Сегізінші тақырып. Мемлекет ж°не азаматты² ²о±ам

Мемлекет ж¸не азаматтыº ºо¹ам ертеден ¹алым за»герлердi», саясаттанушыларды», философтарды», тарихшыларды», ¸леуметтанушыларды» ж¸не экономистердi» назарына iлiккен. Б½л кездейсоº н¸рсе емес едi, ¼йткенi оларды ºалай т¾сiнуге орай мемлекет пен азаматтыº ºо¹ам¹а ºатысты проблемаларды, ¸сiресе мемлекеттi», азаматтыº ºо¹амны» «саºтан¹ышты¹ы, ¼мiр с¾ргiштiгi» м¸селелерiн шешу, оларды» ºазiргi ºо¹ам алдында пайда бол¹ан мiндеттердi шешу ºабiлетi солар¹а байланысты.

µзаº уаºыт бойы саясаттануда «мемлекет» ж¸не «азаматтыº ºо¹ам» ½¹ымдарыны» жеке ºарастырылмай, бiр ма¹ынада ºолданылып келгенi белгiлi. Осы¹ан орай «мемлекет» ж¸не «азаматтыº ºо¹ам» ½¹ымдарыны» ºо¹амдыº ¼мiрдi» ¸р т¾рлi жаºтарын к¼рсететiндiгiн атап айтºан ж¼н. Мемлекет ж¸не азаматтыº ºо¹ам топтар, индивидттер ж¸не т.б. ортаº ма»ызды м¾дделерiнi» к¼рiнiс беру формасы болып табылады, оларды ж¾зеге асыруды» т¸сiлдерi iспеттi. Солай бол¹анмен де оларды т¾сiндiруде пiкiрлер мен ба¹алаулар шашыра»ºы.

Осыған байланысты мемлекет ж¸не азаматтыº ºо¹ам туралы м¸селелердi» пайда болуы оларды» шы¹уымен бол¹анды¹ын айтуымыз керек. Сол м¸селелердi ¸р заманны» iрi ¹алымдары к¼тердi. Мысалы, кiм баºылау жасауы тиiс, кiм бiрiншi орында т½руы ºажет, мемлекет пе ¸лде азаматтыº ºо¹ам ба? Кiм кiмнен жо¹ары т½рады: мемлекет азаматтыº ºо¹амнан жо¹ары бола ма немесе азаматтыº ºо¹ам мемлекеттен жо¹ары бола ма? Осы ж¸не ¼зге де м¸селелер ºазiргi уаºытта да түрлі пiкiрталастың өзегіне айналып отыр. Ал наºты, демократиялыº елдердегi ºалыптасºан жа¹дайлар кiмнi» ºолында саяси билiк болса, сол бiрiншi орын¹а шы¹атынды¹ына к¼з жеткiзгендей. Сонымен бiрге азаматтыº ºо¹амны» iрi ºо¹амдыº к¾ш екендiгiн, онымен мемлекеттi» санаспауы м¾мкiн еместiгiн атап ¼тудi д½рыс санаймыз.

Демек, мемлекет пен азаматтыº ºо¹ам ¼зара ты¹ыз байланысºан, оларды» ¼зара байланысыны» сипаты тарихи т¸жірибенi» к¼рсеткенiндей аса к¾рделi. Мемлекет пен азаматтыº ºо¹ам арасында тепе-те»дiк ¸р кезде саºтала бермеген. Осы ¼зара байланысты бiр кезде француз ойшылы Поль Валеди: «Егер де мемлекет к¾штi болса, онда ол бiздi басып-жаныштайды, егер де ¸лсiз болса – бiз º½римыз» – деп, д¸л бiлдiрген едi. Б½л м¸селенi» м¸нiн д½рыс т¾сiну ¾шiн е» алдымен мемлекеттi негiзгi саяси институт ретiнде ºарастыру ºажет.

1. Мемлекет – негiзгi саяси институт

Мемлекет – б½л к¾рделi конструктивтi, к¼п функциональдi ºо¹амдыº-саяси т¾зiлiм. Оны зерттеу ¸рт¾рлi аспектiде болуы м¾мкiн.

Мемлекет ºо¹амны» саяси ж¾йесiнi» аса ма»ызды институты болып табылады. Мемлекеттi» ма»ыздылы¹ы ¸леуметтiк-рухани ¼згерiстерге тиiмдi ж¸не шешушi ыºпал жасай алатындай, оны» ºолында билiк пен ресурстарды» мейлiнше шо¹ырлануымен аныºталады.

«Мемлекет» терминi ¸леуметтiк-саяси ¸рекеттерде ¸детте екi ма¹ынада – тар ж¸не ке» ма¹ынада ºолданылады. Тар ма¹ынада ол ¾стемдiк институты ретiнде, мемлекеттiк билiктi алып ж¾рушi, иеленушi ретiнде т¾сiндiрiледi. ´з м¸нiнде мемлекет – б½л тарихи ºалыптасºан ½йым немесе сол аумаºта жо¹ары билiктi иемденген саяси институт. Ал, ке» ма¹ынада ал¹анда мемлекет дегенiмiз ºалыптасºан жалпылыº, азаматтар ода¹ы, ºауымдастыº. Б½л жерде ол «мемлекеттi» (тар ма¹ынада¹ы) ж¸не «ºо¹амды» ºамтитын т½тастыºты бiлдiредi. Басºаша с¼збен айтºанда, мемлекет деп белгiлi бiр аумаºта орналасºан ж¸не жо¹ар¹ы билiк органдары басºаратын ел, ºо¹ам ретіндет¾сiндiрiледi. Осыдан шы¹а отырып, оны» т¼»iрегiне басºа да саяси институттар топтасатындыºтан мемлекетке саясаттанулыº сараптама жасауды» бастауы оны» ºо¹амдыº саяси ж¾йесiнi» негiзгi элементi, бiлiктiк б¼лiгi, ¼зегi екенiн аныºтаудан басталады.

Осымен байланысты саяси ойлар тарихында мемлекеттi» шыººан кезiнен бастап о¹ан ¸р т¾рлi т¾сiнiктеме (трактовка) берiлдi, себебi адамзат тарихыны» т¾рлi кезе»дерiнде алды»¹ы ºатар¹а оны» ºайсыбiр функциялары мен ºасиеттерi шы¹ып отыр¹ан. Сондыºтан мемлекеттi» генезисi (шы¹уы) м¸селесi ж¾здеген жылдар бойы ½заººа созыл¹ан пiкiрсайыстарды» таºырыбы болды. Ол туралы ¸р т¾рлi к¼земелдер, теориялар, т½жырымдамалар ½сынылды.

Мемлекеттi» шы¹уы т½ралы этнография ж¸не тарих ¹ылымдарыны» жа»а бiлiмдер берiп келе жатºанын атап ¼ткен ж¼н. Осыдан келiп мемлекеттi» пайда болуыны» ¸р т¾рлi теориялары: патриархалдыº, теократиялыº (теологиялыº), антропологиялыº, ºо¹амдыº келiсiм (контракт), психологиялыº, органикалыº (биологиялыº факторлар), ¸леуметтiк-экономикалыº (маркстiк), к¾штеу теориясы ж¸не т.б. ºалыптасºан.

Мемлекеттi» шы¹уы туралы бiрден-бiр ертедегi т¾сiнiк патриархалдыº теориялар идеясымен байланысты. Патриархалдыº теория бойынша (Р.Фалмер, Н.Михайловский ж¸не басºалары) мемлекет – ерiктi бiрiгудi» негiзiнде º½рыл¹ан ¾лкен отбасы ретiнде, отандыº билiктi» ºор¹аушылы¹ымен билеушi мен оны» ºол астында¹ыларды» ºарым-ºатынасы ¸ке мен отбасы м¾шелерiнi» ºарым-ºатынасымен ½ºсас етiлiп, ша¹ын отбасыны» бiрiгуi ретiнде ºарастырылады.

Отбасында¹ы ¸ке сияºты мемлекетте де билеушi сайланбайды, та¹айындалмайды ж¸не оны ºол астында¹ылар орнынан ала алмайды, ¼йткенi со»¹ылар оны» балалары. Конфуций билеушiлердi ºол астында¹ылармен ºарым-ºатынасты рахымдылыº негiзiнде º½ру¹а шаºырды. Патриархалдыº теория мемлекеттiк билiктi ºасиеттi, ºадiрлi санап, бiр елдегiлердi» «туысты¹ын» º½рметке б¼леген iлiм. Мемлекет б½л теорияда б¸рiнi» атынан ж¸не б¸рiне пайдалы бол¹андыºтан ж¾зеге асырылатын патриархалдыº билiктi» дамы¹ан формасы ретiнде к¼рiнедi.

Теократиялыº теория (Ф.Аквинский, Маритен, Мерсье ж¸не басºалары) мемлекеттi º½дайды» º½дiретiнi» негiзiнде пайда бол¹ан, ал б¾кiл билiк º½дайдан деп ºарастырады. Осыдан келiп ¸ркiм барлыº м¸селеде билеушiге ба¹ыну¹а мiндеттi. ´мiрде ºалыптасºан адамдарды» ¸леуметтiк-саяси ж¸не º½ºыºтыº те»сiздiктерi º½дайды» еркiмен белгiленген, со¹ан к¼ну керек ж¸не º½дайды» жердегi наместнигiне ºарсылыº жасамау ºажет. Мемлекеттi» º½дайлыº генезисiн ºазiргi дiндерде мойындайды. Д¸лiрек айтºанда, мысалы, католизм мемлекеттi» ж¸не билiктi» º½дайдан пайда болу идеясын д¸рiптейдi, оны ж¾зеге асыруды» наºты формаларымен байланыстырады.

Бастауын Аристотельдi» е»бектерiнен ал¹ан антропологиялыº теория мемлекеттi» шы¹уын адамны» ºо¹амдыº таби¹атымен т¾сiндiредi. Мысалы, Аристотель адам ºо¹амдыº (саяси) ж¸не ½жымдыº тiршiлiк иесi ретiнде белгiлi бiр ºо¹амдыº ¼мiрде, оларды» е» жо¹ар¹ысы болып саналатын мемлекетте ¼мiр с¾редi ж¸не ¼з ºабiлетiн дамытады деген к¼зºарасты бекiттi. Демек, осы с½раººа с¸йкес, ºо¹амдыº ¼мiрдi» мемлекеттiк формасы адам таби¹атыны» м¸нiнде жатыр.

²о¹амдыº келiсiм теориясы бойынша (Т.Гоббс, Б.Спиноза, Дж. Локк, Ж-Ж.Руссо ж¸не басºалары) ºо¹амдыº ¼мiр т¸ртiбiн ж¸не оны» ½йымдастырылуын ºамтамасыз ету маºсатында, адамдар арасында, билеушi мен ба¹ынушыларыны» арасында саналы т¾рде ж¸не еркiндiкпен келiсiмге келу, шартºа отыру негiзiнде мемлекет пайда болады. Сонымен бiрге адамдар ¼з еркiндiгiнi» (¼з билiгiнi») бiр б¼лiгiн мемлекетке бередi. Мемлекет шыººан¹а дейiнгi оºшаулан¹ан индивидтер ендiгi жерде бiрт½тас халыººа айналады. Н¸тижесiнде билеушiлер мен ºо¹амда ¼зара º½ºыº пен мiндеттер ж¸не со»¹ыны» iске асуы ¾шiн жауапкершiлiк кешенi пайда болады. Мысалы, мемлекеттi» за»дар ºабылдау¹а, салыºтар жинау¹а, ºылмыскердi жаза¹а тарту¹а ж¸не та¹ысын сол сияºтылар¹а º½ºысы бар, сонымен ºатар ол ¼з аума¹ын, азаматтарды» º½ºы мен еркiн, оларды» меншiгiн ж¸не т.б. ºор¹ау¹а мiндеттi. Азаматтар за»дарды орындау¹а, салыºтарды т¼леуге ж¸не т.б. мiндеттi, сондыºтан да оларды» бостанды¹ы мен меншiгiн ºор¹ау¹а º½ºылы, ал билiктi» ºиянат жаса¹ан жа¹дайында шартты, келiсiмдi б½зу¹а º½ºысы бар.

Сонымен ºатар ºо¹амдыº келiсiм теориясында мемлекет адамдарды жаппай ымыра¹а келтiру органы ретiнде пайымдалады.

Психологиялыº теория (Л.Петражицкий, Г.Тард, З.Фрейд ж¸не басºалары) мемлекеттi» шы¹уын адам психикасыны»: белгiлi бiр адамдарды» билiк еткiсi келу ºажеттiлiгi, ¼згелердi» ба¹ыну¹а тырысуы, елiктеуi, ал басºаларыны» – ба¹ындыру¹а, елiктеу ¾шiн ¾лгi болуы iспеттi ерекшелiктi ºасиеттерiмен байланыстырады. Ал¹ашºы ºауымдыº адамны» тайпа к¼семдерiне, абыздар¹а, баºсылар¹а, к¼з бояушылар¹а ж¸не басºаларына жапсыр¹ан ºабiлеттерi мемлекеттi» пайда болу, шы¹у себептерiне айнал¹ан. Оларды» сиºыршылыº к¾шi, психикалыº энергиясы (олар а»шылыºты с¸ттi iске асыр¹ан, аурулар¹а ºарсы к¾рескен, оºи¹аларды алдын ала бiлген, ж¸не т.б.) ал¹ашºы ºауым м¾шелерiнi» санасын жо¹арыда атал¹ан элита¹а т¸уелдi ету ¾шiн ºажеттi ал¹ышарттар жаса¹ан. Тек осы элита¹а берiлген билiктен келiп мемлекеттiк билiк пайда болады. Сонымен ºатар, ¸ркезде билiкпен келiспейтiн, ºайсыбiр агрессиялыº ½мтылыстары, сезiктерi байºалатын адамдар бол¹ан. Осындай психикалыº бастауы бар т½л¹аларды тiзгiндеп ½стау ¾шiн мемлекет пайда болады. Солай бол¹андыºтан ºо¹амда¹ы белгiлi бiр адамдар¹а халыºты» басым к¼пшiлiгiнi» ба¹ынуын, ты»дауын, ырºына к¼нуiн ºана¹аттандыру м½раты ¾шiн ж¸не кейбiр индивидтердi» агрессиялыº º½штарлы¹ын басып-жаншу ¾шiн мемлекет ºажет. Осыдан адам санасы за»дылыºтарында негiзделген мемлекеттi» психологиялыº таби¹аты д¾ниеге келген.

Психологиялыº теория ¼кiлдерiнi» пiкiрiнше мемлекет жауапты шешiмдер ºабылдау¹а ºабiлетi бар белсендi т½л¹алармен ж¸не сол шешiмдердi атºару¹а, iс-¸рекеттердi ºолдау¹а ¹ана ºабiлетi бар енжар б½ºара арасында¹ы психологиялыº ºарама-ºайшылыºты шешудi» жемiсi.

Мемлекет шы¹уыны» органикалыº теориясы (Г.Спенсер, Вормс, Прейс ж¸не басºалары) ХIХ ¹асырды» екiншi жартысында ке»iнен етек алды. Б½л кезде ¹ылым, соны» iшiнде гуманитарлыº ¹ылым Ч.Дарвин айтºан таби¹и с½рыптау идеясыны» ºуатты ыºпалын бастан кешiрiп жатºан болатын.

Органикалыº теория ¼кiлдерiнi» пiкiрi бойынша мемлекет – б½л организм, оны» б¼лiмдерiнi» арасында¹ы т½раºты ºарым-ºатынастар тiрi жанны» м¾шелерiнi» ¼зара байланысына ½ºсас болады. Я¹ни, мемлекет биологиялыº эволюцияны» бiр т¾рi болып есептелетiн ¸леуметтiк эволюцияны» жемiсi.

Биологиялыº организмнi» бiр т¾рi бол¹андыºтан мемлекеттi» миы (билеушiлер) ж¸не оны» шешiмдерiн iске асыратын º½ралдары (ба¹ынушылар) бар.

Осы¹ан ½ºсас, биологиялыº организмдер арасында таби¹и с½рыптауды» н¸тижесiнде бейiмделгендер ¹ана аман ºалатын болса, ¸леуметтiк организмдерде де к¾рес пен со¹ыс ¾рдiсiнде (б½л да таби¹и с½рыптау) наºты мемлекет ºалыптасады, ¾кiмет º½рылады, басºару º½рылымы жетiлдiрiледi.

Мемлекет шы¹уыны» ¸леуметтiк-экономикалыº теориясы (К.Маркс, Ф.Энгельс, В.И.Ленин ж¸не басºалары) мемлекеттi» пайда болуын е» алдымен мынандай ¸леуметтiк-экономикалыº себептермен (факторлармен), атап айтºанда, ºо¹амдыº е»бек б¼лiнiстерi, экономикалыº м¾дделер, ¸леуметтiк ºо¹ам ºайшылыºтары ж¸не т.с.с. т¾сiндiредi.

Экономиканы» дамуы мен мемлекеттi» пайда болуы ¾шiн ¾ш iрi е»бек б¼лiнiсi (жер шаруашылы¹ынан мал шаруашылы¹ыны» ж¸не ºол ¼нердi» б¼лiнуi, тек айырбаспен айналысатын адамдар табыны» жiктелуi) аса ма»ызды болды. М½ндай б¼лiну ж¸не онымен байланысты е»бек º½ралдарын жетiлдiру оны» е»бек ¼нiмдiлiгiн арттыру¹а серпiлiс бередi. Артыº ¼нiм пайда болды, ол т¾птеп келгенде жеке меншiктi» шы¹уына ¸кеп соºтырды, соны» н¸тижесiнде ºо¹ам м¾лiктiлер ж¸не м¾лiксiздер таптарына, ºанаушылар мен ºаналушылар болып екiге бөлінді. Экономикалыº м¾дделерi ºарама-ºарсы таптар бiрiн-бiрi º½ртып жiбермес ¾шiн, езудi за»дастырып, ны¹айтатын, оларды» ºаºты¹ысуын тоºтатып, ºо¹амды т¸ртiп ше»берiнде ½стайтын, «…. соºты¹ысты тежей алатын, оны «т¸ртiптi»» шегiнен шы¹армай ½стап т½ра алатын к¾ш ºажет болды. Мiне, б½л к¾ш – мемлекет»¹.

Жеке меншiктi» пайда болуыны» ма»ызды н¸тижесi ретiнде ендiгi жерде ºо¹аммен ¾йлеспейтiн ж¸не оны» барлыº м¾шелерiнi» м¾дделерiн бiлдiрмейтiн жария саяси билiк б¼лiндi. Билiк ету р¼лi басºарушылар санатына айнал¹ан бай адамдарды» ºолына к¼штi. Олар ¼здерiнi» экономикалыº м¾дделерiн ºор¹ау ¾шiн жалпы саяси º½рылым – мемлекеттi ойлап шы¹арды, ол е» алдымен м¾лiк иелерiнi» еркiн ж¾зеге асыру º½ралы ºызметiн атºарды. Осы¹ан орай В.И.Ленин «Мемлекет дегенiмiз таптыº ºайшылыºтарды» ымыраласпайтынды¹ыны» жемiсi мен к¼рiнiсi. Таптыº ºайшылыºтар ºай жерде, ºай кезде ж¸не ºаншалыº объективтi т¾рде ымыраласа алмайтын болса, мемлекет те сол жерде, сол кезде, соншалыº пайда болады. Ж¸не керiсiнше: мемлекеттi» болуы таптыº ºайшылыºтарды» ымыраласпайтынды¹ын д¸лелдейдi»² – деп, т½жырымда¹ан едi.

Сайып келгенде, мемлекет негiзiнен бiр тапты» екiншi тапºа ¾стемдiгiн саºтау мен оны ºолдау маºсатында, сонымен ºатар ºо¹амны» бiрт½тас организм сияºты ¼мiр с¾руiне кепiлдiк беру маºсатында пайда болды.

К¾штеу териясы (Шан Ян, Е.Дюринг, Л.Гумплович, К.Каутский, Ф.Оппенгеймер ж¸не басºалары) мемлекеттi» шы¹у себептерiн экономикалыº ºатынастардан емес, º½дай iсiнен емес, керiсiнше, ¸скери-саяси факторлардан: к¾штерден, жаулаушылыºтан, бiр тайпаны» екiншiсiн езiп-жаншуынан iздестiредi. Жаулап алын¹ан халыºтар мен аймаºтарды басºару ¾шiн ºысым жасау аппаратыны» ºажеттiгi туды, мiне сондай аппарат болып мемлекет шыºты.

Осы iлiмнi» ¼кiлдерiнi» пiкiрi бойынша мемлекет бiр тайпаны» екiншiлерiне билiк ж¾ргiзу барысында «таби¹и», я¹ни к¾штеу жолымен, пайда бол¹ан ½йымы.

Ал, б½л к¾штеу мен ба¹ыну экономикалыº ¾стемдiктi» негiзi болып табылды. Со¹ыстар н¸тижесiнде тайпалар, касталар, сословиялар ж¸не таптар¹а ºайта ¼згердi. Жаулаушылар тiзе б¾ккендердi º½лдар¹а айналдырды. Олай болса мемлекет ºо¹амдыº дамуды» iшкi н¸тижесi емес, керiсiнше ол, сыртºы к¾штi» та»уыны» жемiсi.

Жалпы, со»¹ы онжылдыºта¹ы салыстырмалы тарихи зерттеу к¼рсеткенiндей, мемлекеттi» пайда болуыны» ортаº ж¸не мiндеттi т¾рдегi себептерi жоº екендiгiн атап айту¹а болады. Б½л ¾рдiске ¸р т¾рлi iшкi ж¸не сыртºы факторлар: ºосымша ¼нiмнi» артуы, технологияны жетiлдiру, географиялыº жа¹дай, этникалыº ºатынастар, халыº саныны» ¼суi, экология, со¹ыстар мен басып алушылыºтар, сыртºы ыºпал мен сауда, идеологиялыº фактор ж¸не т.б. ықпал еткен.

Осымен байланысты мемлекеттi» пайда болуы белгiлi бiр де»гейде кемелiне жеткен ºо¹амны» таби¹и дамуыны» за»ды, объективтi н¸тижесi екенiн ата¹ан ж¼н. Мемлекет ºо¹амнан ал¹ашºы ºауымдыº º½рылыс ыдырау ¾рдiсiнде б¼лiнiп шыºты.

Мемлекеттi» ºалыптасуы мен дамуы ½заº процесс, о¹ан ¸лемнi» алуан халыºтары ¸р т¾рлi жолдармен жеткенi белгiлi. Тарихи практика к¼рсеткенiндей ¸р т¾рлi халыºтарда мемлекеттi» шы¹уына тiршiлiк етуге аса ма»ызды жа¹дайларды саºтау ¾шiн ортаº басºару ºажеттiгін саналы т¾сiну негiзгi себеп болды. Мемлекетте халыºты» экономикалыº, саяси ж¸не ¸леуметтiк маºсаттар¹а жетуде ¼з к¾штерiн бiрiктiруге, оларды т¸ртiптеуге ж¸не ба¹ыттау¹а м¾мкiндiктерi бар.

²азiргi та»да саясаттануда мемлекеттi» м¸нiн белгiлi бiр º½рылымы, саяси билiктi» ж¸не белгiлi бiр аумаºта ¸леуметтiк ¾рдiстердi басºаратын ½йымы бар саяси ºауымдастыº ретiнде т¾сiнiк ºалыптасºан.

Жалпы халыºаралыº т¾сiнiк пен саяси аспектi т½р¹ысынан ºара¹анда мемлекеттi» м¸нiн сипаттауда аумаº, халыº – ел-ж½рт ж¸не билiк сияºты оны» негiзгi элементтерiн º½райтындарды» ма»ызы аса зор екенiн айтºан ж¼н.

Аумаº – б½л мемлекеттi» физикалыº, материалдыº негiзi, оны» ке»iстiктiк м¸нi. Мемлекеттi» ¼з аумаºтыº иелiгiнi» наºты белгiленген шекарасы болуы тиiс. Тарихты» к¼рсеткенiндей бiр мемлекеттердi» басºа мемлекеттерге аумаºтыº егестерi ж¸не талаптары кескiлескен талаптар¹а, дау-жанжал¹а, тiптен ¸скери ºаºты¹ыстар¹а дейiн жеткiзген. Жаулаушылыºты» н¸тижесiнде мемлекет аума¹ынан айырылатын болса, онда ол ¼мiр с¾руiн тоºтатºан.

Мемлекеттiк аумаº деп отыр¹анымыз – б½л сол мемлекет билiк етiп отыр¹ан º½рлыºты» бiр б¼лiгi, ºазба байлы¹ы, ¸уе ке»iстiгi ж¸не аумаºтыº сулары. Мемлекет аумаºтыº т½тастыºты ж¸не оны» егемендiгiн ºор¹ау¹а ж¸не ºамºорлыº жасау¹а, оны» ºауiпсiздiгiн ºамтамасыз етуге мiндеттi.

Мемлекеттi» екiншi ма»ызды элементi – халыº (ел-ж½рт), я¹ни сол мемлекеттi» аума¹ында ¼мiр с¾ретiн ж¸не оны» билiгiне ба¹ынатын, ½лысты немесе ½лтты º½райтын адамдар ºауымдасты¹ы. Мемлекет халºы – ел-ж½рты бiр ½лттан немесе к¼п½лттан т½руы м¾мкiн. Мемлекеттi» халыººа билiк етуi жалпылыº сипат алатынын айту орынды. Мемлекеттi» ¸рбiр азаматы, сонымен ºатар шетел азаматтары бiрт½тас мемлекеттiк билiкке ба¹ыну¹а мiндеттi. Сонымен бiрге мемлекеттi» халºы, ¸детте, экономикалыº, саяси, ¸леуметтiк, ½лттыº, м¸дени ºатынастарда бiры»¹ай болмайды. Сондыºтан мемлекет б¾кiл халыºты» м¾ддесiнен шы¹атын д½рыс салмаºтыда баланс жасал¹ан саясат ж¾ргiзуге, сепаратизммен, экстремизммен, терроризммен к¾ресуге, елдi б¼лшектеуге жол бермеуге мiндеттi. Мемлекеттi» т½тасты¹ын ж¸не оны» барлыº м¾шелерiнi» ¼зара байланысын азаматтыº институты немесе бiр елдi» азаматы болу ºамтамасыз етедi. Солай бол¹ан со» мемлекеттегi халыº – ел-ж½рт мемлекеттi» азаматтары немесе оны» азаматтары болып есептеледi. Белгiлi бiр аумаºта ¼зiне с¸йкес органдары ж¾зеге асыратын мемлекеттiк билiк – мемлекеттi º½райтын ¾шiншi элемент.

Мемлекеттiк билiк б½л т½раºты, орныºты сипатта¹ы саяси институт. Ол егемендi, тиiмдi, ½йымдыº жа¹ынан ºалыптасºан, мемлекет алдында т½р¹ан мiндеттердi табысты шеше алатындай болуы тиiс. Осымен байланысты мемлекеттi» ºызметi бiрнеше ерекшелiктi белгiлермен айºындалады.

Мемлекеттi» белгiлерi б½л – жалпы мемлекеттi ж¸не басºа да к¼птеген ºо¹амдыº-саяси ½йымдардан, бiрлестiктер мен ºауымдастыºтардан мемлекеттiк органдарды» жеке ¸рºайсысын б¼лiп даралайтын мемлекеттiлiктi» ºажеттi айырыºша ерекшелiгi.

Мемлекеттi» белгiлерi туралы ¹ылыми ¸дебиеттерде ¸р т¾рлi к¼зºарастар мен т¾сiнiктемелер берiлгендiгiн айтºан ж¼н. Өз пiкiрiмше мемлекеттi» негiзгi, айºындау белгiлерiне келесi: аумаºтыº бiрлiгi, ½лтты» ¼зiн-¼зi басºаруы, жария саяси билiктi, º½ºыºты, салыºтарды, егемендiк белгiлерін жатºызу¹а болады.

Мемлекет б¾кiл ел к¼лемiнде саяси билiктi» бiрт½тас аумаºтыº ½йымы ретiнде к¼рiнедi. Сонымен ºатар, мемлекет ¼зiнi» билiгiмен ж¸не ºайсыбiр халыººа жататынына ºарамастан, ¼з аума¹ын мекен еткен барлыº адамдарды ºор¹ауымен бiрiктiрiледi. Олай болса, б¾кiл елдi» ½лттыº м¾ддесiн ºор¹ау¹а ½мтыл¹ан билеушi саяси топтарды» басты маºсаттарыны» бiрi ºолда бар барлыº за»ды º½ралдармен мемлекеттi» аумаºтыº т½тасты¹ын саºтау¹а кепiлдiк беру болмаºшы.

Мемлекет ¼з аума¹ында т½ратын барлыº халыºты бiрiктiредi. Саяси ¼зiн-¼зi басºарушы ½лт мемлекеттi» субстанционалдыº элементi болады.

µлтта жо¹ар¹ы билiктi» ºажеттiлiгiн саналы т¾рде т¾сiну пайда болмайынша ж¸не оны» наºты бiлдiрушiсi болмайынша мемлекеттi» пайда болуы м¾мкiн емес. ²о¹амда ½лтты» ¼зiн-¼зi билеуге деген ал¹ышарттар жаса¹анда ¹ана мемлекеттiлiк ºалыптасуы м¾мкiн. Жо¹ар¹ы билiк ¼з т¼»iрегiне ½лтты топтастырады ж¸не е» алдымен ортаº м¾дде ¾шiн о¹ан жетекшiлiк етедi.

Осымен байланысты жария билiктi» ºо¹ам¹а ж¸не елдi» халºына с¸йкес келмеуiн айту керек. Жария саяси билiк, ºо¹амнан биiк т½р¹ан ж¸не оны басºаратын, б½л ºо¹амдыº ¼мiрдi» негiзгi салаларына жетекшiлiк ететiн ж¸не ºажет болса к¾ш к¼рсетуге арºа с¾йейтiн ерекше басºару ж¾йесi (механизм). Жария саяси билiк ж¾йесiндегi басты орын мемлекеттiк аппаратты» еншiсiне тиген. Мемлекеттiк аппарат б½л мемлекетте iс ж¾зiнде билiктi ж¾зеге асыратын, аса ¾лкен ж¸не к¾рделi б¾кiл мемлекеттiк машинаны ºоз¹алысºа келтiретiн саяси элитаны» бiр жiгi, «корпорация».

Мемлекет º½ºыºсыз ¼мiр с¾ре алмайды, ¼йткенi º½ºыº жария билiктi за»ды т¾рде бекiтедi. Тек мемлекеттi» ¹ана ºо¹амдыº ¼мiрдi º½ºыºты», за»ны» к¼мегiмен реттеуге º½ºысы бар. За»ны» к¼мегiмен мемлекет саяси институт ретiнде белгiлi бiр ºо¹амдыº ºатынастар т¸ртiбiн бекiтедi, сонымен ºатар мемлекеттiк аппаратты» º½рылымы ж¸не ºызметiнің т¸ртiбiн ж¼нге салады.

Мемлекеттi» негiзгi белгiлерiнi» арасында салыºтар ма»ызды р¼л атºарады. Салыºтар жария билiктi» ¼з функцияларын ж¾зеге асыру барысында мемлекеттi» шы¹ар¹ан шы¹ынын жабу ¾шiн азаматтардан ж¸не коммерциялыº ½йымдардан алынатын мiндеттi т¼лем. Салыºтар мемлекеттi» экономикалыº дербестігіне м¾мкiндiк бередi, олар мемлекеттiк бюджеттi толыºтыратын басты к¼з болып саналады. Д½рыс ж¾ргiзiлген салыº саясаты елдi» ¸л-ауºатын ¼сiруге ж¸не экономиканы к¼теруге ыºпал етедi.

²азаºстан Республикасыны» салыº саясаты б¾гiнде мынандай эпитеттермен: «шамадан тыс салыºтар», «º½ртатын», «iске аспайтын салыºтар», «ж½мыс iстеуге ыºыласты тойтаратын» – деп айтылып ж¾р. М½ндай салыºтар к¸сiпкерлердi оларды т¼лемеудi» т¾рлi жолдары мен º½рамдарын iздестiруге м¸жб¾р етуде. Осындай салыº саясатыны» н¸тижесiнде ²азаºстан өнім ¼ндiрушiлерi азап шегедi. Сонымен ºатар салыº ºызметiн жетiлдiру мiндетi ¼зектi м¸селеге айналып отыр, себебi мемлекеттiк ºазына салыºты» ¼те ¾лкен пайызын ала алмай келедi. Осыдан ²азаºстан салыº инспекциялары мен полицияларына бiлiктi мамандар дайындауды» ма»ызы артып отыр.

Егемендiк мемлекеттi» ма»ызды, айºында¹ыш белгiлерiнi» бiрi болып есептеледi. Мемлекет аума¹ыны» к¼лемiне, халºыны» – ел-ж½ртыны» санына, саяси режимiне ºарамастан егемендi болады.

Мемлекет егемендiгi аумаºты» т½тасты¹ы мен б¼лiнбейтiндiгi, шекараны» б½лжымасты¹ы ж¸не iшкi iстерiне араласпау сынды негiзгi принциптердi ºамтиды.

Адам ¾шiн «º½ºыº пен бостандыº» ½¹ымдары ºандай м¸ндi болса, мемлекет ¾шiн де «егемендiк» ½¹ымы сондай м¸ндi. Мемлекеттiк егемендiк экономикалыº, саяси ж¸не º½ºыºтыº аспектiлерден т½рады. Мемлекеттi» белгiсi бола отырып, егемендiк мемлекеттi саяси ºатынастарды» ерекше субъектiсi, ºо¹амны» саяси ж¾йесiнi» басты компонентi ретiнде сипаттайды.

Осымен байланысты мемлекеттi» негiзгi саяси институт ретiнде ºо¹амны» саяси т½раºтылы¹ын ºамтамасыз ету ж¸не алуан т¾рлi м¾дделердi» ºаºты¹ысына жол бермеу, б½л м¾дделердi» ¾йлесушiлiгi мен келiсуге жету мiндеттерiн шешуге тиiс екенiн айтуымыз ºажет. Мемлекеттi» мiндетiне азаматтарды» º½ºы мен еркiндiгiн ºор¹ау, оларды» ºауiпсiздiгiн, т¸ртiптi ºамтамасыз ету енедi.

Жо¹арыда айтыл¹андарды» негiзiнде мемлекетке мынандай аныºтама беруге болады. Мемлекет б½л – оны» барлыº азаматтары ¾шiн мiндеттiлiк сипаты бар, мемлекеттiк билiктi» к¼мегiмен белгiлi бiр аумаºта ºайсыбiр халыºты ½йымдастыру¹а ж¸не оны» ¼мiрiн басºару ¾шiн º½рыл¹ан негiзгi саяси институт. Мемлекеттi» м¸нi оны» функцияларынан толы¹ыраº к¼рiнедi.

Мемлекеттi» функциялары б½л ºо¹амдыº ¼мiрдi мемлекеттiк реттеудi» м¸нiсiн ж¸не ерекшелiгiн наºтылы к¼рсеткен оны» ºызметiнi» негiзгi ба¹ыттары.

Мемлекет функцияларыны» жиынты¹ы ºо¹амдыº ¼мiрдi» ¸р т¾рлi саласында мемлекеттiк органдар тарапынан болатын реттеушiлiк ºызметтi к¼рсетедi. Мемлекеттiк функцияларды iшкi ж¸не сыртºы деп б¼лу д¸ст¾рi ºалыптасºан. Iшкi функцияларына саяси, экономикалыº, ½йымдастырушылыº, º½ºыºтыº, ¸леуметтiк, м¸дени-т¸рбиелiк мiндеттердi жатºызу керек. Сыртºы функцияларыны» ºатарына: сыртºы саяси, сыртºы экономикалыº мемлекет ºызметiн ж¸не мемлекет шекарасын ºор¹ау мiндетiн айтуымыз ºажет. Осы¹ан орай мемлекеттi» iшкi ж¸не сыртºы функцияларыны» ты¹ыз ¼зара байланыстылы¹ын ж¸не ¼зара себепшi болатынын атап айтºан ж¼н.

Мемлекеттi» б¾кiл функцияларыны» мазм½ны, к¼лемi ж¸не к¼рiнiс табуы ºо¹амны» типiне, саяси ж¾йесiне, саяси режимiне, мемлекеттiк басºару ж¸не мемлекеттiк º½рылысыны» формасына байланысты болады.

Мемлекеттiк басºару формасы б½л мемлекеттiк билiк жо¹ар¹ы органдарыны» ½йымдастырылуы мен ¼мiр с¾руi ж¸не оларды» халыºпен ¼зара тығыз ºарым-ºатынастарыны» т¸ртiбi. Мемлекет басºару формасына ºарай монархиялыº ж¸не республикалыº болып ажырайды.

Монархия б½л билiктi» толыº немесе жартылай бiр адамны» – монархты» (король, патша, шах, хан, император ж¸не т.б.) ºолына шо¹ырлануы. Монархия институты ºазiрдi» ¼зiнде ¸лемнi» 30 астам елiнде саºтал¹ан.

Монархия екi т¾рлi болады: абсолюттiк ж¸не конституциялыº. Абсолюттi монархия б½л мемлекеттiк билiктi бiр ¹ана монарх iске асыратын ж¸не о¹ан ешºандай шек ºойылма¹ан мемлекеттiк басºару формасы. Б¾гiнде осындай басºару формасы Сауд Арабстанда, Катарда, Оман мен Брунейде орын ал¹ан.

Конституциялыº монархия абсолюттiк монархия¹а ºара¹анда монарх билiгiнi» белгiлi бiр д¸режеде за»мен, ºо¹амда ж¾зеге асып отыр¹ан конституция негiзiндегi д¸ст¾рмен ж¸не т.с.с. шектеу ºоюмен айырмашылы¹ы бар. Конституциялыº монархия дуалистiк ж¸не парламенттiк болып б¼лiнедi. Дуалистiк монархия ¾шiн монархты» ºолына к¼бiне к¼п атºарушы билiктi» ж¸не аз ¹ана за» шы¹арушы билiктi» берiлуiмен сипатталу т¸н. Монарх вето ºою¹а, парламенттi» жо¹ар¹ы палатасын та¹айындау¹а º½ºылы. Басºаруды» м½ндай формасы Иордания, Кувейт, Мароккода ºызмет етуде. Парламенттiк монархияда мемлекет басшысы ¼кiлеттiлiк функцияларын ж¸не бiршама атºару билiгiн иеленген. Мемлекет басшысыны» парламент шешiмдерiне кейде «вето» ºою¹а º½ºысы бар, бiраº б½л практикада ºолданылмай келедi. ²азiргi монархияларды» басым к¼пшiлiгi парламенттiк монархия болып саналады. Парламенттiк монархияда ¾кiметтi парламенттiк к¼пшiлiк ºалыптастырады ж¸не ол монархºа емес, парламент алдында есеп беретiн болады. ²азiргi кезде парламенттiк монархия Англияда, Швецияда, Данияда, Бельгияда, Испанияда, Голландияда, Люксембургте, Норвегияда, Жапонияда ж¸не т.б. елдерде ¼мiр с¾редi.

Парламенттiк пен конституциялыº монархияны» республикадан айырмашылы¹ыны» шамалы екенiн айтºан ж¼н.

Республика – б½л мемлекеттегi жо¹ар¹ы билiктi» сайланушы органдарды» – парламенттi», президенттi» º½зырында болатын басºару формасы. Демек, республикада билiктi» к¼зi – халыº, ол белгiлi бiр мерзiмге мемлекеттiк жо¹ар¹ы органдарды сайлайды. Б¾гiнгi та»да республиканы»: парламенттiк, президенттiк, жартылай президенттiк (аралас) ¾ш негiзгi т¾рлерi бар.

Басºаруды» парламенттiк формасы жа¹дайында халыº ¾кiметтi ºалыптастыратын ж¸не о¹ан немесе оны» м¾шелерiне сенiмсiздiк бiлдiрiп керi шаºырып алатын парламенттi сайлайды. Б½л жерде ¾кiмет м¾шесi мен парламент депутаты ºызметiн бiрге атºару¹а м¾мкiндiк жасал¹ан. Наºты билiк ¾кiмет басшысы премьер-министрдi» немесе канцлердi» ºолында болады. Президент (мемлекет басшысы) негiзiнен ¼кiлдiк (представительские) ж¸не салтанатты (церемониальные) функцияларды иемденедi. Премьер-министр президентке парламенттi тарату ж¼нiнде ½сыныс жасай алады. Б½л жерде президенттi» р¼лi конституциялыº монархты» р¼лiне ½ºсас. Басºаруды» парламенттiк формасы Италияда, Германияда, Грекияда, Т¾ркияда ж¸не басºа да елдерде ¼мiр с¾рiп отыр.

Президенттi» бiр мезгiлде мемлекет басшысы ж¸не ¾кiмет басшысы болуы, iшкi ж¸не сыртºы саясатºа басшылыº жасауы, ºарулы к¾штердi» ºолбасшысы болуы президенттiк республиканы» ерекше белгiсi болып саналады. Билiк функцияларын за» шы¹арушы ж¸не атºарушы деп наºты б¼лу де ºо¹амда орын ал¹ан. Парламенттi» ¾кiметке сенiмсiздiк таныту¹а м¾мкiндiгi жоº. Президенттi» парламенттi тарату¹а º½зыры жоº. Президенттiк республиканы» ¾лгiсiн А²Ш к¼рсетiп отыр. Б¾гiнде президенттiк республика Бразилияда, Аргентинада, Венесуэлада, Ресейде, ²азаºстанда ж¸не басºа елдерде ºызмет атºарып келедi.

Жартылай президенттiк (аралас) республиканы» ерекшелiгi сол, ¾кiмет ¸рi президенттi», ¸рi парламенттi» алдында жауап беретiндiгi. Басºаруды» б½л формасы к¾штi президенттiк билiк пен атºарушы билiктi» ºызметiне парламент тарапынан ºата» баºылау ºоюды ¾лестiруге негiзделген. Жартылай президенттiк республиканы» сондай типтiлiк мысалын Франция к¼рсетiп отыр. Сонымен ºатар басºаруды» б½л формасы Австрияда, Португалияда, Финляндияда ж¸не басºа да елдерде мыºтап орныººан.

Мемлекеттi» аумаºтыº-½йымдыº º½рылымы оны» º½рылысыны» формасы болып саналады. Мемлекеттiк º½рылысты» формасы б½л мемлекеттi» ½лттыº-аумаºтыº ½йымдастырылуы ж¸не орталыº пен аймаºтыº билiк органдарыны» ¼зара ºарым-ºатынас т¸ртiбi. Мемлекеттiк º½рылыс формалары ¸р т¾рлi болуы м¾мкiн. Саясаттануда мынандай формаларды: унитарлыº мемлекет, федерация, конфедерация, империя, протекторат сияºтыларды б¼лiп к¼рсету ºабылдан¹ан.

Унитарлыº мемлекет б½л ¼зiнi» º½рамында м¾шелiк º½зырлы басºа мемлекеттiк т¾зiлiмдерi жоº, ºарапайым, бiрт½тас мемлекет. М½ндай мемлекеттерде бiрт½тас жо¹ар¹ы органдар ж¾йесi мен бiрт½тас за» шы¹ару ж¾йесi ж½мыс iстейдi. Б½¹ан мысал ретiнде, Испания, Венгрия, Болгария, Дания, ²азаºстан ж¸не басºа да елдердi атау¹а болады.

Федеративтiк мемлекет б½л ¸р т¾рлi жеке мемлекеттер т¾зiлiмiнi» бiрт½тас одаºтыº мемлекетке ¼з ерiктерiмен бiрiгуi. Федерацияны» унитарлыº мемлекеттен айырмашылы¹ы оны» екi жо¹ар¹ы билiк органдары ж¾йесiнi», я¹ни федеративтiк органдар мен о¹ан с¸йкес федерация м¾шелерiнi» билiк органдарыны», федералдыº за» шы¹арушы ½йыммен ºатар федерация субъектiлерiнi» за» шы¹арушы органдарыны» болуында. Федеративтiк мемлекеттер ºатарына Ресей, А²Ш, ¶ндiстан, Канада, Мексика, Австрия, Нигерия, Бразилия, Танзания ж¸не басºалары кiредi.

Конфедерация – б½л сирек кездесетiн саяси ºауымдастыºты ½йымдастыру формасы. Шынды¹ында, конфедерация бiздi» т¾сiнiгiмiздегi мемлекет ½¹ымыны» ºата» ма¹ынасын бермейдi. Конфедерация б½л саяси, ¸скери, экономикалыº ж¸не т.б. маºсаттар¹а жету ¾шiн º½рыл¹ан дербес т¸уелсiз мемлекеттердi» ода¹ы.

Федерациямен салыстыр¹анда б½л баяндылы¹ы азыраº мемлекеттер бiрлестiгi шамалы уаºыт ¼мiр с¾редi. Конфедерациялар не ыдырайды немесе федеративтiк мемлекеттер болып ºайта º½рылады. Конфедеративтiк мемлекеттер мысалына, Швецарияны, Еуропалыº одаºтар, Т¸уелсiз елдер досты¹ын (ТМД) айту¹а болады.

Мемлекеттiк º½рылысты» ¼зiндiк формасы – империялар. Империялар мемлекеттiк т¾зiлiмде болып табылады, оларды аумаº к¼лемi, жергiлiктi билiктi ¼зiне ба¹ындыр¹ан к¾штi орталыº билiк, халыºты» – ел-ж½ртын алуан т¾рлi этникалыº ж¸не м¸дени º½рамы айырыºша ерекшелейдi. °р т¾рлi уаºытта, ¸р т¾рлi д¸уiрде жер шарыны» барлыº º½рлы¹ында¹ы ¸р т¾рлi халыºтарда ¼мiр с¾рген империялар: ²ытай, Мо»¹ол, Рим, Византия, Германия, Француз, Ресей, Британия ж¸не т.б. адамзат тарихынан белгiлi. Империялар к¾штi ½лттыº мемлекетке жа»а аумаºты к¾шпен немесе салыстырмалы т¾рде бейбiт жолмен ºосып алу арºылы пайда болады.

Жо¹арыда атал¹ан мемлекеттiк º½рылыс формаларымен ºатар тарихта¹ы та¹ы да бiр оны» ерекшелiктi формасы – протектораттар орын ал¹ан. Протекторат – б½л ¸лсiз мемлекеттi» к¾штi мемлекеттi» формальды ºамºорлы¹ында болуы, ¸детте осы жа¹дай ¸лсiз мемлекеттi» егемендiгiн жо¹алту¹а ж¸не оны басып алу¹а жал¹асады. Мысалы, Израиль Палестина жерiн, А²Ш Иракты басып алды, с¼йтiп олар сол елдерге протектораттыºты орнатты.

Мемлекеттi типтеу басºа да белгiлерiне ºарап, соны» iшiнде оларды» аумаºтарында ¸рекет ететiн за»дар мен º½ºыº нормалары бойынша да ж¾ргiзiлетiнiн айтуымыз керек. Осы белгiге с¸йкес мемлекеттер º½ºыºтыº ж¸не º½ºыºтыº емес болып б¼лiнедi. К¼рнектi ежелгi Грек ойшылы Аристотель осы орайда: «За»ны» билiгi жоº жерде мемлекеттiк º½рылыс та болмайды. За» б¸рiне билiк етуi тиiс»¹ äåï æàç¹àí.

±ылыми ¸дебиеттерде º½ºыºтыº мемлекетке ¸р т¾рлi аныºтама берiлген. Менi» ойымша, оларды жинаºтай келiп о¹ан мынандай аныºтама беруге болатын сияºты. ²½ºыºтыº мемлекет дегенiмiз – б½л практикада за»ны», º½ºыº нормаларын жо¹арылы¹ын ºамтамасыз еткен, билiкке халыº баºылауын ºой¹ан, билiктi º½ºыººа негiздеген, соларды» негiзiнде т½л¹аны» º½ºы мен бостанды¹ына шек ºоятын ж¸не солар арºылы оларды ж¾зеге асыратын, ¸рi ºор¹айтын мемлекет.

²½ºыºтыº мемлекеттi» негiзгi принциптерi аса ½ºыпты ºарастыруды ºажет ететiн ма»ызды проблемалар болып саналады². ²½ºыºтыº за»ны» б¸рiнен жо¹ары болуы, ºо¹амдыº ¼мiрдi» барлыº саласында за»ны» ¾стем етуi; т½л¹а бостанды¹ыны», оны» º½ºы мен м¾дделерiнi», намысы мен абыройын, оларды мемлекет тарапынан ºор¹ау мен кепiлдiк беру; мемлекет пен т½л¹аны» ¼зара жауапкершiлiгi; билiктi» за» шы¹арушы, атºарушы ж¸не сот тармаºтарына б¼лiнуi; за»дарды ж¾зеге асыруда баºылау мен ºада¹алауды» тиiмдi формаларыны» болуы º½ºыºтыº мемлекеттi» негiзгi принциптерi болып табылады.

²½ºыºтыº мемлекет ºатып-семiп ºал¹ан т¾зiлiм емес. Ол ¸рдайым дамуда болатын, со¹ан орай жетiлiп отыратын саяси институт. ²½ºыºтыº мемлекет даму т¸жiрибесiн ºорытындылай келiп, оны» айрыºша ерекшелiктерi ж¸не ¸леуметтiк ретiнде айтылатын мемлекет туралы с¼з ºоз¹а¹ан ж¼н.

Осы¹ан орай ¸леуметтiк мемлекет º½ºыºтыº мемлекет формасында ¼зiнi» маºсаттары мен мiндеттерiн iске асырады ж¸не азаматтарды» º½ºын ке»ейтуге, ¾лкен ¸леуметтiк ¸дiлеттiкке жетуге, ¸леуметтiк те»сiздiктi жуып-шаю¹а тырысады.

°леуметтiк мемлекет б½л барлыº азаматтарды» ¼мiр с¾руiне лайыºты жа¹дай жасайды, оларды» материалдыº ж¸не рухани ºажеттiлiктерiн ºана¹аттандыруды, ºо¹амны» ¸рбiр м¾шесiнi» ¸леуметтiк ºор¹алуын, ºо¹амдыº iстердi басºаруда халыºты» басым б¼лiгiн ºатыстыруды ºамтамасыз етуге тырысатын мемлекет. Б½л халыºты» нашар ºамтамасыз етiлген тобына ½лттыº табысты ºайта б¼лудi» к¼мегiмен, ºо¹амда iзгiлендiру, ж½мыс орындарымен ºамтамасыз ету, е»бектi ºор¹ау, к¼пшiлiктi» ºолы жететiн бiлiм берудi дамыту, денсаулыº саºтауды ¼ркендету ж¸не т.б. саясатын ж¾ргiзу арºылы iске асады¹.

²азаºстан Республикасыны» Конститутциясында бiздi» елiмiздi» º½ºыºтыº, ¸леуметтiк мемлекетке жататыны атап к¼рсетiлген. Алайда º½ºыºтыº, ¸леуметтiк мемлекет идеясын конституцияда бекiтуiн бекiткенмен практикалыº ж¾зеге асыру арасында ½заº жол жатºаны аныº н¸рсе. Ол ¾шiн саяси ерiк-жiгер керек, ºо¹ам¹а с¸йкес саяси, º½ºыºтыº реформалар ж¾ргiзу ж¸не ¸леуметтiк-экономикалыº база жасау, м¸дениеттi дамыту ж¸не басºа да ал¹ышарттарды ºалыптастыру ºажет. ²азiргi мемлекет дамуында б¾гiнде ма»ызды ºо¹амды бiрiктiретiн ½лттыº идея жасау¹а тырысуды тенденция деп толыº сенiммен айту¹а болады. Егер де бiрiктiрушi идеялар болмайтын болса онда мемлекет ¼зiнi» интеграциялыº функциясынан айырылады. М½ндай жа¹дайда ¸р т¾рлi топтар билiктi» жо¹ар¹ы органдарына ºысым к¼рсетедi ж¸не «ºо¹амдыº б¸лiштен» ¼з ¾лесiн талап етедi, ал мемлекет болса б¾кiл ºо¹ам м¾ддесiн к¼рсете алмайтын де»гейге жетедi. Идеялыº-саяси тiрек, ¸сiресе ºазiргi ²азаºстан ¾шiн ерекше ºажет. К¼п½лтты мемлекет жа¹дайында саналатын ²азаºстанды мекендейтiн халыºтарды бiрiктiретiн, патриотизм негiздерiн ны¹айтатын ж¸не ¸р т¾рлi саяси-¸леуметтiк ¸рi ½лттыº к¾штердi» тарихи та¹дырлас ºауымдасты¹ын ны¹айтатын идея керек. М½ндай идеяны» болуы мемлекеттi» т½раºтылы¹ын ны¹айту¹а ж¸не азаматтыº ºо¹амды ºалыптастыру¹а ыºпал еткен болар едi. Сол кезде, егер де, бiзде толыººанды азаматтыº ºо¹ам орнайтын болса ¹ана ²азаºстан т½раºты º½ºыºтыº, ¸леуметтiк мемлекеттi ºалыптастыра алады.

Демократиялыº, º½ºыºтыº, ¸леуметтiк мемлекеттi» негiзгi мiндетi ¸р т¾рлi ¸леуметтiк топтарды» м¾дделерiн есепке алу мен ¾йлестiру жолымен жалпы азаматтыº келiсiмге жету, ºо¹амды интеграциялау ба¹ытында азаматтыº келiсiмге келудi iздестiру. М½ндайда мемлекет логикалыº т½р¹ыдан азаматтыº ºо¹амды ½й¹арады, онсыз мемлекет болу ºиын.