- •Лівонская вайна
- •Лекцыя 20. Шлях да любліна
- •Лівонская вайна
- •Люблінская унія 1569 г.
- •Утварэнне Рэчы Паспалітай
- •Лекцыя 21. Палітычная сітуАцыя ў рэчы паспалітай у 70–80-я гады XVI ст.
- •Першае бескаралеўе. Стэфан Баторый
- •Статут Вялiкага княства Лiтоўскага 1588 г. – выдатны помнiк прававой думкi
- •Лекцыя 23. Гарады I мястэчкi Беларусi ў XIV – першай палове XVII ст.
- •Эканамiчнае развiццё гарадоў I мястэчак
- •Сацыяльная структура і сістэма кіравання ў гарадах
- •Арганізацыя абароны гарадоў Беларусі
- •Лекцыя 30. Гарадскія паўстанні канца хvі – першай трэці хvіі ст.
- •"Каляндарны бунт" у Полацку
- •Выступленні супраць гарадской адміністрацыі ў Магілёве і Мазыры
- •Антыуніяцкія хваляванні
- •Лекцыя 22. Афармленне прыгоннага права ў беларусі (XV– XVI стст.)
- •Формы феадальнага землеўладання і феадальных адносін у вкл
- •Аграрная рэформа Жыгімонта іі Аўгуста "Валочная памера". "Устава на валокі" 1557 г.
- •Павіннасці цяглых сялян з валокі паводле "Уставы на валокі" 1557 г.
- •Асноўныя этапы юрыдычнага афармлення прыгоннага права
- •Царква і рэлігія на беларусі
- •Лекцыя 24. Рэлiгiя I царква на Беларусi ў XIII–XVI стст.
- •Праваслаўе ў палiтыцы вялiкiх князёў
- •Распаўсюджванне і прывілеі каталiцызму ў вкл
- •Рэфармацыя
- •Контррэфармацыя. Дзейнасць езуiтаў на Беларусi
- •Лекцыя 25. Берасцейская царкоўная унiя
- •Унiяцкая iдэя ў Вялікім княстве Літоўскім
- •Падрыхтоўка I зацвярджэнне унii, яе ўмовы
- •Барацьба унiяцкай царквы за iснаванне I самабытнасць
- •Беларускае адраджэнне
- •Лекцыя 26. Культура Беларусi ў XVI–першай палове XVII ст.
- •Асаблiвасцi Адраджэння на Беларусi
- •Лiнгвiстычная сiтуацыя
- •Лекцыя 27. Пачатак Усходнеславянскага I беларускага кнiгадрукавання
- •Францыск Скарына
- •Рэфармацыйнае кнiгадрукаванне
- •Прыватныя друкарні
- •Брацкiя друкарнi
- •Лекцыя 28. Лiтаратура XVI – першай паловы XVII ст.
- •Лацiнамоўная паэзiя
- •Сымон Будны
- •Царкоўна-рэлiгiйная публiцыстыка
- •Летапiсы, гiсторыка-мемуарная і палiтычная лiтаратура
- •Сiмяон Полацкi
- •Лекцыя 29. Мастацтва XVI – першай паловы XVII ст.
- •Жывапiс, скульптура
- •Дойлiдства
- •Музыка і тэатр
- •Беларусь у сярэдзіне хvіі – першай палове хvііі ст.
- •Развіццё казацкага руху ў Беларусі. Арганізацыя абароны вкл
- •Абарона Пінска і першы рэйд Радзівіла
- •Лоеўская бітва 1649 г.
- •Падзеі 1650 – 1651 гг. Вынікі вайны
- •Лекцыя 32. Вайна Расіі з Рэччу Паспалітай 1654 – 1667 гг.
- •Прычыны вайны. Кампанія 1654 г.
- •Контрнаступленне арміі вкл. Ваенная кампанія 1655 г.
- •Пачатак першай Паўночнай вайны. Кейданская унія 1655 г.
- •Віленскае перамір’е 1656 – 1658 гг.
- •Народнае супраціўленне
- •Пачатак вызвалення вкл. Андрусаўскі мір
- •«Хатняя вайна» 1696 – 1700 гг.
- •Змена канфесiйнай сiтуацыi
- •Лекцыя 34. Беларусь ў другой Паўночнай вайне
- •Прычыны і пачатак вайны
- •Раскол шляхты вкл
- •Ваенныя дзеянні 1706 – 1708 гг.
- •Завяршэнне вайны
- •Вайна за “польскую спадчыну”
- •Лекцыя 35. Сацыяльна-эканамічнае становішча беларускіх зямель у другой палове хvіі – першай палове хvііі ст.
- •Наступствы войнаў сярэдзіны XVII – пачатка XVIII ст.
- •Шляхі аднаўлення сельскай гаспадаркі
- •Становішча сялянства. Формы антыфеадальнай барацьбы
- •Аднаўленне гарадоў у другой палове XVII – першай палове XVIII ст. Узнікненне мануфактур
- •Культура
- •Лекцыя 36. КультуРа беларусі ў другой палове XVII – першай палове XVIII ст.
- •Гістарычныя ўмовы культурнага развіцця беларускага народа
- •Грамадска-палітычная думка. Навука
- •Асвета. Кнігадрукаванне
- •Літаратура
- •Тэатр. Музыка
- •Архітэктура
- •Выяўленчае мастацтва
- •Лекцыя 37. Спробы дзяржаўных рэформ. Першы падзел рэчы паспалітай
- •Паглыбленне палiтычнага крызiсу
- •Рашэнні сойма 1764 г. Выбранне каралём Станіслава Панятоўскага
- •Выступленне Барскай канфедэрацыі
- •Першы падзел Рэчы Паспалітай
- •Лекцыя 38. «вялікі» сойм. Другі падзел рэчы паспалітай
- •Чатырохгадовы сойм і яго рашэнні
- •Канстытуцыя 3 мая 1791 г.
- •Дзейнасць Таргавіцкай канфедэрацыі
- •Другі падзел Рэчы Паспалітай
- •Лекцыя 39. Паўстанне 1794 г. Трэці падзел рэчы паспалітай
- •Прычыны і пачатак паўстання
- •Тадэвуш Касцюшка
- •Асаблівасці паўстання на тэрыторыі Літвы і Беларусі
- •Паражэнне паўстання. Трэці падзел Рэчы Паспалітай
- •Лекцыя 40. Сацыяльна-эканамічнае развіццё беларускіх зямель у другой палове хvііі ст.
- •Развіццё фальварковай і сялянскай гаспадаркі
- •Аграрная рэформа Антонія Тызенгаўза
- •Гарады і гарадское насельніцтва
- •Рамяство, гандаль, мануфактурная вытворчасць
- •Культура
- •Лекцыя 41. КультуРа беларусі ў другой палове xviiі ст.
- •Гістарычныя ўмовы культурнага развіцця
- •Асвета. Кнігадрукаванне
- •Асвета. Кнігадрукаванне
- •Літаратура
- •Тэатр. Музыка
- •Архітэктура
- •Выяўленчае мастацтва
- •Літаратура
- •Крыніцы
- •Храналогія
- •220013, Г. Мінск, праспект ф.Скарыны, 79.
Асноўныя этапы юрыдычнага афармлення прыгоннага права
Першым заканадаўчым актам, які абмяжоўваў свабоду сялян у Вялікім княстве Літоўскім, стаў прывілей Казіміра Ягелончыка 1447 г. У ім вялікі князь браў на сябе абавязацельствы не прымаць у сваё валоданне сялян памешчыцкіх гаспадарак і, у сваю чаргу, абавязваў князёў, паноў і шляхту прытрымлівацца гэтага правіла ў адносінах да вялікакняжацкіх сялян.
Наступным этапам у афармленні прыгоннага права ў Вялікім княстве Літоўскім быў Судзебнік Казіміра Ягелончыка 1468 г. У гэтым дакуменце ў якасці юрыдычнага абгрунтавання прымацавання сялян да зямлі выстаўляўся прынцып земскай даўнасці. Вялікі князь і іншыя феадалы сталі прытрымлівацца правіла, што сяляне, якія пражылі на іх землях на працягу аднаго ці болын пакаленняў, становяцца старажыламі і не могуць пакідаць свайго надзела, г. зн. становяцца непахожымі.
У першую чаргу гэта датычылася тых, хто атрымаў зямельны надзел па спадчыне, ад бацькі да сына, і валодаў ім не менш за 50 гадоў. Праз некаторы час тэрмін земскай даўнасці, ці старажыльства, быў скарочаны. Паводле I Статута ВКЛ 1529 г. старажыльства вызначалася ўжо дзесяцігадовай земскай даўнасцю валодання сялянскім надзелам без асобых гарантый свабоднага выхаду. Калі селянін атрымліваў надзел і заседжваўся на ім больш за дзесяць гадоў, а напярэдадні гэтага не заключыў з феадалам дагавор, то пасля дзесяцігадовага тэрміну ён ужо не мог пайсці ад яго і таксама станавіўся "непахожым", г. зн. асабіста залежным.
Акрамя таго, I Статут устанаўліваў, што сяляне, маючы права адыходу ад феадала, маглі гэта рабіць толькі ў вызначаныя тэрміны – за тыдзень да ўсіх святых (Юр'еў дзень на Русі) і на працягу тыдня пасля ўсіх святых, калі скончацца ўсе сельскагаспадарчыя работы. У Статуце агаворвалася, што селянін мог адысці ад феадала толькі ў тым выпадку, калі ён цалкам разлічваўся з гаспадаром. Да таго ж пры выхадзе ён павінен быў заплаціць феадалу "пажылое", памер якога вызначаўся ў пяць коп літоўскіх грошаў – вельмі вялікай на той час сумай. За адну капу літоўскіх грошаў можна было купіць чатыры каровы.
Нягледзячы на тое, што прымацаванне сялян-старажыльцаў ці "отчычаў", як іх яшчэ называлі, насіла абавязковы характар, у жыцці яно ўсё ж не было безумоўным. Селянін-"отчыч" мог яшчэ вызваліцца ад сваёй "няволі", здаўшы ці прадаўшы сваю "айчызну" другому селяніну, вядома, з дазволу феадала. Не трымалі феадалы і разарыўшыхся сялян-"отчычаў". Іх трэба было ставіць на ногі, а феадалу гэта часта было не пад сілу, і ён вымушаны быў цярпець іх адыход, спадзяючыся, што тыя недзе на заробках паправяць свае справы і вернуцца назад. Продаж сялян без зямлі ў Вялікім княстве Літоўскім не практыкаваўся, а падараванні без зямлі былі вельмі рэдкімі.
Побач з сялянамі-"отчычамі" ў феадальных памесцях і пасля I Літоўскага Статута працягвала жыць мноства свабодных людзей. Гэта былі сяляне, за якімі не значыліся надзелы.
У сялянскай абшчыне надзел, як правіла, пераходзіў ад бацькі да старэйшага сына, які і лічыўся "отчычам". Астатнія члены абшчыны знаходзіліся ў яго на "долі", з'яўляліся асабіста свабоднымі. Гэта датычылася таксама "патужнікаў" і "сяброў", якіх прымала сама абшчына або падсаджваў феадал.
Свабоднымі лічыліся сяляне, якія сяліліся на землях, пакінутых "отчычамі", калі яны не выседжвалі тэрмін земскай даўнасці або заключалі дагавор з феадалам на права адыходу ад яго.
Акрамя таго, у феадальных памесцях, асабліва ў вялікакняжацкіх уладаннях, пражывала вялікая колькасць так званых сялян-слуг. Галоўнай іх павіннасцю была ваенная служба і раз'езды па даручэнні вялікакняжацкай адміністрацыі ў мірны час. Усе іншыя павіннасці яны выконвалі як цяглыя і асадныя сяляне, за выключэннем паншчыны і аброка. Жылі ў невялікіх вёсках і мелі па 2–4 валокі зямлі.
Ядро гэтай катэгорыі сялянства першапачаткова складалі малодшыя дружыннікі – тыя самыя "отроки" і "гриди", якія былі ў князёў Кіеўскай Русі і якія пад імем слуг пастаянна фігуравалі побач з баярамі ў дагаворных граматах удзельных князёў паўночна-заходняй Русі. Як і старэйшыя дружыннікі, баяры з цягам часу селі на зямлю з-за немагчымасці князёў утрымліваць іх на ўсім гатовым. У далейшым ваенныя і адміністрацыйныя патрэбы вымусілі вялікіх літоўскіх князёў папоўніць кантынгент слуг за кошт цяглых сялян.
Слугі былі некалькіх разрадаў: путныя, атрымаўшыя назву ад таго, што спецыяльнай павіннасцю іх быў "путь" ці "ліставая" служба, і панцырныя, якія выконвалі толькі ваенную службу. Паколькі панцырная служба была вельмі цяжкай, то "панцырных баяр" часта вызвалялі наогул ад усіх павіннасцей, а не толькі ад паншчыны і аброку.
Асноўным зместам і асноўнай задачай аграрнай рэформы 1557 г. было прымацаванне "пахожых" сялян да зямлі, г. зн. прывядзенне іх да прыгоннага стану. Калі I Літоўскі Статут 1529 г. заканадаўча прымацаваў да зямлі ўсіх "непахожых" людзей, то рэформа 1557 года – усе катэгорыі сялян, бо кожная сялянская сям'я атрымоўвала асобны надзел і падпадала пад прынцып земскай даўнасці. Праз дзесяць гадоў пасля атрымання надзела яны ўжо пераходзілі ў разрад "непахожых".
II Літоўскі Статут 1566 г. ужо ўстанавіў 10-гадовы тэрмін пошуку беглых сялян, а III Літоўскі Статут 1588 г. павялічыў гэты тэрмін да 20 гадоў і пацвердзіў ужо існаваўшы 10-гадовы тэрмін земскай даўнасці для ўсіх катэгорый сялян. Памер "пажылога" быў устаноўлены ўжо ў 10 коп літоўскіх грошаў. Гэта было юрыдычным афармленнем прыгоннага права.
У канцы XVI – пачатку XVII ст. "пахожыя" і "непахожыя" сяляне зліліся ўжо ў адзіную катэгорыю прыгоннага сялянства, і гэтыя тэрміны не сустракаюцца ў гістарычных крыніцах таго часу. Усе сяляне называліся "падданыя каралеўскія, панскія і духоўныя".
З афармленнем прыгоннага права становішча сялян значна пагоршылася. Яно суправаджалася рэзкім павелічэннем феадальных павіннасцей, узмацненнем свавольства феадалаў. Ні ў адной краіне Заходняй Еўропы феадалы не мелі права падвяргаць селяніна смерці. Сейм Рэчы Паспалітай 1573 г. даў феадалам гэта права – права караць сялян "вэдлуг паразумення свайго", у тым ліку і смерцю.