1.2. Бұрғыаттыру жұмыстарының негізгі көрсеткіштері

Қысқа қарысу сызығы (Қ.Қ.С) оқтамның ортасынан немесе өсінен аршылған бетке дейінгі қысқа қашықтық.. Оқтамдарды есептеу кезінде қ.қ.с. мәні өте зор. Қ.Қ.С-ның шамасы табанасты қарысу сызығынан (Т.Қ.С) аз болады. Көлбеу ұңғымалардарда (скважиналарда) оқтамдарды орналастыру кезінде қ.қ.с. және қ.қ.т. мәндері тең болады. Қ.Қ.С шамасы оқтамнвң диаметрінің, тау жынысының қасиетінің, кертпештің биіктігіне және бүйір бұрышына байланысты болады. Қ.Қ.С шартты түрде W әріпімен белгіленеді.

Есептік қарысу сызығы (Е.Қ.С.) – оқтамдарды есептеу кезінде қабылданатын оқтамның ортасынан немесе өсінен аршылған бетке дейінгі қысқа есептік қашықтық.. Оқтамдарды есептеу кезінде Е.Қ.С. (W_е) маңызды параметрлердің бірі болып табылады. Ұңғымалық (скважиналық) және шпурлық оқтамдар үшін, екі аршылған жазықтықтар кезінде бірінші қатардың Е.Қ.С. ретінде табан қарысу сызығы қабылданады, ал одан кейінгі қатарларға – ұңғыма (скважина) немесе шпур қатарларының өзара қашықтығы қабылданады.

Бір аршылған беттегі ұңғымалық және шпурлық қопсыту оқтамдары үшін W_е ретінде оқтамдар арасындағы жақын қашықтық қабылданады.

Ұңғымалық (скважиналық) лақтырыс оқтамдары үшін W_е ретінде ұңғыманың тереңдіктері қабылданады.

Жеке дара тік шпурлық қопсыту оқтамдары үшін кертпешті уату кезінде W_е мына формуламен анықталады,

(1.1)

Жеке ұңғымалық оқтамдар үшін:

(1.2)

мұнда К_т = 1,0 – 1,10 – жарықшақты емес және әлсіз жарықшақты жыныстар үшін жарықшақтылық коэффициенті; К_т = 1,2 – 1,15 – өте жарықшақты жыныстар үшін;

d – оқтамның диаметрі, м; Δ – оқтау тығыздығы, т/м³.

Ұңғымалық (скважиналық) оқтамдарды сериялы аттыру кезінде W_е көптеген формулалармен анықталады.Солардың бірнешеуін келтіріп өтейік:

мұнда m-ұңғымалар арасындағы салыстырмалы қашықтық m = 0,9 -1,6; L –ұңғымаларлардың ұзындығы, м; τ – ұңғымалардағы оқтамның салыстырмалы ұзындығы, яғни τ = (L_оқт / L),

мұнда d – ұңғыманың диаметрі, м; ρ - оқтамның тығыздығы, кг/см³; l_скв – ұңғыманың ұзындығы, м; q-АЗ меншікті шығыны, кг/м³; т-салыстырмалы қашықтық 0,7-1,4 аралығында қабылданады.

Есептік қарысу сызығы екінші және кейінгі қатарларға белгіленеді де 0,85W_е қабылданады.

Табанасты қарысу сызығы (Т.Қ.С) - кертпеш табаны биіктігінің деңгейінде оқтамның ортасынан немесе өсінен аршылған жазықтыққа дейінгі қашықтық. Кертпештің биіктігі Н және скважина өсінен кертпештің ернеуіне дейінгі қашықтық В болса Т.Қ.С тең болады:

мұнда W_m - табанасты қарысу сызығы; α-кертеш қиябетінің құлау бұрышы, град.

Т.Қ.С (W_m) мен Қ.Қ.С (W_m) арасында мынадай тәуелділік бар:

мұнда α-кертештің қиябет бұрышы, град.

Асыра бұрғылау - қысыңқы жағдайда табанасты қарысуды бағындыру мақсатында АЗ қосымша мөлшерін орналастыруға арналған табаннан төменгі ұңғыманың бөлігі. Тік ұңғымаларда және Қ.Қ.С. шектік мәнінде кертпеш табанын асыра бұрғылау тереңдігі l_п пайдалы жұмыс бермейді [19]. Кертпеш бүйіріне параллель көлбеу ұңғымаларда, қиябет бұрышының кемуімен қысу дәрежесі төмендейді және келесі нормативтерге сай асыра бұрғылау тереңдігінің кемуі мүмкін:

Ұңғыманың қиябет және ылди бұрыштары , градус	90	85	80	75	70	65	60	55
Асыра бұрғылаудың салыстырмалы тереңдігі	0,3	0,2	0,14	0,08	0,06	0,04	0,03	0,02

Тік ұңғымаларда, егер қ.қ.с. есептік көрсеткіштен төмен болса және қатардағы оқтамдардың арасындағы аралыққа тең болса онда асыра бұрғылаудың салыстырмалы тереңдігі келесідей қабылдануы мүмкін:

Есептік үлестен Қ.Қ.С.
Асыра бұрғылаудың салыстырмалы тереңдігі	0,3	0,25	0,2	0,15

Табан деңгейінен жоғары ұңғымалық оқтамның ұзындығы - атылыс тау жынысына тікелей ұсақтап әсер ету шегінде болатын массивтің биіктігіндегі бір бөлігін анықтап көрсетеді. Оқтамның ұзындығы l_оқт , кертпештің биіктігіне Н және тығындаманың қажетті ұзындығына l_тығ тәуелді, ал егер кертпештің қиябетіне ұңғымалар параллель болған жағдайда - кертпештің қиябет бұрышынан α тәуелді болады.

Шоғырланған оқтам – ең кіші көлденең және ең жоғары қия өлшемдері аралығындағы қатынас 1 : 5 кем болмайтын оқтам, 1.2.1 суретте көрсетілген. Күрделі геометриялық пішіндегі оқтамдар, формула бойынша шоғырлану коэффициентімен тексеріледі. l_у – оқтамның орталығынан оның ең алыс нүктесіне дейінгі қашықтық, м.

χ ≥ 0,41 болса оқтам, шоғырланған оқтам түріне, ал χ < 0,41 болса ұзартылған түрге жатады.

Конструкциясы бойынша шоғырланған оқтамдар сфералы, конус, целиндрлі тікбұрышты немесе оқтам камерасының пішініне немесе аттырылатын жыныстың бетіне қатысты оқтамның орналасу сипатына байланысты күрделі геометриялық пішінде болуы мүмкін. Артықшылығы: Бұрғылау жұмыстарының көлемі азаяды, кертпеш табанын жақсылап тегістеп алуға қол жеткізіледі.:

мұнда V_оқт – оқтаның көлемі, м³.

Кемшілігі: аттырылатын жыныстың біркелкі ұсақталмауы, атылыстың сейсмикалық әсері жоғарылайды, аттыру кезінде жыныстың ұшып шашырауының ұзақтығы, оқтам атылысының жақын аумағында кейбір пайдалы қазбалардың (кеннің) асыра ұсақталуы.

1.2.1 сурет. АЗ оқтамдарының түрлері: а – шоғырланған оқтам; б - ұзартылған оқтам: 1 - атылғыш зат; 2 – ЭД-ті оқшан: l - оқтам ұзындығы; b – оқтамның ені (диаметрі).

10 қос. [104-106, 116-117], 11 қос. [20, 34-35 и 109-113.], 7 қос. [47-49], 8 қос. [78-80],

9 қос. [1 - 4].

Бақылау сұрақтары:

1) Қысқа қарысу сызығы дегеніміз не?

1. Есептік қарысу сызығы дегеніміз не?

2. Шоғырланған оқтам деген не?

3. Оқтамның шоғырландырылуы қалай анықталады?