«Теегин цолд»
Келвр
Барун бийдән Багшин- Шемнрлә хошалҗ, өмн бийдән Көтчнр Барун хойрла – Сараха*, Дашмн* гидг һазрмудар меҗәлҗ*, зүн бийәсн Хошуд* әәмгәс Нүцкнә, Даальңт, Җаһамлт царңгуд, Җирһлтин бөөргүдәр салһгдҗ, ар үзгтән Талтахна* әәмгәс Шорвин һолар хувагдсн Тугтн әәмг* гиҗ бәәнә.
«Туһлын туруһар ус уудг, туурһин хормаһар нар үздг туктнахн» гиҗ һазадын улс дөөглҗ* келдг бәәсиг санулхла, Туктна әәмгин улс тер цагт ямаран бәәсинь далаһар цәәлһәд керг уга, тиигәд чигн медгддм гиҗ сангдна.
Әәмг дөрвн әңгәс тогтсмн.
Шорв һолын көвә талкинь эзлҗ Каакнахн әңг бәәнә. Эннь әәмг дотран хамгин* элвг гисн әңгнь.
Барун бийдкинь эзлснь Саарлахн әңг. Эннь әәмг дотран хамгин яду гисн нерәдлһтә улс. Тегәд чигн отг- нутг дотран өлн- түрүнь ик болад, геснә теҗәлин арһ хәәһәд, әәмг- нутган хайҗ һарад, Баһ Дөрвд селәнә ард бәәх Барванцг нуурин көвә күрч бүүрләд, усна заһсар күмс кеһәд, урһсн хулсинь хадҗ теҗәл кеһәд, салад- салврад йовсн боллта. Терүнәсн чигн давад Түңгтин Шемнр күрәд, малта- харта улст заргдад йовдгнь бас хара биш бәәсмн. Эн әәмгин түрү медүлхәр седхлә, олн үг угаһар, кезәңк цагт әмтнә келнд өсрүн болҗ келгддг иим цөөкн үгәр медүлҗ болхмн: «Салҗ буудг саарлахн, сарва* шулдг саарлахн, һулдҗ буудг саарлахн, һунҗ шулдг саарлахн». Эн үгин үүдлтин уршгнь – дегд арһ уга бәәдлд даргдсн улсин чөлән уга түрмшг болхнь мел лавта.
Туктна өмн бийдк захднь – Ут Һувль, Нәрхн Хаг гидг бәәрнд бүүрлдг әәмгнь – Манц- Гелңгәхн. Зуслңгин цутхлңнь – хойр худг. Бүкл әәмгт хойрхн худгин усн теҗәл болҗ күрдг бәәсн болхла эн әәмгин улсин эдл- ахунь ямаран чигә бәәснь тиигәд чигн ил медгдҗәнә. «Манц- Гелңгәхнә бәәхтәд гиичлхәр, маңһд баавһан хәәс сәк» гиһәд урд нег урн билгтә, хурц келтә күн келәд орксн санҗ. Ямаран учрас иштә эн үгмүд үүдсиг ухалад дала керг бәәхий?
Әәмгин зүн хормаг дарҗ – Дашмна царңгас авн хоорлад, Шорвин һолын Өвдг гидг һазр күртл Шоңһрцахн әңг эзлнә. Урднь медәтә улс келҗ йовсиг соңссар болхла – эн әңг эдл- аху, мал- герәрн му биш санҗ гилднә. Тернь нурһлҗ әңгдән бәәтхә, әәмгәсн һатлад, Баһ Дөрвд нутгт кевтәднь ик тоомсртад йовсн Арлуһа Бадмин Лееҗн зәәсңгин нилч бәәсн юмн гиҗ келцхәдг билә. Бадмин Лееҗн - зәәсң цолта бәәсн деерән зәкрәчин* зөвтә санҗ. Тиигхлә, тер цагт иим күүнә нилч әңгднь нег үлү иктә бәәсиг дими гихд берк. Болв Лееҗн зәәсң әңгдән нег сәәтә, нег муута бәәсмн гиҗ келгднә. Сәәтә гиснь – тер цагт тоомсрта, зөвтә, йоста бәәсн күүнә нилч. Муута гиснь юн болх?
Бадмин Лееҗн Шоңһрцахн әңгән авад Алтан Зүн-һар орҗ нүүх тоолвр кенә. Тер хаалһд белдхин эркд, әәмгтән дораһар зар тәвәд, һурвн җилд күүкд бичә һарһтн, һурвн җилд малын төлән хаатн. Ут хаалһд нилх күүкд, уйн мал саалтг болх гисн цәәлһвртә заавр өгч гинә. Дәкәд цаг давад, болзг өөрдәд ирхлә, малтаһан нүүҗ һардг арһ уга гиҗ ухалад, Лееҗн әңгин улстан малан хулдх заавр өгч. Тиигәд Шоңһрцахна улс малан хулдад көтрәҗ йовхин алднд Бадмин Лееҗн зәәсңд бийднь сүүдр гемм* ирҗ хорад, ухалсан күцәх арһ эс өгсмн гисн домг бәәдг билә. Арлуһа Бадмин Лееҗнд аминь зуурулсн сүүдр өвчн эс ирсн болв чигн, Әрәсән медләс суһлҗ авч зун өрк гих нерәдлһтә Шоңһрцахн әңгән Шорвин көвәһәс Алтан Зүн-һар орулҗ авч һарч чадх арһ учрх бәәсн- угань кемҗәнә, тернь маһд, болв зәәсңгин тоолвр адг тоңкун ухани заавриг күцәнәвидн гиһәд, Шоңһрцахн әңгин улс кевтән амни теҗәл кеҗәсн аһурсдасн хаһцад, делгү угарад одснь ил лавта. Тегәд «Сәрсәр шалвр кеҗ өмсдг, саадгар заһс хашалҗ теҗәл кедг шоңһрцахна залус» гисн кезәнә әәмгт келгдҗ йовсн дөөгин үгмүд альд, кезә үүдсн болх гиһәд ухалхла, Лееҗн зәәсң эс болх тоолврарн әңгән хоосрулсна ашт үүдсн болх гисн санан заядар орна.
«Мини хотн» - гиһәд ода цугинь хамцулад келхд, кезәңк, урдк цагин тууҗинь ахрар медүлхлә тиим. Әәмг- отгиннь мууһинь секнә гидг нанд чигн һашута, наадк улс дунд чигн намаг бурушах улс һарад бәәхмн. Хуучна дәриг мааҗхла харслһта болдгнь кенд болв чигн ил. Болв хөөткинь цәәлһҗ медүлхд туста болхла, хуучна, кезәнә давҗ одсн мууһас ичәд- һутад бәәх дала уршг уга гиҗ сангдна. Урдк, холд давсн цагин мууһан медәд уга бәәҗ ода учрсн сәәг күцц үнлҗ болшго. Эн кенә, юуна күчн, нилч болҗахиг тодрха, күццәр йилһҗ медҗ авхд кецү. Тиигчкәд тегәд мууһин үүдлтин уршгнь - әңгин әмтн цуһар делгү андн, арһ уга болсна учр биш, цагин дарлтын, нойдуд - зәәсңгүдин даҗрлһна, йосн – йотхин уутьруллһна аш бәәсн мөн. Тиим гиһәд медхлә кезәнә му бәәсән нуух бәәтхә, хәрнь нам: «Тиигхд тиим биләв, ода иим болув»,- гиһәд давтад келәд бәәх дурн күрнә.
Не, тиигәд дөрвн әңгәс бүрдсн мана Туктн әәмг билә. Әңг болһндан хошад- һурвад худгта, худг болһнан эргәд бүүрлсн тавад- зурһад хотн, хотн болһндан долад- нәәмәд ишкә гертә, хөрәд- һучад нохата.
Әәмг болһн хурлта, хурл болһнд арвад шаху өргә, хөрәд һар хоҗул болсн гелңгүд, һучад шаху зарц болсн манҗнр. Юм келго, хурл хурҗанавидн гиһәд хурад суучкад, бүргәд- дәргәд таңһл келәр дассн цөөкн үгмүдән давтҗ келәд, хара бәәчкәд, харчудын бәрц мөңгәр көзр наадҗ цаган өңгрәһәд, цавин махиг цадартлан идчкәд, чигәһәр дарулад ундан хәрүлчкәд суудг хувргудын тонь хотна мал хәләдг нохасас олн.
Хотн болһнд бәәх бүл болһна теҗәлнь – хошад - неҗәд саалин бод, хорһ болхнь – утан ивтрәд харлҗ одсн терм уньн, харачинь аралҗна гөлм керсн хурмш гер бәәхлә сән, эс гиҗ нам хойрхн дееврәр дарулсн җолм харшм. Унтх, девсх дернь - ишкә ширдг бәәхлә сән, эс гиҗ нам идәтә көрсәрнь түргүр делгсн үксн малын арсн. Өмсх- зүүх хувцнь – хар даг болҗ киртсн бөс киилг, халас давхрлад тәвн гиҗ, зузарҗ одсн лааңк бүшмүд. Көлднь дальҗң болв чигн һосн бәәхлә сән, эс гиҗ җирилһәд үдсн, җирн нүктә, җилвкәд оддг җиргр шар - идәлсн арсар кесн буршмг. Әәмг болһнд мөртә арвад бүл бәәсн гихд беркл биз, хая негт үзгдх темән. Хотн кевтән бүүрән соляд нүүх цагт – хойрхн- һурвхн маҗар тергн, тедн модн көшүртә, уньн чиргүлтә, харһан тасрха чиктә.
Әәмг болһна ах- зах болсн «эврә күнь» - хойр- негн өркин эзн, малта, мөңгтә гих кергтә. Эгл наадк угатьнрнь эдниг күндләд, үгднь орад, урд- урдк кезәңк цагас нааран хадһлгдад, үймүд кеҗ дахсн, бичмр биш зокалар, бәәхтә улсин мал- харднь дөң болад, хотнани хорма дахҗ зусад, хамт бууҗ үвлзәд, усн- өвснднь дем боллцад, көдлсн тооцл уга, худгин уснднь күртлцсн, хөөрмг, бозаснь хувалцсиг ик хәәрнд тооҗ бөкрәгдҗ йовдг бәәсн мөн…
Орчлң эн делкән тив деер, эң зах уга дала болсн һазрин дунд нег бесрг болҗ, Цаһан Нуурин өмн көвәд нутглсн мана Туктн әәмг җирн җил урд мел тиим билә…
Кир- кемҗән уга өргн көдә теегин нурһн кевтән адрг садрг хойрар көндлң, ут уга дүүрң. Цагин бәәдл ора болчкад җора билә. Амн цәәм һаңта халун салькна үләлһнд өөдлҗ, аһарт халһрсн, будңһрсн шар тоормиг дахҗ, бас мини хотна ишкә гермүдин утан өөд хадҗ цоонгрҗасн болх.
Дөрвн үзг, нәәмн зовкд ә- чимән уга, таг таңхм дүлә, уудьврта цаһан күдн уняртҗ, зунин цунцг халун хар хурмш гериг шарҗ, амнд шүлсн өткрәд, салькнд шатсн урл зөркәтәд, сүүдр дахҗ сунҗ кевтсн нохан шүлснь хагсад, кинь давхцад һаңняд ирхлә, чачрлдг сүүдг олдшго, цаңһсн ундан хәрүлдг усн күртдго, көлсән арчдг альчур уга, көлән халун шораһас хальчлдг башмг уга кеерин күүнә седкл ямаран кевәр бүтңһүрдг болх?
Хотн эргндкиг харад хәләхлә, хомһлла зуурад нухад цоксн ташмр арһсна оваһас талдан дала баран уга, хая цагт, нег герин сүүдрәс наадк герин сүүдр тал шоодрглад хурдлсн туһлмуд үзгднә. Эн хотна улс кезән- кезәнәс нааран иигәд, үй- үйдән, көлд орҗ һазр ишкснәсн авн көгшрҗ үснь цәәһәд, өтлх насн күртлән, нег сөөһин өвсәр малдан идш кеһәд, нег худгиг эргн, төгәлң бүүрләд, эврә наснани дүрән төгсәдг.
Тер һолыг һатлдг ааль уга, теңгр һазр хойрин ниилдгчәс цааранднь һазр уга гисн тоолвртаһар делкән кергәс дутҗ, цогцин девшлтәс хоцрдг, һанцхн өглһн гиҗ бурхнд зальврх, һазр деерин кишгин заяч гиҗ теңгрт мөргҗ нег насан бардг.
Өвчн- шалтг ирхлә, эн дөрвн әңгин улс бас, эргндк цуг хальмг нутг мет, эврә хурлан орад һардг. Яду теҗәлтә болхла, зурхач Догҗ, эс гиҗ һавҗ Намҗл, невчк арһта, бәәхтә* болхла, багш Ширв бийәрн ирҗ, деед бийд сууҗ, бурхн- ном делдҗәх болҗ, буру- зөвиг ясҗанав гиҗ бурҗ- бүгшҗ, тер хоорндан һәәд һарһҗ, цавд бәрх арһта юн бәәхинь хәәж, орн дор- деер уга этүдәр хәлән суудг. «Кергән» кесн, бәрцән авсн, хотан эдлсн хувргт, арднь үлдсн күүнә өвчн ямаран бәәсинь йилһҗ меддг арһ уга. Түүнә хөвин тускар ухалх тоолвр уга, санх седкл уга, зовх зүркн уга.
Эн эрм цаһан көдәд, «эн» гиҗ соньмсх зәңг берк, «тер» гиҗ келх керг хатяр. Хая нег хотн хоорнд йовлцад ирсн улсин авч ирсн зәңг соңсхла эн: «Күрлдәхн ишкә цокҗана. Тәкихн тавн өркәрн малын хуҗр хәәһәд һурвн адрг* орад нүүҗәнә. Өвдгихн оңһцар заһс бәрдгж». Эдү мет үгмүдиг ирсн күн ах- зах улст соньн зәңг болһҗ келәд, хүүв кедг. Болв Туктна әәмгт арвн җилин эргцд болсн һурвн йовдл олна уханд сангдҗ үлдәд, ода күртл келгднә. Тернь, бүкл арвн җилин туршарт энүнәс даву «тер» гидг ончта йовдл эс һарсна ашт иим болҗадмн кевтә. Терүнә тускар дарук һурвн келвр.
1966җ.
ТОЛИН КӨДЛМШ
Адрг – хамр, толһа, довун, өөдм
Әәмг – отг 1. ист. аймак; 2. род, племя
Бәәхтә – элвг- делвг; байн
Бөөрг – довунта, хотхрта тегш һазр
Дөөглҗ келх – наад бәрҗ келх
Закрач – заквр өгәд, диг- дара шинҗлдг күн
Меҗәлнә - хам- хоша бәәх
Садрг – сала; җалһ
Сараха, Дашмн, Тугтн – ода болхла, Хальмг Таңһчин Көтчнрә района селәд
Сарва – хойр җил болсн унһн
Сүүдр гем – тәкрлһн, сүүдр өвчн
Талтахна әәмг – ода болхла, Хальмг Таңһчин Октябрьск района Цаһан Нур селән
Хамгин – дегд … , әмтин … , йир …
Хошуд әәмг – ода болхла, Хальмг Таңһчин Октябрьск района селән
КҮҮНДВРИН СУРВРМУД
Тугтн әәмг ямаран бәәдлтә? Эн ямаран һазр – уснла меҗәлнә?
Әәмг кедү әңгәс тогтна? Әңг болһн ямаран үзгт бәәнә?
Әәмгин улс яһҗ бәәнә?
СХЕМ
Дунд Хурла улус
Көтчнрә нутг
Тугтн әәмг
(Салын Тугтн Хорха Тугтн)
Каакнахна Саарлахна Манц - Гелңгәхнә Шоңһрцахна
әңг әңг әңг әңг
Тугтн әәмгин схем.
Тугтн әәмг
Каакнахна Саарлахна Манц - Гелңгәхнә Шоңһрцахна
әңг әңг әңг әңг
ишкә гер
- худг
«ТЕЕГИН ЦОЛД» КЕЛВРИН АҺУЛҺ
60-гч җилмүдин эргцд түүкләнә жанр өслтән авсн цагт Дорҗин Басңгин «Чик хаалһ» роман, «Мини отг» келврмүдин болн түүкин хураңһу барлгдв.
«Мини отг» (1966җ.) түүкд «Теегин цолд» келвр орсмн. Келврин һол күсл – эврәннь отг- әәмгин үлгүрәр дамҗулҗ хальмгин кезәңк әәмг, әңгин бүрдәц, бәәх һазринь, социальн хәрлцә, күмсинь, өлг- эдинь, өмсх- зүүх хувцинь үзүллһн. «Мини отг- әәмгт болсн хүврлт гисн- эн цуг мана Хальмгин теегт болсн хүврлт болҗана»,- гиҗ Дорҗин Басң темдглҗәнә. Түүкд бичәч отг- әәмгиннь өңгрсн болн өдгә цагин бәәдл- җирһл, авц- бәрц үзүлҗәнә. Әмтнә бәәдл- җирһлин зургуд нег- негән соляд умшачин өмн үзгднә.
Бичәч Дорҗин Басңгин төрсн һазр- усн- Туктн әәмг дөрвн әңгәс тогтҗ: Каакнахн, Саарлахн, Манц- Гелңгәхн болн Шоңһрцахн. Кезәнә келчксн дөөглҗ келгддг үгмүд әңг болһна ямр бәәхтәһинь ил медүлнә: бүүринь, эдл- ахуһинь, геснә теҗәлинь, өмсх хувцинь. Үлгүрнь: «салҗ буудг саарлахн, сарва шулдг саарлахн, һулдҗ буудг саарлахн, һунҗ шулдг саарлахн» гиҗ әмтн келдг дөөгл үг. Нутг дотрнь түрү улс дала болад, Баһ Дөрвдә Барванцг нуурин көвәд шин бүүрән олсн төләд «салҗ буудг саарлахн», малыг өсәд, төл өгхинь күләлго күмс кедг төләд «сарва шулдг саарлахн, һунҗ шулдг саарлахн» гиҗәнә.
Әәмгтән мал- герәрн му биш болҗ тоолгддг шоңһрцахна әңг бас угарад одв. Учрнь юунд гихлә? Цуг Баһ Дөрвд нутгт тоомсрта саарлахна зәәсң Арлуһа Бадмин Лееҗн әңгдән Алтан Зүн- һар нүүх зар тәвнә. Саарлахна әңг хол хаалһд белдәд һурвн җил күүкд һарһлго, һурвн җилд малын төлән хааһад «сәрсәр шалвр кеҗ өмсдг, саадгар заһс хашалҗ теҗәл кедг» болв. Әңгин угатьнрт зәәсңгин өмнәс үг келдг зөв чигн, арһ чигн угаһинь түүрвәч медүлнә.
«Теегин цолд» келвр - өдгә цагин умшачнриг мана келн- улсин нег әәмгин бәәдл- җирһллә гүүнәр таньлдулҗах зокъял мөн. Келврт олзлгдсн амн үгин зөөр - кезәңк домг, тууҗ, дөөглҗ келдг үгмүд оньдин олна уханд.
СОҢСХВРИН БОЛН ИЛДКЛИН ТӨРМҮД
1. Дорҗин Басң – билгтә шүлгч, түүкч, седкүлч.
2. Төрскн һазрин төр Дорҗин Басңгин «Теегин цолд» келврт.
3. Зүркндм таңсг төрскн һазрм – Туктн.
4. Төрскән харсгч алдр дәәнә төр Дорҗин Басңгин утх- зокъялмудт.
ДЕГТРИН САҢГИН СЕЛВГ
Советин цагин хөөн хальмг улсин сольгдсн бәәдл- җирһллә Дорҗин Басңгин бичгдсн «Мини отг» болн «Мини үйин улс» гидг түүкст мадн тодрхаһар таньлднавидн. Зокъялмудын һол дүрмүд – теегин эгл улс: төрсн һазр- усндан дурта түүрвәчин дүр, хулхач Микүһә Утнасн, әңгин зәәсң Арлуһа Бадмин Лееҗн, саарлахна Җала өвгн, орс өвгн Тимошк, түрүн багш Көглҗәнә Манҗ. Хальмг улсин тууҗар соньмссн улст бичәчин иим зокъялмуд тусхаҗанавидн:
1. Дорҗин Басң «Эзн» (келврмүд болн түүк, 1981).
2. Дорҗин Басң «Баллада о журавлях».
3. Дорҗин Басң «Мини үйин улс» Очеркс болн келврмүд.
4. Герои войны – герои литературы. (Писатели- фронтовики Калмыкии о Великой Отечественной войне).
КУУКАН
АНАТОЛЬ
(1924 - 1986җҗ.)
Куукан Анатоль (Текә) така сарин 25-д 1924 җилд Эрктнә улусин Цаһан Нур селәнд төрҗ һарсмн.
БИЧКНДК ЦАГ. Куукан А. баһ насндан дала зовлң үзсн - медсн күн. Эн долан настаһасн авн эцк угаһар өссмн. Ах - дү арвнас ор һанцхарн үлдәд, эктәһән хоюрн дәәнә күнд цагт өссн күн.
1942 җилд Улан Хоолын дундын школд йисн класс төгсәв.
КӨДЛМШИН ХААЛҺД ОРЛҺН. Эврәннь күч - көлснә хаалһан 1942 җилд Улан Хоолын улусин сельсоветд сегләтрин үүл дааҗ йовсмн. Тер цегт бас комсомолын халхар үүлдҗ йовла.
Төрскән харсгч Алдр дән эклхлә, Әәдрхн - Кизляр хоорнд төмр хаалһ тосхлһнд Куукан Анатоль орлцдг болдг.
ҺАШУТА ҖИЛМҮД. 1943 җилд цуг хальмгудла Сиврүр туугдсмн. 1948 җилд Ханты - Мансийск кооперативн школ төгсәһәд, бухгалтерин эрдм дасад, кесг җилмүдин туршар көдллә.
Сиврәс төрскн һазртан ирчкәд, Яшкульск районд нег бичкн цаг көдлҗәһәд Элстүр ирв. Хальмг дегтрин барт арвн үлү җил урн үгин редактор болҗ көдллә. Тенд көдлн бәәҗ, 1965 җилд хальмг багшин училищ төгсәв.
Хөөннь болхла, Хальмг бичәчнрин Ниицәнд утх- зокъялын селвгч болҗ көдлв.
ҮҮДӘЛТИН ЭКЛЦ. Куукан Текән «Санан» гидг шүлгүдин түрүн хураңһунь Элстд 1963 җилд барт һарла. Энүнә хөөн олн дегтрмүд бичв, эднәс зааҗ болхнь: «Ноолданд төлҗлһн» (түүк, 1967), «Обин көвәд» (түүк, 1974), «Тахшлһн» (түүкс, 1981), «Хойр эктә көвүн» (шүлгүд, поэм, туульс, 1986).
БИЧКДҮДИН ТӨР. Куукан А. бичкдүдт нерәдҗ бичсн шүлгүднь йир соньн. Текән үүдәврмүдин «айснь» үрнд, дорас өсч босч йовх маңһдурк улс: «Күсл» (шүлгүд болн поэмс), «Үрнд йилһл уга» (келврмүд, 1966), «Мергн баатр» (шүлгүд, туульс, 1969), «Хойр эктә көвүн» (шүлгүд, поэм, туульс, 1986). Эн цуг дегтрмүдин һол дүрнь - бичкдүд, бичкдүд - бөдүн күүнә хоорндк залһлдана тускар үүдәсн дегтрмүд.
Кензин Санҗ «Башмг» шүлгин тускар иигҗ бичсмн: «Инәдтә - наадта, драматическ йовдлар, гүүдглүлсн ухаһар дамҗулҗ, нүднднь үзүлҗ сурһсн - лавтрха болн чик, бичкдүдин седвәрлә ирлцнә».
Әрүн цаһан седкләсн бичәч эргндк йиртмҗин, җирһл - бәәдлин, күч - көлснә улсин тускар бичнә.
КҮҮКД УЛСИН ТӨР. «Ноолданд төлҗлһн» түүкд (1967) үүлдвр Алдр Төрскән харсгч дәәнә цагт болҗана. Төрскн һазрт күүкд улс, медәтнр болн баһчуд үлдсмн. Түүкин һол дүр - хойр үртә Делгр. Залунь дәәнд йовсна хөөн ормднь хөөч болад көдлнә. Немшин фашистнр хальмг теегүр өөрдсн цагт Делгр олна мал тууһад, Иҗл һол һатц үвлзнә. Эн даалһвран баатрльг кевәр күцәһәд, учрсн зовлңд даргддго күүкд улсин негнь. Делгрин дүрәр дамҗулад Куукан А. тодрхаһар күүкд күүнә дүр утх - зокъялд хаһлҗана.
Диилврин һучн җилә өөн угтад «Ноолданд төлҗлһн» түүк Москвад «Тыла нет» гидг нертәһәр орчулгдад 1973 җилд барлгдсмн. Түүкин аһулһ «Нашествие», «За нами - тыл», «Тыла нет», «Накануне бессмертия» гидг әңгст хувагдв. Р.Рождественскийин «Реквием» зокъялта хамдан барлгдв гиһәд темдглх кергтә. Күчр - күнд җирһлтә Делгр күүкд күүнә тууҗ болвчн, зуг учрсн зовлңд, күнд көдлмшт даргддго цаһан седклтә, җөөлн зүрктә, үнн чик йовдлта күүкд улсин тууҗ болҗана. «Куукан А. «Ноолданд төлҗлһн» гидг түүк - реквиемд Төрскндән дурллһ дуулсн дууһар, дурар дүүрң дүрмүдин үгмүдәр үзүлҗәнә»,- гиҗ Г.И.Ломидзе темдглҗәнә.
«Обин көвәд» түүк - хальмгудын Сиврт туугдсн һашута цагин нег тууҗ.
ОРЧУЛЛҺНА КӨДЛМШ. Куукан Анатоль орчуллһна көдлмш кеҗ йовсмн. Бонч - Бруевичин «Наш Ильич», А.Пушкинә, М.Лермонтовин, А.Чеховин, С.Маршакин, Ю.Ярмашин үүдәврмүд орчулад, хальмг умшачнрин оньгт тусхасмн.
Куукан А. зокъялмуд төрәрн, ухан - тоолврарн, урн үгин келәрн йилһрнә. Энүнә бичсн зокъялмуд кезә чигн чинрән геешго, ач - тусан күргх гиҗ сангдна.
ТОЛИН КӨДЛМШ.
Бөдүн – нас күцсн күн
Селвгч – сүвч
Тахшлһн – батрлһн
Төлҗлһн – делгрлт
БИЧӘЧИН НАМТРАР КӨДЛХ СУРВРМУД.
Куукан Анатоль утх- зокъялын хаалһд яһҗ орсмн?
Куукан А. бичкдүдт нерәдсн зокъялмуд заатн.
Бичәчин ямаран үүдәврмүдт күүкд улсин төр яһҗ хаһлгдҗана?
«Ноолданд төлҗлһн» гидг түүк советин цага утх- зокъялд яһҗ темдглгдсмн?