3. Ж¾йеленген к¼зºарастар ж¸не саяси ж¾йенi типтерге

æiêòåó ò¸ñiëi

Салыстырмалы саясаттануда ж¾йелi к¼зºарас ж¸не саяси ж¾йенi типтерге жiктеу т¸сiлi ерекше ма»ызды болып табылады. Ж¾йелеу д¸режесiн ºорытындылау ¾шiн жекелеген елдердi» ше»берiнен шы¹а отырып салыстырмалы саясаттану, Д.Барридi» есептеуiнше, ж¾йелi зерттеудi» белгiлi д¸режеде ºата» ережесін ½станады.

Бiрiншi ереже зерттеуге к¼зделген нышанны» концептуалды¹ына ºатысты: бiз ºоз¹ау¹а тиiс м¸селенi салыстырмалы сараптан ¼ткiзуге шын м¸нiнде жiберуге лайыºтау ºажет.

Екiншi ереже операционализациялыº болады: бiз пайдалан¹ан ¸р ¼згермелi шама ½¹ымны» баламалы ¼лшемi болу¹а тиiс. М½ны» ¼зi бiз та»дап ал¹ан ¸р н¸рсеге с¸йкес болмаº.

´з кезегiнде та»дау жасау процесi ¾шiншi бiр ережеге жетелейдi: сараптау ¾шiн елдi та»дап ал¹анда н¸тижесi б½рмаланбауы ¾шiн м¸дени ыºпалын барынша азайта т¾суге болады. Аºыр ая¹ында та»дау та¹ы да бiр ереженi ºамтуы тиiс: ¸р ел бойынша баºылау ж¾ргiзгенде т¸уелсiз болу¹а тиiс.

Ж¾йелi т¸сiлдi» жо¹арыда белгiленген ¸дiстемелiк ережесi оны конституцияландырудан бастап та»дау жасау нышандарын º½р¹ан¹а дейiн салыстырмалы зерттеулердi» бiр-бiрiне ½штасºан кезе»дерiне с¸йкес болып шы¹ады.

Саясаттану ¸дебиетiнде ¼зге де салыстырмалы зерттеулердi» ж¾йеленген ¸рекеттерiнi» бiр-бiрiне ½штасºан кезе»дерi ½шырасады. Мысалы, М.Доган мен Д.Пеласси м½нда: салыстырмалы сараптау т¸жiрибесiнде жекелеген оºи¹аларды зерттеу; бинарлыº сараптау; ½ºсас елдердi салыстыру; кере¹ар елдердi салыстыру; зерттеудi» бiркелкi емес саласында¹ы концептуалдыº бiркелкiлiкке м¸н беру деп (кезе»дi) бес сатылы етiп б¼лiп ºарастырады.

М½нда «концептуалды бiркелкiлiкке м¸н беру» кезе»iне бiрiншi кезекте к¼»iл б¼лiнедi. Сондыºтан саясаттанушы-компаративист ¾шiн о¹ан бiркелкi болып к¼рiнген элементтi айºындау ºашанда ма»ызды.

Саяси компаративистика ¼зiндiк зерттеудi» ж¾йелi т¸сiлiн ½сына отырып, ½лттыº та, сондай-аº ¸лемдiк ауºымда да саяси шындыºты барынша тере» ¸рi жан-жаºты түрде бағдамдауға, ½¹ыну¹а жол ашады. М½нда¹ы себептердi» бiрi ºазiргi кезде саясаттануда ж¾йеленген к¼зºарас м¸селелерiне барынша к¼»iл аудару болмаº.

Салыстырмалы саясаттануда ж¾йеленген к¼зºарас б¸рiнен б½рын адам ресурсы негiзi болып табылатын «идеалды» билiктi» ¸рекетi болып шы¹ады. М½ндай билiк таби¹атыны» мысалына библияда¹ы Моисей жатады. Ол Египеттен ¼зi жаºсы танып-бiлетiн халыºты º½тºарып алып шы¹амын деп, 40 жыл бойы ш¼лейтте бастап ж¾рдi. С¼йтiп оларды º½лдыºтан º½тºарып, оларды» ¼зiн-¼зi º½рметтеу сезiмiн оята отырып бойларына ºажеттi энергия дарытпаº болды. Егер Библия¹а сенетiн болсаº, ол ¼зiнi» маºсатына жеткен секiлдi. Менi»ше, бiзге жа»а пай¹амбар ºажет емес ж¸не оны» ш¼лейтте сапар шегіп ж¾руi де ºажет емес, ¼йткенi ²азаºстан халқында ¼з бетiнше еркiн ¼мiр с¾ре аларлыºтай, к¾рделi жа¹дайлардан, ºиындыºтардан жол тауып шы¹атындай ºасиет пен ерік-жігер жеткiлiктi. Ал, саясат олар¹а дем берiп º½лшына т¾суiне к¼мектесуi тиiс. Сондыºтан да бiздi» мiндетiмiз олар¹а ºажеттi жа¹дай жасау ¹ана. ²алай дегенменде бiз ¼згелерге ½ºсамаймыз. М¸селен, бiз немiстер мен жапондар¹а, француздар мен американдыºтар¹а ½ºсамаймыз. Бiздi» бойымызда б½л халыºтар ¹асырлар бойы ¾йренген да¹дыларды» к¼бi жоº. Алайда бiзде ¼зге халыºтар жете алма¹ан н¸рселер бар. °р халыº дербес жаратылыс. Ол ешбiр халыººа ½ºсамайды. На¹ыз саясаткер м½ны ескерiп ºолдану¹а тиiстi. Замор кафтанын ала салып, оны бiрден дереу кие салу¹а болмайды. Оны жаºсы, шебер тiгiншiге берiп ¼зi»нi» денеңе шақ келетіндей ºайта тiктiру ºажет.

Ж¾йеленген к¼зºарас пен ж¾йеленген сараптауды» м¸нi атап айтºанда, осындай м¸нде болады. Ж¾йеленген к¼зºарас т¾рлi ж¸йттарды ескеру ¾шiн ºолданылатын º½рал. Ал, м½ндай ж¸йттер оºи¹аларды» жалпы барысына ыºпал етiп, ºабылдан¹ан саяси шешiмдердi ¼згертуге бейiм дейді.

М½нда салыстырмалы зерттеулердегi ж¾йеленген к¼зºарасты» т¾йiндi м¸нi наºты саясаттану ½¹ымы мен терминдерiнi» мазм½нын түсіндіруге саятынын да айта кету ºажет. М¸селен, бiз ежелгi д¸уiрдегi республика ºазiргi заманда¹ы президенттiк немесе парламенттiк республикадан ¼згеше мазм½н¹а ие бол¹анын ескермей т½ра алмаймыз. Мысалы, афиналыº республика А²Ш-та¹ы саяси режимге с¸йкеспейдi, ал XIV Людовиктің монархиясы да µлыбританияда¹ы, Норвегияда¹ы, Бельгияда¹ы ж¸не ¼зге елдердегi ºазiргi монархиядан сапалыº жа¹ынан айырмашылы¹ы бар. М¸н-ма»ызы жа¹ынан ºарастыр¹анда наºты ½¹ымны» мазм½нын айºындауда зерттеу н¸тижесi iшiнде «саяси ж¾йе» ұғымы барынша аныº т¾сiнiк бере алады.

«Саяси ж¾йе» т¾сiнiгiнi» ж¾йеленген, º½рыл¹ан ж¸не ºызмет ету аспектiлерi болады. Жiктелудi» барлыº д¸режеде ж¸не ºо¹амдыº-саяси ¼мiрдi» барлыº саласында ¼се т¾суi т¾рлi ¸леуметтiк ½йымдарды», т½л¹аларды» ж¸не процестердi», соны» ¼зiнде отбасы, е»бек, бiлiм алу, м¸дениет, т.с.с. жан-жаºты дамы¹ан автономияны ºолданады. Алайда м½ны» ¼зi олар бiр-бiрiнен ажырап ¼з алдына дербес ºызмет етедi деген ½¹ымды бiлдiрмесе керек. ²айта керiсiнше. ²азiргi ºо¹амны» эволюциясы ºосарланып т½тасºан процесс болып табылады. Оны» бiр жа¹ында жiктелу к¾шейедi. Ал екiншi жа¹ында т¾рлi салаларды», институттарды», ½йымдарды», м¾дделi бол¹ан топтарды» ж¸не т.с.с. ¼зара байланысыны» жа»а т¾рлерi пайда болып, ½л¹айып ке»ейедi. С¼йтiп, б½л ерекшелiгi барынша айºындал¹ан сипат алады, алайда, соны» ¼зiнде оларды» арасында өзара бiрiн-бiрi ºажет ететiн ж¸йттер ¼те мол болмаº. Б½л к¾ндерi ¸лемдегi барынша ке» тарал¹ан с¼з ºорымен айтºанда ¼зара алмасу мен ¼зара ынталандыру¹а бетб½рыс жасау барынша к¾рделi ¸рi к¼п ºырлы процеске айналып отыр.

Осыны» б¸рi салыстырмалы саясаттануды» зерттеушiлiк т¸сiлiнi» п¸рменi, º½ралдары мен жабдыºтарының ж¾йеленген сараптау¹а негiзделетiнiн ½ºтырады. Наº сондыºтан да Т.Парсонске ж¾йеленген сараптауды ºолдануыны» арºасында º½рылымдыº-талдау теориясын жасауды» с¸тi т¾стi. Б½л ºо¹амды зерттеудегi ¸дiстемелiк т¸сiлдердi» аса ма»ыздыларыны» бiрi болып табылады.

²о¹амды ж¾йелеп талдау т½р¹ысынан ºарастыр¹анда ¼зге ¸леуметтiк ºауымдастыºты аз м¼лшерде болса да немесе к¼п м¼лшерде болса да барынша ке» орта ше»берiндегi т½раºты º½рылым жасап ºызмет етедi деуге болады. М½ндай º½рылым б¾тiн ж¾йе болып сипатталады. Ол ¼зара бiр-бiрiне т¸уелдi элементтердi» белгiлi бiр кешенiнен º½ралады, м½ны б¼лшектеп талдау¹а болады. Б½л ж¾йелер бiр-бiрiнен к¼мескi болса да немесе айºын болса да ºорша¹ан ортадан шекара жасал¹андай б¼лiнiп т½рады. Соны» ¼зiнде олар ¼зге н¸рселерге те»дестiрiлмейтiндей ¾рдiсте болады. Саясаттануды» зерттеулерiне ж¾йеленген т¸сiлдi енгiзуде Г.Алмонд, Д.Бдэк, Д.Истон, К.Дойч, Э.Доунс ж¸не ¼зге ¹алымдарды» ¾лестерi мол. Б½л т¸сiлдi» м¸нiсiне тоқталсақ, ¸лемдi саяси тұрғыда зерттеу дегенiмiз б¾тiн ж¾йелердi º½райтын элементтердi» кешенiнен т½рады. Ал, олар айналасында¹ы ортамен – азаматтыº ºо¹аммен ж¸не экономика-шаруашылыºтыº ж¾йемен байланысты болады. Саяси ¹ылымдарда ж¾йеленген т¸сiлдi енгiзудi» ºажеттiлiгiн негiздей отырып, Д.Истон былай деп жазды: «Е» со»¹ы уаºыттарда ж¾йе т¾сiнiгi затºа деген белгiлi бiр к¼зºарасты» негiзi болып ¼зiне к¼»iл аударта бастады: м½нда адам денесiнi» ½саº клеткаларынан (жасушаларынан) бастап, барынша iрi ж¸не к¼лемдi ж¾йелердi – адамны» ¼зiн немесе а¹засын, адамны» жеке басын, ша¹ын топтар мен iрi мекемелердi, ºо¹ам мен ºо¹амдарды» жиынты¹ын, халыºаралыº ж¾йеге дейiн ºарастырады».

Ж¾йеленген т¸сiл ¹ылыми т¾сiнiкте бiрºалыпºа т¾сiрiлуi ж¸не ерекшеленуi к¼зделiп, саяси т½л¹алар мен ¼мiр шынды¹ы ж¼нiнде ж¾йелендiрiлуiн реттеу ºажет болады. Сондыºтан да саяси ж¾йеге негiз болып табылатын ¾ш ¼лшем т¸н. Қ½рамында бол¹ан немесе болып отыр¹ан к¼рiнiстер; ¸рекет, iс-ºимыл жасау ретi немесе ºызметi; ºалыптасуы немесе эволюциясы ойла¹анымыздай деп үшке бөліп ºарастыр¹анда, ж¾йеленген т¸сiл осы ¾ш ¼лшемнi» жиынты¹ын ºамтиды.

Ж¾йеленген т¸сiлдi» м¸нiсi элементтердi» ¼зара байланысы мен ¼зара ¸рекетiн зерттеуге шо¹ырландыру болып табылады. Ж¾йеленген т¸сiлдi жаºтаушылар т¾рлi к¼зºараста болуын атап к¼рсетудi» ма»ызы зор. Со¹ан с¸йкес оларды» iзденулерiнi» н¸тижесi бiр-бiрiнен айырмашылыºта болады. М¸селен, º½рылымдыº-ºызметтiк сараптау тұжырымдамасыны» негiзiн салушыларды» бiрi Т.Парсонс ¸леуметтiк ж¾йенi» º½рамында¹ы элементтердi» º½рылысы мен ºызметi ¼зара байланыста болатынына к¼»iл аударуды айтса, ал Д.Истон саясатты» н¸тижелерi аралы¹ында¹ы керi байланыс, т½р¹ындарды» басым к¼пшiлiгiнi» саяси ж¾йенi ºолдауы мен о¹ан деген талабы ж¼нiндегi механизмдерге талдау жасауды ¼зiнi» алдына маºсат етiп ºойды.

Г.Алмондыны» т¾сiнiгiнше, ж¾йеленген талдауда «кiру» ж¸не «шы¹у» ½¹ымдары ерекшеленедi. «Кiру» дегенде саяси ж¾йелер мынандай с¸тте шешушi ма»ыз¹а ие болады деп саяси ¸леуметтендiрудi, м¾дделердi» м¾шеленiп б¼лшектенуiн ж¸не пiшiнденуiн, оларды» саясатта орын алуын, саяси коммуникацияны айту¹а болады. «Шы¹уда» ережелер мен за»дарды, ба¹дарламаларды, саяси ба¹ыттарды, ж¸не оларды орындап ж¾зеге асыру ¾шiн ºолдану мен баºылауды аныºтаймыз. Шынында да, ж¾йеленген т¸сiл саяси т½л¹аларды, оны» барынша к¾рделi ж¸не шытырманды болуымен б¾тiндей алып талдау¹а м¾мкiндiк бередi. М½нда саясатты» ¸леуметтiк негiзi де, сондай-аº ¸леуметтiк шындыººа керiсiнше болатын ¸серi де ескерiледi.

Саяси ºарым-ºатынас пен ¼зара ыºпал етушiлiктi талда¹анда б¸рiнен б½рын оларды» субъектiлерiн аныºтау ºажет. М¸селен, саяси ойындарды» нормалары мен ережелерiн мысал¹а алайыº. Оларды негiзгi º½жат – конституциясыз ¼з алдына дербес зерттей беруге бола ма, ал конституцияда м½ндай нормалар мен ережелер за»ды т¾рде белгiленген. М½нда ол жа¹ы немесе б½л жа¹ы ненi», ºандай механизм мен º½ралды» к¼мегiмен басºырылады деген м¸селенi» ел ºалай басºарылады деген м¸селеден ма»ызы кем болмайды. Егер б½л м¸селелер ж¼нiнде ºазаºстандыºтар¹а сауал ºоятын болсаº, бiз: президентпен ты¹ыз ынтымаºтастыºта, сондай-аº М¸жiлiспен ж¸не Сенатпен ¼зара ºарым-ºатынаста, сондай-аº сот билiгiмен, соны» ¼зiнде Конституцияны басшылыººа ала отырып ¼зара ºарым-ºатынаста болу керек деген жауаптар алар едiк. Немесе м½ндай сауалды американдыºтар¹а ºойсаº, онда: ел президентiмен ты¹ыз ынтымаºтастыºта ж¸не Конгресспен ¸рi Жо¹ар¹ы сотпен ¼зара ºарым-ºатынаста басқарылады деген жауап алуымыз айºын. М½нан ¼зге ж¾йеленген т¸сiлден басºаша – саясат саласында орындаушыларды» т¾рлi ºызметi ¼зара ºарым-ºатынаста¹ы процестi º½райды деген жауап болуы да м¾мкiн. Ол, шын м¸нiнде, аºиºатты толыº ¼з м¸нiнде к¼рсете ºоймайды.

Осы¹ан байланысты: саяси ж¾йенi зерттегенде ж¾йеленген т¸сiлдi байыту процесi iс-ж¾зiнде барлыº жа»аша, ты» зерттеу т¸сiлдерi есебiнен жал¹асып отырады деген ойды айту¹а болады. Алайда м½ны» ¼зiнде ж¾йеленген т¸сiл ¼зектi бола отырып, салыстырмалы зерттеулердi» тек б¾тiндей ¸дiстемесiнi» алуан т¾рлi т¸сiлдерiнің ара жігін жымдастырушы болады. Бұл саяси ж¾йедегi жiктеуге (типтендiру) де тән болады. Барша¹а м¸лiм, билiк ж¾йесiн т½»¹ыш жiктеген к¼не грек ойшылдары Платон мен Аристотель болды. Кезiнде оларды» т½жырымдары ма»ызды ¹ылыми жетiстiк саналды. Оларды» т½жырымдары т¾рлi д¸уiрлердегi к¼птеген ¹алымдарды» е»бектерiнде тере»детiлдi немесе мойындалмады. ²азiргi кезе»де саяси ж¾йенi типтерге жiктеу, басқаша айтºанда, жiктеудi» белгiлi бiр ¸дiстемесi ºалыптасып ол ¹ылымда ке»iнен ºолданылуда. М½ны» м¸нiсi ж¾йелердi салыстыру: саяси ж¾йенi» таби¹аты (демократия немесе диктатура); саяси режимнi» сипаты (монархия немесе республика, оларды» м¾мкiн бол¹ан т¾рлерi); мемлекеттiк-¸кiмшiлiк º½рылымыны» т¾рлерi (унитарлыº, федеративтiк, конфедеративтiк) секілді принциптi ¾ш сипатта болады.

Б½л сипаттарда д½рыс ба¹ыт-ба¹дар алу ¾шiн ºолданыл¹ан ½¹ымны» мазм½ны ж¼нiнде наºтылы және айºын бiлу ¼те ºажет. М¸селен, саяси ж¾йе тiкелей ¼з м¸нiндегi с¼збен айтºанда, бiрiншi кезекте ºо¹амды саяси ¼зiндiк ½йымдастыруды» институционалдыº инфраº½рылымын бiлдiредi. Т¾рлi саяси ж¾йелер бiр-бiрiнен айырмашылыºта болуы е» бiрiншi оларды» º½рылыстарыны» конфигурациясында, оларды» институттарыны» ºатынасында ж¸не т.с.с. болады. Сондыºтан саяси ж¾йенi» «анатомиясы» мен институционалдыº субъектiде болуы туралы м¸селенi ½¹ындырмай т½рып саяси ж¾йенi» маºсаты мен ºызметi, оларды белгiлеу жа¹дайлары мен принциптерi, саяси билiктi ж¾зеге асыру ж¸не саясаттануды» ¼зге де к¼птеген т¾йiндi м¸селелерi ж¼нiнде байыпты ¸»гiме ¼рбiту м¾мкiн емес.

Осындай к¼зºарас т½р¹ысынан ºарастыр¹анда, саяси ж¾йенi жинаºтай келгенде ол ºо¹амды саяси ¼з-¼зiнен º½рыл¹ан институттар мен ½йымдар кешенi болып шы¹ады¹. Б½л б¸рiнен б½рын институттар мен басºару органдары, басшылыº ж¸не саяси ¼мiрдi ба¹амдау болмаº. Саяси ж¾йенi» орталыº немесе ¼зектi институтыны» айналасына ¼зге институттар шо¹ырланып, м½ны» ¼зi мемлекет болып табылады да, ж¾йенi саяси салыстыруды» басты нысанасына айналу¹а тиiстi болады. Саяси ж¾йелердi» мемлекетпен ¾ндеспеуi ¼мiрде жиi ½шырасады. Шын м¸нiнде м½ны» ¼зi ¹ылыми т½р¹ыдан ºарастыр¹анда, айтарлыºтай за»ды деуге болмайды.

«Саяси ж¾йе» деген ½¹ымды б¼лiп ºарастыр¹анда б¸рiнен б½рын º½ºыºтар мен за»дар¹а т¸уелсiз болып, ¼з алдына дербес ½¹ым тудырып «мемлекет» деген т¾сiнiкпен астасады. Оны» концептуалдыº ма»ызы ке» ж¸не т½л¹алар мен процестердi ºамту¹а м¾мкiндiк берiп, ¸рºашан да ¼зiнi» мемлекетiмен ¾ндес болады. ´йткенi, мемлекет болмаса саяси ж¾йе де болмайды. Сондай-аº, шын м¸нiсiнде, саяси ж¾йеге саясаттану зерттеулерiнде ºашан да баса к¼»iл б¼лiнедi. Сондай-аº, д¸л осы секiлдi, саяси ж¾йенi» ¼зге де аса ма»ызды элементтерiн айºында¹анда салыстыру нышандарын да осылай деп ба¹алау¹а болады. Зерттеу барысында м¸селе ºойыл¹анда о¹ан тиiстi жауап алынуы м¾мкiн, ал саяси ж¾йе дегенiмiз ºажетiне орай белгiлi бiр жiкке жатºызу ¾шiн тиiсiнше ба¹а беру ¾шiн ºажет т¾сiнiк.

Т¾рлi саяси ж¾йенi» ºызметiнi» теориясы мен т¸жiрибесiне салыстырмалы зерттеулер ж¾ргiзiлгенде, е» жоº дегенде, мынандай мiндеттердi шешуге жол ашады: бiрiншiден, оны» негiзгi ерекшелiгi мен белгiлерiн, ¸леуметтiк-таптыº таби¹атын, ¸леуметтiк мазм½ныны» м¸нi мен оны» ºайда ºолданатынын жете т¾сiну; екiншiден, оларды» ¸лсiз ж¸не к¾штi жаºтарын, ºо¹амдыº теория мен практиканы» прогрессивтi дамуында¹ы оны мен солын барынша наºты айºындау; үшiншiден, т¾рлi саяси ж¾йенi» экономикалыº, ¸леуметтiк-саяси ж¸не идеологиялыº негiздерiн, оларды» т½раºты т¾рде iшкi ж¸не сыртºы орта¹а бейiмделу механизмiн тере»iрек зерттеу; оларды» ºоз¹аушы к¾шiн, кедергiсi мен даму факторын, негiзгi к¼зºарасты ж¸не ¼зге м¸селелерiн айºын т¾сiну.

Сондыºтан да менi» ойымша, м½ндай т¾йiндi с¸ттердi ескермей ж¸не саяси ж¾йенi жiктеуге м¸н бермей ºойсаº салыстырмалы саясаттануда¹ы ж¾йеленген т¸сiлдi жаºтаушылармен ¸»гiме бол¹анда м¸селенi» м¸нiсiн ºажетiнше ½¹ындыра алмайтындай ¾стiрт айтыл¹ан с¼з болып ºана ºалмаº. М½нда ½сынылып отыр¹ан т¸сiл салыстырмалы саясаттануды» мынандай т¾йiндi м¸селелерiн жеткiлiктi т¾рде толыº ж¸не д½рыс ½¹ындыру¹а м¾мкiндiк бередi: демократия мен диктатураны» типтерi, т¾рлерi, пiшiндерi, билiктi» к¼лдене» ж¸не тiк, ºызметi мен территориялыº б¼лiнушiлiгiн, мемлекеттi» ¼з м¸нiндегi сипаты мен т¾рлерiн, ж¸не оны» ма»ызды институттары: за» шы¹арушылыº, атºарушылыº, сот, ¸кiмшiлiк-басºарушылыº аппараты «саяси ж¾йе» мен «саяси режимнi»» бiр-бiрiне ºатыстылы¹ыны» категориясы ж¸не с.с. т¾рлi елдер, ¼»iрлер мен халыºтар, оларды» т¾рлi салыстырмалы саяси ¼лшемдерi, осыны» негiзiнде ғана оларды типтерге б¼лу ж¾зеге асырылады.

К¼птеген ¹алымдар саяси ж¾йенi жiктеуге (типтеуге), ¼зiндiк ½мтылыс жасады. Мысалы, Г.Алмонд – англо-американдыº, континенттiк-еуропалыº, тоталитарлыº ж¸не индустрия ж¾йесiне дейiнгi етiп ерекшелесе, К.Поппер ж¾йелердi «ашыº» ж¸не «жабыº» деп б¼лдi. Ал Дж.Коулмен б¸секелес, жартылай б¸секелес ж¸не авторитарлыº деп б¼лдi. Д.Энтер диктаторлыº, олигархиялыº, жанама-¼кiлдiлiк ж¸не тiкелей ¼кiлдiлiк ж¾йе деп жазды.

Саяси ж¾йенi типтерге ¼зiнше ерекшелеп б¼лудi С.Айзенштейн, Р.Даль, Ю.Краснов, И.Кривогуз, В.Неминущий ж¸не басºа ¹алымдар да ½сынды. Б¾тiндей ал¹анда олар саяси ж¾йе туралы жалпы таным-т¾сiнiктi байытып, зерттеу ¸дiстемесiнi» ауºымын ке»ейттi ж¸не т.с.с.

Сол сияқты саяси ж¾йелердi салыстыру д¸режелерiнi» арасында: мемлекеттiк билiктi» º½рылымы мен сипаты, партиялыº ж¾йенi» ерекшелiгi, идеялыº-саяси ба¹ыт-ба¹дар, саяси билiктi» ºо¹аммен арадағы ºарым-ºатынас механизмi зерттелетінін де айта кету керек. Б½¹ан бес тип ж¾йесiнен т½ратын: либералдыº-демократиялыº, ½лттыº-демократиялыº, ½лттыº-авторитарлыº, теократиялыº-авторитарлы, тоталитарлыº-социалистiк саяси ж¾йелер жасал¹ан. Соны» ¼зiнде б½л типтердi» iшiнде наºты нұсқаларының да болатыны жоººа шы¹арылмайды.

Осы¹ан байланысты саяси ж¾йенi» ¼мiрде наºты бар екенiн бiлдiретiн «таза» типi, ¸детте аралас болып шы¹ады да, ¼зге ж¾йелер тарапынан шектеушiлiк, сондай-аº ынталандырушылыº сипатында¹ы к¾штi ыºпал¹а ½шырайтынын атап айту керек. Со¹ан ºарамастан м½ны» б¸рi саяси ж¾йенi типтендiру бар¹ан сайын барынша толыº, адамзат ºо¹амының саяси эволюциясын ¹ылыми т¾рде к¼рсететiндей болып ºалыптасады.

Саяси ж¾йенi» салыстырмалы зерттеулерiнi» наºты м¸лiметi, болжам ба¹асы, жалпы ал¹анда¹ы н¸тижесi – б¸рiн де ке» ма¹ынада ал¹анда ºо¹ам ºажетсiнедi, саяси т¸жiрибеде ке»iнен ºолданылады.

Т¾йiндеп айтºанда, салыстырмалы саясаттану дегенiмiз – саяси ¹ылымдарды» е» ма»ызды, к¾рделi, алайда сонымен бiрге жемiстi ¸рi ºыз¹ылыºты ба¹ыттарыны» бiрi деп ºорыту¹а болады. Салыстырмалы саясаттану зерттеулерiнi» сабаºтары ¹ылыми ж½мыстарды» ºазiргi заман¹ы ¸дiстемесi мен ¸дiс-т¸сiлдерiн, б¾кiл д¾ниеж¾зiлiк тарих пен м¸дениет, саясат пен за» шы¹арушылыº, ½лттыº д¸ст¾рлер мен зерттелетiн топтарды», халыºтарды», мемлекеттердi», елдердi», ¼»iрлердi» м¾дделерi ж¼нiнде алуан т¾рлi бiлiмдi талап етедi. Салыстырмалы саясаттануды» жетiстiктерi саяси ¹ылымдарды» ºо¹амдыº ма»ызын к¾шейтiп, ХХI ¹асырда¹ы ºо¹амда¹ы оны» теориялыº ж¸не ºолданбалы м¾мкiншiлiктерiн ке»ейте т¾стi.