаматтыº ºо¹амда вертикальдi байланыстан г¼рi (я¹ни билiк ºатынастары ж¸не ба¹ыну) еркiн ж¸не те» º½ºыºты серiктестер арасында¹ы б¸секелестiк пен ынтымаºтастыº горизонтальдi ºатынастары к¼бiрек болатынын айтуымыз керек.

Осымен байланысты азаматтыº ºо¹ам б½л ºо¹амдыº ¼мiрдi» экономикалыº, ¸леуметтiк, социом¸дени ж¸не рухани саласында¹ы тыныс ¸рекетiн ºамтамасыз ету º½рылымы, оларды ½дайы ¼ндiру ж¸не ¸рi ½жымдыº м¾дделер мен ºажеттiлiктердi ºана¹аттандыру ¾шiн, жекелеген индивидтер мен ½жымдарды» ¼здiгiнен iске асыру ¾шiн жа¹дайлармен ºамтамасыз етуге бейiмдi, ½рпаºтан-½рпаººа ¼з алдына ж¸не мемлекеттен т¸уелсiз ºо¹амдыº институттар мен ºатынастар ж¾йесiн беру º½рылымы.

Азаматтыº ºо¹ам º½рылымын жалпы ал¹анда шартты т¾рде ¾ш де»гейге б¼луге болады. Азаматтыº ºо¹ам º½рылымында¹ы бiрiншi де»гейдi адамны» азыº-т¾лiкке, киiм-кешекке, баспана¹а ж¸не т.б. базалыº ºажеттiлiктерiн ºана¹аттандыратын, индивидтердi» тыныс ¸рекеттерiн ºамтамасыз ететiн экономикалыº ºатынастар º½райды. Б½л т½л¹ааралыº ж¸не топаралыº байланыстар де»гейi жеке меншiк к¸сiпорындар, кооперативтер, акционерлiк ºо¹амдар, к¸сiби, т½тыну ж¸не басºа да бiрлестiктер мен ½йымдар сияºты ºо¹амдыº институттар арºылы ж¾зеге асады. Я¹ни, т½л¹а мен ºо¹амны» м¾дделерiн жалпы саºта¹анда алуан т¾рлi формалы меншiктi иеленуге ж¸не оны» н¸тижесiн пайдалану¹а м¾мкiндiктi» болуы азаматтыº ºо¹ам дамуыны» ма»ызды жа¹дайы.

Меншiктi» болуы т½л¹аны» кез келген ºо¹амда¹ы еркiндiгiнi» негiзгi жа¹дайы ºызметiн атºаратынын айтуымыз керек.

За»мен сенiмдi ºор¹ал¹ан меншiк адам¹а мемлекеттiк билiктен белгiлi бiр д¸режеде дербестік бередi ж¸не т¸уелсiз етедi. Меншiктi иелену адамда ºожайындыº сезiмдi ºалыптастыратыны, оны» белсендiлiк танытуына, к¾ш-ºуатын толыº жинап, жо¹ары тиiмдiлiкпен е»бек етуге итермелейтiнi де ма»ызды саналады.

Субъектiнi» жеке м¾ддесi, меншiк азаматтыº ºо¹амны» ерiктi азаматы ретiнде оны» к¾нделiктi ºызметiнi» ºуатты ынталандырушысы болып табылады.

Азаматтыº ºо¹ам º½рылымыны» екiншi де»гейi д¾ниеге ½рпаº әкелу, денсаулыº саºтау, бала т¸рбиесi, рухани жетiлдiру ж¸не дiни сенiм, ºарым-ºатынас, достыº, махаббат ж¸не т.с.с. ºажеттiлiктердi ºана¹аттандыратын социом¸дени ºатынастардан т½рады. Б½л де»гей отбасы, шiркеу, мешiт, бiлiм мен ¹ылыми мекемелерi, шы¹армашылыº одаºтар, спорттыº ºо¹амдар т.с.с. институттар ше»берiнде ж¾ретiн отбасылыº, туыстыº, дiни, этникалыº ж¸не ¼зге де т½раºты ¼зара ¸рекеттер мен байланыстарды ¼зiне ºосып ал¹ан.

Азаматтыº ºо¹ам к¼птеген ¸леуметтiк топтар мен жiктердi», оларды» ¼кiлдерiнi» м¾дделерiнi» ¸р т¾рлiлiгiн к¼рсететiн к¼п т¾рлi, ¸леуметтiк º½рылым¹а негiзделедi. Солай дегенмен де к¼п т¾рлiлiк объективтi жиi ¼згерiстерге т¾суге тырысады, вертикальдi ж¸не горизонтальдi байланыстарды º½рады ж¸не кiдiрмелi динамикада болады.

Азаматтыº ºо¹амны» ¾шiншi де»гейi саясатºа ºатысу¹а деген м½ºтажын ж¾зеге асыру¹а ыºпал ететiн ж¸не ¸леуметтiк, саяси ж¸не м¸дени ½натуды адамны» жеке та»дауымен ж¸не º½ндылыº ба¹ыттарды та»дауымен байланысºан ºатынастарды º½райды. С¼йтiп, индивидтi» наºты саяси позициясы ж¸не барлыº азаматтарды» ерiктi еркiн бiлдiрудi ºалыптастыру ºамтамасыз етiледi. Индивидтердi» м¸дени-саяси жо¹ары ба¹ала¹аны м¾дделiк топтарды», саяси партияларды», ºо¹амдыº ºоз¹алыстарды», лоббистiк топтарды», ºысым жасау топтарыны» ж¸не с.с. к¼мегiнi» арºасында ж¾зеге асады ж¸не идеологиялыº стеротиптердi жоººа шы¹аруды ½й¹ар¹ан ж¸не т½л¹аны» негiзгi º½ºы¹ы мен еркiндiгiн iске асыратын ºо¹амдыº даму плюрализмi ºамтамасыз етiледi.

Осы¹ан орай азаматтыº ºо¹амны» ¸рт¾рлi м¾дделері бойынша º½рылымдануы таби¹и жолмен ж¾руi тиiс ж¸не б½л м¾дделердi» институционалдыº формада к¼рiнiсi болуы ºажет. Егер де азаматтыº ºо¹ам м¾шелерiнi» жо¹ар¹ы ¸леуметтiк ж¸не интелектуалдыº даму де»гейi болатын болса, азаматтыº ºо¹амны» ¸р т¾рлi º½рылымында iштей еркiн ж¸не ¼з бет-бағдарын саºтай алатын болса ж¸не ¼зiнi» ¸рекетiне ¼зi жауап беруге ºабiлетi бар болатын болса ¹ана азаматтыº ºо¹ам ¼мiрге бейiмдi болады. ´кiнiшке орай ²азаºстанда азаматтыº ºо¹ам º½ру ¾рдiсi к¼п жа¹дайда осы факторлармен соºты¹ысып ºалуда. µзаº уаºыт бойы мемлекет ¼з азаматтарыны» ºажеттiлiктерiн еркiн ºана¹аттандыру¹а м¾мкiндiк бермедi, ºо¹амдыº ¼мiрдi» барлыº салаларына баºылау жасады ж¸не оларды» хал-жайына жауапкершiлiктi ¼зiне алды. Азаматтарды» ¸р т¾рлi экономикалыº, этникалыº, аймаºтыº, к¸сiби, дiни бiрлестiктерi индивидтi» ¼з м¾дделерiн, маºсаттарын, ½мтылыстарын ж¸не т.б. жан-жаºты ж¾зеге асыру¹а ыºпал етуге саяды.

Осы негiзгi функцияны орындау ше»берiнде азаматтыº ºо¹ам та¹ыда бiрнеше ма»ызды ¸леуметтiк мiндеттердi атºарады. Бiрiншiден, за»дылыº негiзде азаматтыº ºо¹ам адам мен азаматты» жеке ¼мiрiнi» салаларын мемлекеттi» ж¸не басºа да саяси º½рылымдарды» негiзсiз ºата» реттеушiлiгiнен ºор¹ауды ºамтамасыз етедi.

Екiншiден, азаматтыº ºо¹амны» ассоциациялар базасында барлыº салада ºо¹амдыº ке»iнен ¼зiн-¼зi басºару механизмдерi ж¸не ºо¹амдыº ¼мiрдi» барлыº де»гейлерiндегi механизмдерi жасалып дамыды.

¶шiншiден, азаматтыº ºо¹ам “iркiлiс пен ºарама-ºарсылыº” ж¾йесiндегi саяси билiктi» абсолюттiк ¾стемдiкке ұмтылуы тежеудi» бiрден-бiр ма»ызды ж¸не ºуатты тетiгi болып табылады. Ол азаматтарды ж¸не оларды» бiрлестiктерiнi» ºызметiне, мемлекеттiк билiктi» за»сыз араласуынан ºор¹айды. С¼йтiп, мемлекеттi» демократиялыº органдарыны», оны» б¾кiл саяси ж¾йесiнi» ºалыптасуы мен ны¹аюына ыºпал етедi. Б½л функцияны ж¾зеге асырудың белсендiлiкпен сайлау компанияларына, референдумдар¹а, ºайсыбiр талаптарды ºолдау немесе ºарсылыº акцияларына ºатынасу, ºо¹амдыº пiкiрдi, атап айтºанда, т¸уелсiз б½ºаралыº аºпарат ж¸не коммуникация º½ралдары к¼мегiмен ºалыптастыруда¹ы зор м¾мкiндiктердi пайдалану секілді көптеген құралдары бар.

Т¼ртiншiден, азаматтыº ºо¹ам институттары мен ½йымдары адамны» мемлекеттiк ж¸не ºо¹амдыº iстерге ºатысуына те» р½ºсат пен º½ºыº берiп, же»iске жету ¾шiн шын м¸нiндегi кепiлдiкпен ºамтамасыз етуi тиiс.

Бесiншiден, азаматтыº ºо¹ам ¼з м¾шелерiне ºатысты ¸леуметтiк баºылау функциясын атºарады. Оны» мемлекеттен т¸уелсiз ¼з º½рамдары мен санкциялары бар, соларды» к¼мегiмен ол индивидтердi» ºо¹амдыº нормаларды б½збау¹а м¸жб¾р етедi, азаматтарды» ¸леуметтенуi мен т¸рбиесiн ºамтамасыз етедi.

Алтыншыдан, азаматтыº ºо¹ам нормаларды» реттiлiгiн ж¸не º½ндылыºтарды ºамтамасыз етедi, кейiн мемлекет оларды ¼з санкциясымен бекiтедi.

Жетiншiден, азаматтыº ºо¹ам дамы¹ан ¸леуметтiк индивидтi ºалыптастыратын ортаны º½ру¹а жа¹дай жасайды.

Сегiзiншiден, азаматтыº ºо¹ам ¸р т¾рлi меншiк формаларыны» экономикалыº негiзiнде т½л¹аны» еркiн дамуын ºамтамасыз етедi.

То¹ызыншыдан, азаматтыº ºо¹ам ¼зiн º½райтын жеке адамдарды», топтарды» ж¸не басºа да элементтердi» азаматтыº º½ºыº арºылы ¼зара ºарым-ºатынастарын мiндеттi реттеушiлiгiмен сипатталады, б½л болады-ау деген ºаºты¹ыстарды алдын-ала жою¹а м¾мкiндiк бередi ж¸не б¾кiл ºо¹ам м¾ддесiнен шы¹атын ортаº саясат жасау¹а ыºпал етедi.

Оныншыдан, азаматтыº ºо¹ам коммуникациялыº функция атºарады. Демократиялыº ºо¹амда м¾дделердi» к¼п т¾рлiлiгi байºалады. Б½л м¾дделердi» к¼п болуы азаматтарды» демократия жа¹дайында ºол жеткiзген бостандыºтарыны» н¸тижесi болып табылады. Демократиялыº мемлекет ¼з азаматтарыны» м¾дделерi мен ºажеттiлiктерiн барынша ºана¹аттандыру¹а шаºырады. Алайда, экономикалыº плюрализм жа¹дайында б½л м¾дделер соншалыºты к¼псанды, соншалыºты к¼пт¾рлi ж¸не жiктелген, б¾кiл осы м¾дделер туралы мемлекеттiк билiктi» аºпарат алатын на¹ыз арналары жоºты» ºасы. Азаматтыº ºо¹амны» институттары мен ½йымдарыны» мiндетi мемлекетке азаматтарды» наºты м¾дделерi туралы аºпарат беру, ¼йткенi оларды орындау, ºана¹аттандыру тек мемлекеттi» к¾шiмен ¹ана iске асады. Осындай аºпаратты» классикалыº ¾лгiсiн “жасылдар ºоз¹алысыны»” акциялары к¼рсетiп отыр. Сыртºы ортаны ºор¹ау проблемасын мемлекеттi» ке»iнен ºатысуынсыз шешу м¾мкiн емес, ж¸не “жасылдар” сыртºы ортаны ºор¹ау ж¼нiнде наºты мемлекеттiк ба¹дарламалар ºабылдауды талап етуде.

Алайда азаматтыº ºо¹амны» коммуникативтiк функциясы тек осындай аºпаратпен шектелiп ºалмайды. Мемлекеттiк билiк ¾шiн азаматтыº ºо¹ам ½йымдарымен қарым-қатынас жасау жалпы ºо¹амны» ºалпы, к¾йi туралы, оны» ¾стем етушi ж¾йе, саяси режим ж¼нiнде, ºо¹амдыº к¼»iл-к¾й туралы ж¸не т.б. ж¼нiнде аºпарат алуды» аса iрi к¼лемдi к¼зi болып табылады. Демократиялыº ºо¹амдарда т¾птеп келгенде, азаматтыº ºо¹ам – билiк басында т½р¹ан саяси к¾штердi» за»дылыº к¼зi.

Он бiрiншiден, азаматтыº ºо¹ам ¼зiнi» институттары ж¸не ½йымдарымен т½раºтылыº функциясын атºарады. Ол б¾кiл ºо¹амдыº ¼мiр ½станатын мыºты º½рылымды жасайды. Сондыºтан жо¹ары дамы¹ан азаматтыº ºо¹ам мемлекеттiк т½раºтылыºты» негiзi болып табылады, ж¸не егер де мемлекеттi» к¾рделi тарихи кезе»дерiнде «шайºалуы» басталатын болса онда о¹ан азаматтыº ºо¹амны» берiк º½рылымы сенiмдi тiреу болады. Б½л, ¸сiресе, скандинавия елдерiне т¸н деуге болады.

Азаматтыº ºо¹амны» келесi бiр функциясы ºо¹амны» б¾кiл м¾шелерiнi» ¼мiр с¾руiне ºажеттi º½ралдарды» белгiлi бiр минимальдi де»гейiмен ºамтамасыз ету болып табылады, б½л о¹ан ¼зiн жеткiзе алма¹андар ¾шiн ма»ызды. Б½¹ан мүгедектер, ºарттар, сырºаттар, жетiмдер ж¸не т.б. мысал бола алады. Бiз азаматтыº ºо¹ам ºалыптасуыны» тарихи жа¹дайларын, оны» ерекшелiктерiн, белгiлерiн, º½рылымдарын ж¸не функцияларын аныºтадыº, ендi д¸л сондай ºо¹амны» ²азаºстанда ºалыптасуы туралы ºысºаша баяндау¹а тура келедi.

²азаºстанда азаматтыº ºо¹амды ºалыптастыру басты ж¸не ½заº мерзiмдi мiндет болып табылады¹. Оны шешу к¼птеген факторлар мен жа¹дайлар¹а т¸уелдi болмақшы. Елiмiзде азаматтыº ºо¹ам институттарын ºалыптастыруды» к¼рнектi ай¹а¹ы ретiнде саны 3500 жеткен мемлекеттiк емес ½йымдар мен бiрлестiктер ºызметiн айту¹а болады. ²азаºстан ¾кiметi б½л ½йымдарды ºолдау ж¸не олармен ынтымаºтастыº орнату ба¹ытын ºата» ½сынады.

²азаºстанда азаматтыº ºо¹амды ºалыптастыруды» бiрнеше айрыºша ерекшелiктерi бар. Олар б¾кiл осы ¾рдiске м¸ндi ыºпал етедi. Бiрiншiден, ºо¹амдыº ¼мiрдi» ма»ызды м¸селелерiне б¾кiл шешiм жасауды ¸рдайым ¼зiне ал¹ан к¾штi беделге с¾йенген мемлекеттiк билiкке ба¹ыну ¸детi ²азаºстан азаматтарыны» ¸леуметтiк психологиясына орна¹ан едi. Екiншiден, ºазаºстандыºтардың санасында ½жымдыº бастау д¸ст¾рi мы¹ым, бiрiгiп тiршiлiк ¸рекет ету ¸детi к¾штi. ¶шiншiден, ²азаºстан халºыны» негiзгi б¼лiгi ешºашан да шынайы меншiк иесi бол¹ан емес, жер мен ¼ндiрiс º½ралдарынан ºол ¾зген-дi.

²азаºстанны» ºазiргi ¸леуметтiк-саяси ж¾йесiнi» бiр ерекшелiктерiн айтар болсаº, онда ºо¹амдыº ¼зi ½йымдасºан ¸р т¾рлi институттарды» ºалыптасуыны» ºарºынды ¼суiне ºарамастан оларды» жиынты¹ы ¸лi к¾нге дейiн ºо¹амды т½раºтандыратын ж¸не оны ортаº маºсаттар мен мiндеттер т¼»iрегiне шо¹ырландыру¹а ыºпал ететiн ¼тiмдi ж¾йеге айнал¹ан жоº.

²азаºстанда азаматтыº ºо¹амды ºалыптастыру ¼зiне с¸йкес º½рылымдарды к¾штi ¸рi ¼кiлеттi азаматтыº институттар¹а бiрiктiре алмай ¸зiрге сандыº ¼су мен салалы к¼пт¾рлiлiктi» артуы жолымен ¹ана ж¾рiп келедi.

Осы¹ан орай ²азаºстанда¹ы азаматтыº ºо¹амды орнату проблемалары, біздің ойымызша, келесi мiндеттердi д½рыс шешумен байланысты:

1. Тиiмдi, ¸леуметтiк ба¹ыттал¹ан нарыºтыº экономика¹а негiзделген азаматтыº ºо¹амны» экономикалыº ірге тасын қалау. ´зiнi» сипаты жа¹ынан б½л экономика жеке, кооперативтiк, ½жымдыº ж¸не мемлекеттiк тауар ¼ндiрушiлер – меншiк иелерiнi» м¾мкiндiктерiн ¾йлестiретiн к¼п укладты болады.

2. Азаматтарды» экономикалыº еркiндiгi мен дербестігіне ºол жеткiзу. Бiлiктi, инициативалы ж¸не iскер ºызметкерлерден мейлiнше жо¹ары де»гейлi табысы бар «орта тапты» ºалыптастыру.

3. ²о¹амдыº ¼мiрде партиялар мен ºо¹амдыº ºоз¹алыстар р¼лiнi», б½ºаралыº аºпарат º½ралдар ºызметiнi» артуына орай к¼п жақты саясат пен идеологияны» дамуына байланысты саяси ж¾йеде т¾бегейлi демократиялыº ºайта º½рулар ж¾ргiзу.

4. Жалпы азаматтарды» º½ºыºтыº, м¸дени де»гейлерiнi» дамуына с¸йкес оларды» ºо¹амдыº ¸леуметтiк-саяси ¼мiрдегi р¼лiн к¼теру ж¸не ¸р т¾рлi ºо¹амдыº т¾зiлiмдердi» ºызметiн арттыру мiндетi.

Кейiнгi жылдары ²азаºстан Республикасында азаматтыº ºо¹амды ºалыптастырып ¼ркендету ¾шiн ºолайлы, ºажеттi жа¹дайлар жасалуда. Алайда б½л ¾рдiс ½заººа созылатын ¼тпелi кезе»дi ж¸не о¹ан мемлекет тарапынан т½раºты к¼»iл аударуды ºажет етедi. ²азаºстанны» толыººанды еркiн азаматтыº ºо¹ам º½ру¹а м¾мкiндiгi бар.

Жо¹арыда баяндал¹андарды ж¸не ¹ылыми ¸дебиеттерде айтыл¹ан пiкiрлердi ºорытындылай келiп азаматтыº ºо¹ам¹а мынандай аныºтама беру ж¼н. Азаматтыº ºо¹ам – б½л ºо¹амдыº ¼мiрдi» мемлекеттiк емес саласы, е» бастысы, адамдарды» экономикалыº ж¸не жеке бастың тiршiлiк ¸рекет саласы, мемлекеттi» тiкелей араласуынсыз ерiктiлiк негiзде ºо¹амда дамитын т½л¹ааралыº, отбасылыº, ºо¹амдыº-экономикалыº, ¸леуметтiк, м¸дени, дiни ºатынастар мен º½рылымдарды» жиынты¹ы ж¸не т½л¹а бостанды¹ынан, саяси плюрализмнен, демократиялыº º½ºыºтыº т¸ртiптен негiз ал¹ан индивидтер мен ½жымдарды» ºажеттiлiктерi ж¸не ¼зiн-¼зi к¼рсетуi жа¹дайларын ºамтамасыз етудi» саласы.

Азаматтыº ºо¹ам мемлекетпен диалектикалыº ºарама-ºайшылыºтар бiрлiгiнде ¼мiр с¾редi ж¸не ºызмет атºарады. Демократиялыº режимде ол мемлекетпен ты¹ыз ¼зара ¸рекет етедi, ал тоталитарлыº ж¸не авторитарлыº режимдерде мемлекетке ºарсы белсендiлiк немесе енжарлыº оппозицияны ½ялатады.