2. Саяси зерттеулердi» салыстырмалы т¸сiлi

Салыстырмалы саясаттануды» негiзi салыстырмалы т¸сiл болып келедi. Оны» к¼мегiмен ºандай да бiр саяси º½былыстар мен процестердi» ºай топºа жататыны мен ерекшелiгi айºындалады. Оларды» даму ¾рдiстерi аныºталады, болашаººа ºажет сипатында¹ы т¾рлi нышандары мен ¾лгiлерi жасалады. °лемде саясатты салыстыру аса iрi ауºымда болып жатады. Осы¹ан орай салыстырмалы зерттеулердi» немесе салыстырмалы т¸сiлдердi» ºандай м¸селе екенiн ½¹ыну ºажеттiлiгi туындайды. М½нда б¸рiнен б½рын салыстырмалы зерттеудi» ¼зi не деген с½раº туындайды. М¸селен, ºатысºан азаматтарды» саны бойынша жекелеген саяси ж¾йелердi салыстыру¹а ½мтылыс жасалады. М½ндай жа¹дайда б½л ж¾йеге тартыл¹ан осы елдердi» т½р¹ындарыны» санын белгiлеу ¾шiн демографиялыº статистиканы ºолдану¹а да болады. Алайда м½ндай ж¾йенi» сипатыны» м¸нi ж¼нiнде бұл жеткiлiктi т¾сiнiк бере ºоймайды. Д¸л осы секiлдi жан басына шаººанда¹ы табысы бойынша, ¸рбiр мы» адам¹а шаººанда ºанша радио ºабылда¹ыш пен теледидар келетiнi бойынша т.с.с. жекелеген саяси ж¾йелердi д¸л осылай салыстыру¹а болады. °детте м½ндай сандар б½л ортада¹ы белгiлi бiр ма¹л½матты ½ºтыр¹анымен, саяси ж¾йенi» тiкелей ¼зi ж¼нiнде т¾сiнiк бере ºоймайды.

Саяси ж¾йелердi уаºыт бойынша ж¸не ке»iстiк бойынша немесе географиялыº принцип бойынша салыстыру¹а болады. М½ны» ал¹ашºысы – адамны» ал¹аш пайда бол¹аны, ежелдегi, д¸ст¾рлi, ºазiргi заман¹ы, ал екiншiсi еуропалыº, азиялыº, африкалыº, америкалыº, латынамерикалыº ж¾йелер ж¸не т.с.с. Салыстыру¹а м½нан ¼зге мысалдар мен нышандарды да алып айта беруге болады.

Алайда е» басты м¸селе жиынтыºтар мен жекелеген элементтердi та»дап iрiктеп ала отырып, салыстырылатын н¸рселер сипатыны» белгiлi бiр м¸нiн жекелей немесе жиынтыº т¾рiнде сараптау¹а болады. Мысалы, саяси ж¾йелердi жiктеудi» ¼зi ¼зiнен-¼зi салыстыру болып шы¹ады. Алайда м½ндай салыстыруды т¾рлi ºырлары бойынша ж¾ргiзе беруге болады. Осындай к¼зºарас т½р¹ысынан ºарастыр¹анда саясаткер-компаративистердi» алдында е» басты м¸селенi» бiрi – салыстырылу¹а тиiс ºырларын, бiр-бiрiмен салыстырылу¹а жататындарды бiлу ºажет.

Осы¹ан орай объективтi болу ¾шiн саяси салыстырулар белгiлi бiр ¹ылыми ¸дiстемелiк ережелердi» талаптарына сай болуы тиiс. М½ны американы» саясаттанушылары Д.Мангейм мен Р.Ричем былай деп наºты т½жырымда¹ан:

– зерттелетiн м¸селе компаративистерге бiрiншi кезектегi м¸селе болуы ¾шiн салыстыру¹а келерлiк наºты бар параметрлерiн салыстыру м¾мкiндiктерiн ºамтамасыз етуге тиiстi болуы керек;

– сарапталу¹а барлыº ºолданыл¹ан ¼згермелi шамалар эквиваленттi м¼лшерде болуы тиiс. Б½л зерттелетiн барлыº саяси м¸дениет ¾шiн ½¹ыныºты болуы тиiс – м½ны» ¼зi ба¹а беруде жа»саºтыºтан саºтайды немесе ºателесу м¼лшерiн азайтады;

– сарапталатын ел салыстырылу¹а жататындай м¸дениетi болуы тиiс ж¸не м½ны» ¼зi н¸тиженi» объективтi болуына айтарлыºтай д¸режеде ыºпал етедi;

– ¸рбiр ел бойынша фактологиялыº материалдарды баºылау мен жинаºтау т¸уелсiз сипатта ж¾ргiзiлуi тиiс¹.

Атал¹ан шарттар т¾рлi елдердi» соны» iшiнде ²азаºстанны» да салыстырмалы саясаттануында ºолданылатынын атап айту керек. М½ны» ¼зi салыстырмалы саяси зерттеулердi» ¸дiстемелiк шарттары секiлдi болып табылатын сияºты. Саясаттануды» ºарастырылатын нышандары ¼зге де ¸леуметтiк ж¸не ºо¹амдыº ¹ылымдардiкi сияºты болып келедi, алайда, жаратылыстану ¹ылымынан ¼згеше. Мысалы, химияда немесе физикада ¼згермелi шамаларды» бiр-бiрiмен салыстырылуы лабораториялыº зерттеулер жасау¹а ж¸не оны ºайталау¹а мүмкіндік бередi. Ал м½ны ¸леуметтiк немесе саяси зерттеулерде ºолдану м¾мкiн емес. М½нда салыстыру теке ºана шартты немесе жанама т¾рде болады. Мiне, наº сондыºтан да М.Вебер ¼зiнi» дiндi салыстыра зерттеуде капитализмнi» пайда бол¹ан кезiндегi т¾рлi дiндердi» экономикалыº ºажеттерiнi» байланысын айºындау¹а тырысып, б½л м¸селенi осылай шешкен.

Саяси ¸лемнi» шынайы м¸нiн т¾сiну ¾шiн оны» т¾рлерiнi» пайда болуын, аспектiлерiн зерттеп бiлу ºажет. Ал м½ны» аспектiлерi т¾рлi мемлекеттерде, елдерде ж¸не ¼»iрлерде, т¾рлi ½лттар мен халыºтарда ¸леуметтiк-экономикалыº, ºо¹амдыº-тарихи жа¹дайларда ж¸не т.с.с. айºындалады. Осы ºырынан ºарастыр¹анда салыстырмалы сараптау нышандары ретiнде саяси ж¾йелердi б¾тiндей алып, оларды» т¾рлерiн, жiктерiн ж¸не алуандылы¹ын салыстыра сараптау¹а болады. Алайда м½нда мемлекеттiк институттар, за» шы¹арушы органдары, партиялар, партиялыº ж¸не сайлау ж¾йелерi, саяси ¸леуметтану механизмдерi т.с.с. м¸селелерге тiкелей м¸н берiлуi тиiс.

Салыстырмалы т¸сiл бихевиористiк (ºажеттiлiк) ж¸не институционалдыº ¹ылыми т¸сiлдердi ºолдануды к¾шейте т¾стi. °леуметтiк детерминирлiк ж¾йенi зерттеу процесiне оларды ºосып алу барлыº елдерде саяси процестердi» м¸н-ма»ызына барынша тере» бойлауды ºамтамасыз етiп, т¾рлi саяси ж¾йелердi» ¼згерiстерi мен эволюциясы м¾мкiндiктерiнi» ¾лгiлерiн с¸ттi жасау¹а болады. °сiресе, б½л екi т¸сiл билiк пен ºо¹амны», мемлекеттiк º½рылымдар мен жекелеген ¸леуметтiк топтарды» араºатынасын зерттегенде ке»iнен ºолданылады. Салыстырмалы т¸сiлдi» ма»ызды ºызметiн статистикалыº ж¸не ж¾йелiлiк ¸рекеттер ºызметiнің зерттеулерi атºарады. М½ны» к¼мегiмен саяси º½былыстар мен процестердi» сандыº ж¸не сапалыº белгiлерi айºындалып, ºортындыланады ж¸не º½ралады. М½ны» негiзiнде салыстырмалы т¸сiл ºуатты аргументтiк, д¸лелдегiш база¹а айналып барынша объективтi сипатºа ие болады. Саяси сананы, саяси ж¾йенi ж¸не оны» º½ралдарын, саяси элита мен т¾рлi ¼ркениеттi м¸дени нышандарын, м¸селен, Батыс пен Шы¹ысты» саяси жетекшiлерiн салыстыр¹анда ол к¾рделi бола т¾седi. М½ндай ºиыншылыººа М.Вебер ¼зiнi» зерттеулерiнде Батысты» тарихын ж¸не о¹ан т¸н м¸селелердi жаºсыраº т¾сiну ¾шiн ºытай материалдарын ºолдану¹а тырысºанда ½шырасºан. Саяси д¸ст¾рдi салыстыр¹анда саяси м¸дениеттi аныºтауда ¼згеше талап баса ескерiледi. Тарих ж¾ктеген жекелей саяси т¸жiрибенi ме»геру ретiнде, м½ны» ¼зi ¼ркениеттi м¸дени нышандарды (объективтi) ж¸не салыстырмалы д¸режеде зерделегенде зерттеушi саясаткер (субъективтi) тарапынан т¸сiлдерге ¹ылыми та»дау жасауды талап етедi. Осындай м¸нмен ºарастыр¹анда м½ны» ¼зi саясаткердi» тiлiнi» с¸йкес келмеуiнен де субъективтi жа¹дайлары бол¹андыºтан евроцентризмнен бас тарту¹а негiз болды. К¼птеген жа¹дайларда Шы¹ысты» саяси аºиºатын сипаттау ¾шiн балама табылмайды. Еуроцентризмнен бас тарту адамзатты» саяси дамуыны» да»¹ыл жолы концепциясын ½станудан тартыну¹а м¾мкiндiк бередi. М½ны» ¼зi марксизм-ленинизмде ап-айºын к¼рiнiс бередi ж¸не либералдыº-демократиялыº ½станым доктринасыны» мазм½нында ½шырасады.

Б½л к¾ндерi Батысты» байыпты зерттеушiлерiнi» ешбiрi шы¹ыс халºыны» т¼рттен ¾шiн (Шы¹ыс), Шы¹ыс жерi ¼»iрлерiнi» барлыº этном¸дениетiн, оны» тарихы мен саяси м¸дениетiн ºоса ал¹анда саяси сараптау жаса¹ан кезде ескеру ºажеттiгiн жоººа шы¹армайды.

Алайда ºо¹амдыº организмнi» бостан-бос келтеленiп д¸ст¾рлi ж¸не ºазiргi заман¹ы болып б¼лiнушiлiгiнен тартыну ма»ызды. ´йткенi «д¸ст¾рлi» дегенiмiз толыººанды ºазiргi заман¹ы болып шы¹уы м¾мкiн. Ал, ж¸й ¹ана «жабыº» немесе «стагнирленген», «ºазiргi заман¹ы» дегенiмiз ¼з кезегiнде саяси д¸ст¾рде бар «д¸ст¾ршiлдiк» болуы да м¾мкiн. М½ны ºор¹ау белгiлi д¸режеде «жабыº» болуды бiлдiредi. Жа»а дегенiмiз, м¸селен, саяси прогресс м¸селесiн к¼теру болуы м¾мкiн: д¸ст¾рлi патерналистiк шы¹ыс деспотиясынан ºазiргi заман¹ы Батысты» авторитарлыº-тоталитарлыº диктатурасына дейiнгi саяси жа»¹ыру ше»берiнде б½л ¾рдiс азая ма? Кез келген жа¹дайда батыстыº-шы¹ыстыº саяси компаративистика ¼зара бiрiн-бiрi байытып саяси м¸дениеттi д¸некерлеп, саяси ºарым-ºатынас тiлiн жетiлдiрiп ¼зектi ж¸не ºуатты саяси ºаºты¹ыстарды iс ж¾зiнде шешуге к¼п ыºпал жасауы м¾мкiн.

Сондыºтан да Шы¹ыс пен Батысты» саяси ¼мiрi бiрт½тас б¾тiндей зерттеледi. Соны» ¼зiнде саяси аºиºат салыстыру жолымен айºындалады. М½нда º½былыстарды салыстыру, зерттеуде салыстыру д¸режесi, бiркелкiлiк т¾сiнiгi, бiрдей жа¹дай дегенiмiз, шынында да, жеткiлiктi болып шы¹ады. Б¾гiнгi та»да Батысты», ²азаºстанны» ж¸не Шы¹ысты» саяси м¸дениетiн зерделеудi» ºазiргi заман¹ы д¸режесi оларды бiр-бiрiмен салыстыру¹а жол ашады¹. Б½ларды» бiр-бiрiнен айырмашылы¹ыны» аºиºатына к¼з жеткiзу ºынжылысты ж¸йт емес. Ал ½ºсасты¹ын да iздестiруге тура келедi.

Осы¹ан байланысты аºиºат ¾шiн мынаны атап айту ºажет, Ф.Фукуяманы» әлемді шулатºан Тарихты» со»ы ж¼нiнде айтºаныны» м¸нiсi б¾кiл ¸лемде А²Ш пен Еуропаны» ¾лгiсiндегi либералдыº-демократиялыº т¸ртiп салтанат º½рады ж¸не ол жойылмай т¾пкiлiктi орны¹ады деген т½жырымы сыни т½р¹ыдан алып қарағанда барынша к¾м¸ндi. Т¸уекелшiлдiк д¸уiрiнде шешiлмеген аса зор м¸селелер ж¼нiнде ºандай да бiр т¾пкiлiктi пiкiр т½жырымдау¹а аса саº болуды талап етедi. Сонымен ºатар адамзатты» ширек б¼лiгi социалистiк эксперименттi бастан кешiп келе жатºанда б½л туралы пікірлер барынша саºтыºпен ж¸не байыппен айтыл¹аны жөн. Маркстiк социализмнi» т¾пкiлiктi º½рып кетуi ж¼нiндегi с¼здер асыра айтºандыº болса керек. °лi тарих, салыстырмалы т¸сiл социализмнi» адамзатºа ненi бере алатынын, ненi бере алмайтынын к¼рсетедi.

М½ндай м¸селелердi айºындап т¾сiнуде салыстырмалы т¸сiлдi» ма»ызы ¼лшеусiз болмақ. Б½л ºырынан ºарастыр¹анда оны» зерттеу т¸сiлдерiн ºолдану ¸рбiр наºты ½лттарды» немесе елдердi» ¼мiрiндегi деректерiн, º½ндылыºтарын, институттарын айºындау¹а к¼мектесуi м¾мкiн. Осы ºырынан ºарастыр¹анда ºазiргi кезде ¸лемнi» саяси келбетiн саяси-м¸дени ¼лшем арºылы салыстырмалы зерттеу ерекше ма»ызды сипат алмаº. Сондықтан салыстырмалы зерттеулер пайдалы ¸рi ¼те ºажет. Б½л ¸сiресе, саяси теориялар мен саяси ж¾йелер ж¼нiнде с¼з бол¹анда ауадай ºажет дүние дер едім.

Салыстырмалы зерттеулер тек микрод¸режеде ¹ана емес ¸детте ¼лшемдерде, º½ºыº салалары мен институттарда ж¾ргiзiледi. Алайда макрод¸режеде – б¾тiндей º½ºыºтыº ж¸не ºо¹амдыº ж¾йе д¸режесiнде ж¾ргiзiледi.

Салыстырмалы т¸сiлдi ºолдану зерттеушiнi» к¼зºарасын ке»ейтiп ¼зге елдер мен халыºтарды» т¸жiрибесiн жемiстi т¾рде ºолдану¹а ыºпал етiп, ¼згелердi» ºателерiнен сабаº алу¹а ж¸не мемлекеттiк º½рылыста «велосипедтi қайта ойлап табу» ºажеттiлiгiнен арылу¹а ыºпал етедi. Шы¹армашылыº т½р¹ыдан ºарастырсаº, ºазiргi ²азаºстан саясаткерлерiнi» ºо¹амды реформалау ж¸не мемлекеттi жетiлдiру жа¹дайында м½ндай т¸сiлдi ºолдан¹анда ¼зге елдердi» ерекшелiгiн ескерiп, одан сабаº алып отыру ¾шiн ¼те ºажет¹.

Б¾гiнгi та»да саяси реформа, шын м¸нiнде, аса ауºымды сипатºа ие болды. М½ны» ¼зi тек ²азаºстанны» ¹ана емес, б¾кiл ¸лемдегi ºо¹амны» даму т¸жiрибесiне м½ºият сараптау жасауды» бар¹ан сайын ¼зектi бола т¾скенiн ½ºтырса керек. М½ндай ºызметтi саясаттануды» салыстырмалы т¸сiлi арºылы айºындау¹а болады. Ол т¾рлi елдердi», ¼»iрлердi», халыºтарды» дамуында¹ы негiзгi ¾рдiстер мен за»дылыºтарды салыстырмалы т½р¹ысында¹ы жа¹дайын сараптау¹а баса м¸н беру арºылы, халыºаралыº саяси т¸жiрибенi», ½лттыº-саяси м¸дениеттi» ¼зара бiрiн-бiрi байыту т¾рлерi мен себептерiнi» жа¹ымды ж¸не жа¹ымсыз ºырларын аса зор ауºымда айºындау¹а ыºпал етедi.

²о¹амдыº-саяси º½былыстар мен процестердi» салыстырмалы т¸сiлi негiзiнде пайда бола отырып, салыстырмалы саясаттану ¼зiнi» даму барысында, ºазiргi заман¹ы ºо¹амны» барынша к¾рделi м¸селелерiне тере» бойлап, ¼зiнi» ¸дiстемелiк негiзiн кешендi, к¼п ºырлы, ж¾йелi ¸рекетi мен саяси ж¾йенi жiктеу т¸сiлi д¸режесiне дейiн ке»ейте т¾сетiнiн айту л¸зiм.