Дәәнә цагт бичгдсн зокъялмуд.
Төскән харсгч Аһу Ик дәәнә цагт хальмгин утх зокъял фашистнрин өмнәс дәәлдхд бас дәәч шунмһа күчн- чидлнь болсмн. Дәәнә туск седв хальмгин утх зокъялд тасрл уга цәәлһгднә. Эн седвиг цәәлһсинь хәләхлә, хойр әңглх кергтә: дәәнә цагт бичгдсн зокъялмуд болн дәәнә хөөн, өдгә цагт бичгдсн зокъялмуд.
Советин цага хальмгин утх зокъял төвкнүн тосхлтын цагт болвчн, дәәнә цагт болвчн, күч - көлснд дурта болн юунчн зовлң даагч зөргтә эврәннь олн улсиннь неринь хадһлҗ, өөдән һарһҗ йовла.
Дәәнә цага җилмүд советин цага утх зокъялын хурц келинь, һинь болн чинринь улм гүүдүлҗ өргҗүлв. Дәәнә түрүн өдрмүдәснь авн хальмг бичәчнрин кесгнь Улан Цергт эврә дурар мордад, дәәчнрин ханьд орад, партизанск отрядмудта өшәтнә тылднь, дәәнә фронтмудтнь әмн- цогцарн зөргтәһәр дәәлдҗ, Төрскән харсла. Нармин Морхаҗ, Инҗин Лиҗ, Хоньна Михаил, Көглтин Дава, Түлмҗин Михаил, Дорҗин Басң, Ванькин Намру, Эрднин Муутл, Буханкин Бадм, Жимбин Бадм ахта дәәнә көлд бичдг үзкәрн, бәрҗәсн шорта бууүнн цаһан санаһан, әрүн седклән тәвҗ, эврәннь Төрскндән церглсмн. Дәәнд, фронтд эс туссн, тылд үлдсн хальмг бичәчнр (Басңга Баатр, Эрднин Бадм, Лееҗнә Церн) хурц келәрн, эврә дәәч зокъялмударн өргмҗтә седкл олн улстан орулҗ, ач - тусан күргсмн.
Советин утх зокъялын өмн эн дән кесг шин неквр, седв һарһҗ тәвлә. Хальмг бичәчнр цуг эврәннь үүдәврмүдтән эн керг- үүллә ирлцүлҗ күцәх зөвтә болад, олн улсиг урн үгин эв- арһар агсаҗ, хортнла ноолдлһнд тедниг орлцуллһн, теднә төрскнч уха- санаһинь өргҗ, өөдән һарһлһн- эркн седвсин зәрмнь иим бәәсмн.
Дәәнә цагт хальмг утх зокъялд олн төрл- зү олзлгддг болвчн, һоллгч орм эзлҗәснь шүлглән болн публицистик билә. Агитационн шүлгүд, дуд, шүлгәр бичгдсн дуудлһс, дәәнә көлд йовсн цергчнрт бичг илгәлһн, очеркс болн ахр келврмүдбичх керг эн җилмүд бичәчнрин өмн тәвсмн. Эн җилмүдт зокъялмудын ик зунь орс келәр бичгдҗ, барлгддг билә. Тернь бас эврә учрта болдг, юңгад гихлә олнд үзмҗтә үлгүр болх баатр йовдлмудыг цуг Төрскнә умшачнр медх зөвтә бәәсмн. Эн туст Басңга Баатрин публицистическ очеркс болн статьяс аһу ик чинртҗ медгднә.
Шүлгләнә цуг янзс: поэм, шүлгүд, дамбрллһн, дун, ахр частушк чигн олзлгдҗ, өшәтнриг дииллһнд церглҗ йовла.
Омг- күчән негдүлҗ,
Оларн өшәтнүр дәврий!
Орн- нутган харсад,
Омглсн фашистнриг дәәлий!
Төрскән харсгч дәәнә цагт хальмгин утх зокъялын олн седвс, һанцхн керг- үүлнь- орн- нутган, Төрскән харслһн, өшәтнрәс сулдхлһн- цуг бичәчнрин ухан- сананд, бичсн зокъялмудтнь һоллгч орм эзлҗәхнь ил медгднә. Тиим бол луга бәәшго юмн, юңгад гихлә тер цагт «фронт - тыл» гисн хойр үг негн болҗ медгддг бәәсмн, тыл уга болхла, диилвр бәрҗ болшго юмн.
Тылд үлдсн Басңга Баатр Хальмг Таңһчин баһчудт дуудвр укеҗ, Төрскнәннь сулдхврин төлә күн болһнд әрвлх юмн төрүц уга гиҗ, «бахта үүлиг буульхдан белн» гиҗ «Соцциализмин орн» гидг поэмдән иткүлсн болдг.
Өлвр һазрт кевтҗәһәд,
Өлн элкндән шахҗаһад,
Өлкәдсн олн хортнас
Өргәрн дөңнҗәһәд,
Өрчәрн тулҗаһад,
Чееҗәрн харсад,
Цусарн услад,
Көлсәрн уһаһад,
Әрә кииһән авад,
Әм орулҗ асрад,
Күүшәсн Төрскнәннь төлә
Таралңгин җирһлд чигн күрхвидн,
Тамин зовлңд чигн тесхвидн,
Түүмрин зальд чигн шатхвидн.
Иим метәр хальмг бичәч, шүлгч болһн ухалҗ, олыг дуудҗ, диилвр бәрхиг дурдҗ йовсмн. Дән ирсн цагт манна Төрскнә күн болһн маля даахарн босч, «улан нарнаннь төлә, улсиннь кишгин төлә» диилврин өдр өөрдүлхәр көдлсмн, дәәлдсмн. Хальмг бичәчнр, шүлгчнр, бигтнр эврәннь хурц әрн, зокъялмударн улан цергчнрт, олн - әмтнд омг, зөрг орулдг билә.
Эн цагт олн - әмтн ленинә партьдан үнн эңкр дуртаһан медүлҗ, үнн- һол ухананнь көрңгәс эврә итклән әрүн седкләрн, цаһан санаһарн йөрәдг бәәснь темдгтә.
Парть гисн – мана деерк герл,
Парть гисн – мана әмн зүркн,
Парть гисн – олн- әмтнә җирһл,
Парть гисн – мана хөв, кишг.
Эн дөрвн мөр берк билгтә, кецү ик ухарльг җаңһрч Басңга Мукөвүнә келсн, партьдан нерәдсн «Йөрәл» гидг үг шүлгт бәәнә. Ном, сурһуль уга эгл хальмг өвгн Коммуна партин чинриг тедү метәр тодрхаһар йилһҗ үзүлснь – мана тер цагин хәләц. Иигҗ цуһар гилтә иткдг билә, партьдан цуэ шүтдг билә. Парть бийнь чигн олыг иткхлә, шүттхә гих метәр шиидврән, заавран тархадг билә. Тер заавриг эс күцәдг, чиклҗ сольдг, буру- хаҗһр гиҗ амлдг арһ кенд чигн уга бәәсмн. Тегәд чигн хальмг көгшн өвгнә үгд, партин магтал- буульмҗд цуг улсин санан- тоолвр, иткмҗ ивтрсн болдг гиҗ сангдна.
Хар мөртә фашистск хортнла ноолдад, советин цага хальмгин утх зокъял партьд болн советин улстан, орн- нутгтан йоста гидг итклтә зер- зевнь, хурц меснь болад, гитлеровск фашистнриг диилх кергт эврә хүв тәвцән, ач- тусан чидл күрмгәрн өглә. Дәәнә цагт шүлглән, түүклән, драматургий, публицистик- цуг янзс олзлгдсмн. Басңга Баатрин «Экин туск частр» , «Кесн үүл эзән темцдг» (наадд), «Социализмин орн» (поэм), «Хальмг Таңһчин баһчудт», «Муза- мана дәәчнр», «Гергндән» (шүлгүд), «Подвиг, затмивший древнюю легенду», «О патриотизме», «Калмык- партизан брянских лесов» (статьяс болн очеркс); Көглтин Даван «Сө, окопд», «Җаңгр, Хоңһр, альдвт?», «Намрин салькна дун», «Ээҗ көгшн теегтән», «Өлгәтә көвүнд» (шүлгүд); Лееҗнә Цернә «Менд йов», «Әмән әрвллго», «Фашизм үкх!», «Хөвд күртшгот!», «Эк» (шүлгүд); җаңһрч Басңга Мукөвүнә «Харал», «Авшг» (үг шүлгүд); Инҗин Лиҗин «Чини белглсн альчур», «Элст сулдхгдсн өрүн», «Иньгтән» (шүлгүд); Дорҗин Басңгин «Төрскән харс!», «Тоһруна туск баллад», «Үнтә сулдхвр» (шүлгүд) болн нань чигн хальмг шүлгчнрин үүдәврмүд урн үгин ик чинртә, гүн утхта зокъялмуд Төрскән харсгч Аһу Ик дәәнә цагт олнд төрскнч сурһмҗ өгч йовсмн.
ХАЛЬМГ УТХ ЗОКЪЯЛ 60-ГЧ ҖИЛМҮДТ. ДӘӘНӘ ХӨӨН БОЛН ӨДГӘ ЦАГТ БИЧГДСН ЗОКЪЯЛМУД
Төрскән харсгч Аһу Ик дән 1945 җилд хөн сарин 9-д манна Диилврәр төгсв, тер Диилврин цагас олн җил давв. Болв эн дән кезәдчн мартгдшго: советин улс то- томҗан уга туурмҗта йовдл үзүлв, кесг сай күн әмәсн хаһцв.
Һалзу өшәтнрлә ноолдхд хальмг утх зокъял Коммуна партьд болн советин улст йоста гидг итклтә зер- зевнь болад, гитлеровск фашистнриг диилх кергт эврә хүв тәвцән күртмәрн өглә.
Дәәнә туск седв- төр бөкшго, чинрән алдшго. Күмн- төрлтн дәәнд дурго, дәәнәс җигшдг. Болвчн, цаг- цагт делкәд дәәнә һал асад, зальнь унтрхш. Бичәчнр дәәнә туск седвиг оньдин дөрвн цагт март луга, олн улс төвкнүн бәәхин төлә шин зокъялмудтан эн седвиг сергәһәд бәәдг.
Дәәнә тускар эс бичсн күн хальмг бичәчнр, шүлгчнр дотр уга. Дәәнә хөөн бичгдсн зокъялмудыг хәләхлә, дәәнә цагт бичгдсн зокъялмудас аһулһарн, кемҗәһәрн, утх- чинрәрн ончрдгиг темдглх кергтә. Өдгә цагт утх зокъялын цуг жанрмуд эн седвиг хаһлна: шүлгләнд ахр шүлгүд бәәтхә, бүкл поэмс эн седвиг олн таласнь цәәлһнә. Түүкләнд болхла, түүкс, романмуд дәәнә төриг босхҗ, өргнднь, гүүнднь илдкхәр зүткнә. Ах үйин, дәәнд орлцсн түүрвәчнр бәәтхә, дән гисн аюлыг үзәд уга түүрвәчнр чигн эн седвиг зокъялмудтан арһ- чидләрн босхна, хаһлхар бедрнә.
Өдгә цагт бичәчнрин дәәнә туск седвәр бичсн зокъялмуд олн, теднә зәрминь иим хураңһуһас үзҗ болна: Калян Санҗин «Далад дусал немр» (1975), Көглтин Даван «Барсин Бадм» (1975), Хоньна Михаилын «Шүлг мини, делгр» (1976), Сян- Белгин Хасрин «Цаглаһан күр кенәв» (1976), Сусен Аксена «Төрскнә магтал» (1970), Эрнҗәнә Константинә «Андһар» (1973), Саңһҗин Босян «Дурн болн дән» (1982), Инҗин Лиҗин «Дурн болн дун» (1978), Буджала Егорин «Догшн цагин поэм» (1973) болн нань чигн.
Сүл җилмүдт дәәнә туск седв- төр хальмгин утх зокъялын янз болһнд харһна, болвчн шүлгән һоллгчдан йовата.
Түүкләнд эн седв олн зүсәр цәәлһгднә. Түүкләнә темдгтә зокъялмудас үзхлә, иим келврмүд, түүкс болн романмуд дурдҗ болна: Бадмин А. «Цаһан толһа», Бембин Т. «Бамб цецг», Кукан А. «Ноолданд төлҗлһн», Җимбин А. «Темән үүлн», Хоньна М. «Чи медхмч, Смоленскин һазр», Балакан А. «Залу зөрг», Наримн М. «Баахн дәәчин бичвр» болн «Сталинградск фронт», Тачин А. «Салдсин эк» болн нань чигн.
К
АЛЯН
САНҖ
(1905- 1985җҗ.)
Өдгә цагин ууһн бичәчнрәс революцин өмн хальмг ишкә герт төрсн, эврәннь насндан бийдән зөв зовлң үзсн теегин нег үрнь - Хальмг улсин шүлгч Калян Санҗ болдг. Хальмг советск утх- зокъялын, шүлгләнә эклцднь орсн билгтә, нертә шүлгч умшачнрт олн үүдәврмүдән белглв.
БИЧӘЧИН БИЧКНДК ЦАГАС. Калян Санҗ Баһ Дөрвд нутга Цаһан Нур әәмгин зәәсңгин тохмта өрк - бүлд 1905 җилд төрсмн. Зуг хөмөстәдән өнчрәд, угатя өрк - бүлд өсв. Бичкнәсн авн малын ард йовсмн. Тер цагтан Калян Санҗ хурлд манҗ болсар сәәнәр хальмг улсин авъяс меднә.
Баһ Дөрвд нутгин цутхлңгд бәәсн өнчн күүкдин школд бәәһәд, 1916 җилд йистәһәсн экләд сурһуль сурсмн. Бичкнәсн авн Калян Санҗ «Җаңһр», амн урн үгин үүдәврмүд олар меддг билә.
СУРҺУЛИН ҖИЛМҮД. Хөөннь Әәдрхнә бичкдүдин герт хойр җил бәәһәд, орс кел дасад, грамматиклә таньлдад, 1922 җилд хальмг багшин техникумд орв. Техникумд сура бәәҗ 1923 җилд комсомолын зергләнд орв, 1924 җилд РКП (б)-н гешүнә кандидат болв.
ҮҮДӘЛТИН ТҮРҮН ИШКДЛМҮД. 1924 җилд «Ленин» гидг түрүн шүлгән бичв. Дарук җилд медрлән өөдлүлсн деерән, хөр шаху шүлгүд бичв, тедн дунд: «Соңстн», «Баһчудт», «Бадм цецг», «Амргтан», «Элст - хотл балһсн» болн н.ч..
Техникумд сурчаһад, Калян Санҗ 512-гч Приволжск мөрн цергин эскадронд дәәнә цергин эрдм дасв.
КӨДЛМШИН ХАЛХАС. 1926 – 29 җилмүдт Калян Санҗ Баһ Дөрвд улусин ШКМ-д хальмг келнә багшар көдлв. 1928җилд ВКП (б) - н гешүн болв. Партин даалһврар Элстд «Таңһчин зәңг» газетд көдлв. Тер цагтан Калян Санҗ бандитнриг уга келһнд орлцна.
МЕДРЛӘН ӨӨДЛҮЛЛҺН. 1929-35 җилмүдт Шарту балһсна университетин багшин факультетин утх- зокъялын лингвистическ әңгин ул деер хальмг келнә болн утх- зокъялын кафедр секгднә. Обком 10 хальмг багш илгәнә, тедн дунд Калян С. бас билә. Деед сурһулин хөөн Калян С. Бадмин Батата тендән аспирантур төгсәв. Оютнр бәәсн цагтан Калян С. болн Бадмин Б. эврәннь профессор Б.Пашковла 1923җ. һарсн түрүн «Хальмг келнә грамматик» гидг дегтрин түүрвәчнр болв.
20-гч җилмүдин чилгчәр культштурм болн культурн революц гидг тууҗин йовдлмуд гүргүдән хальмг тег эзлҗ йовсмн. Оютн Калян С. бас Нижне - Волжск крайин штабин культштурмин гешүн болв. Калян Санҗд ликбезин школмудар методическ һардвр даалһдсмн. Тер цагтан «Баһ сурһульта школмудт дасхлһна методик» болн «Латинизац дасхлһна методик» гидг дегтрмүд бичсмн.
1931 җиләс авн хальмг келәр20 миңһн тооһар Шартуд барлггдг «По заветам Ленина» («Ленинә герәслсн герәсәр») гидг журналын редактор болв. Тер цагтан Калян С. хальмг оютнрас тогтсн театрин көдлмшт орлцв. Культштурмин штабин Г.И.Бройдон һардврар «Улан - Сар» гидг наад бичв. Эн нааднд шүлгч җаңһрчин дүр наадв.
1934 җилд Шартуһас хальмг келнә болн литературин кафедр С.М.Кировин нертә Әәдрхнә багшин институтд нүүв. Аспирантуран чиләчкәд, Калян С. доцентин үүл дааһад көдлв. «Өдгә хальмг келн», «Хальмг келнә тууҗ» гидг дегтр бичлһнд орлцв.
1934 җилин моһа сар. Тер җилд Областин советск бичәчнрин көдлмш чаңһалһна» төр тәвгдәд, Эрнҗәнә К., Сян-Белгин Х., Манжин Н., Калян С. үүдәлтинь делгрүллһнә төлә талдан даалһврмудас сулдхх зәрлг һарв. 1934 җилин ноха сард Бадмин И., Калян С., Эрнҗәнә К. Москва балһснур Цугсоюзн бичәчнрин чуулһнд йовулв.
Хальмг обкомин ВКП(б)-н зәрлгәр Әәдрхнд Хальмг эрдм- билгин техникум секгдв, ахлачар Калян Санҗиг тәвв. Хальмг бичәчнрин 1-гч чуулһн болн областин билг- эрдмин олимпиад (1935җ.) болх төрәр цуһар кәдлв.
1935җ ноха сард шүлгчд «Җаңһр» орс келнд орчуллһна даалһвр өггдсмн.
1936җ Хальмг театриг Әәдрхнәс Элстүр нүүлһв, ахлачнь - Калян С.. Театр Сян -Белгин Хасрин «Өнчн бөк» наадар секгдв. 1936-37җилмүдт театр 8 наад тәвв. Калян Санҗ Д.Фурмановин «Мятеж», Лопе де Веган «Овечий источник», Ж.Б.Мольерин «Лекарь поневоле» гидг үүдәврмүд хальмг келнд орчулв.
ҺАШУТА ҖИЛМҮД. Тер 1936 җиләс авн ВКП(б)-н зергләнд цеврллһн эклв. «Олн - әмтнә өшәтнриг» НКВД уга келһән эклв. Эн йовдлд шүлгч бас харһв. 1937 җилин мөрн сарин 5-д партин өмнәс буру йовдл һарһсн Калян С. гемшәгдв.
Хальмг ВКП(б)-н обком хальмг театрин директориг болн Хальмг АССР-ин СНК-н эрдм- билгин ахлачиг үүләс сулдхв. Хөн сарин 20-д ВКП(б)-н гешүн болдган уурв. Ноха сард болсн Хальмг бичәчнрин 2-гч чуулһн зергләнәсн «буржуазн националист, зәәсңгин көвүн» гиһәд һарһв. 1937 җилин һаха сарас авн хар гөрәр Колымад сууһад, мод белддг һазрт көдлнә, һазр хаһлна.
1943 җилд сулдад Казахстанд ирв, юңгад гихлә сулдхврин цааснд Алма - Атан областин Илийск района военкоматд ирәд һаран тәвхмн гиҗ бичәтә билә.
ҖИРҺЛИН ШИН ЭРГЦ. Кедү зовлң үзсн бийнь Калян Санҗ 1957 җилд төрскн теегтән хәрҗ ирәд, олн үүдәврмүд бичв. Һуч шаху җилин туршарт шүлгчин хальмг болн орс келәр хөр һар дегтр барлгдв, теднә зәрмснь: «Шүлгүд болн поэмс» (1959), «Цаһан Нуурин көвәд» (1962), «Теегтән нерәдсн частр» (шүлгүд, поэмс, 1963), «Дурн бәәхлә» (1965), «Өрүн маңһар» (поэм, 1966), «Суңһсн шүлгүд болн поэмс» (1968), «Мел Ильичин келсәр» (шүлгүд, поэмс, 1969), «Дутг болҗасн күн» (1972), «Кү мартхмн биш» (шүлгүд, поэмс, 1977), «Герлтә хаалһар» (шүлгүд, поэмс, 1984), һурвн ботьта хураңһу (1980- 1981).
«Тамара» (1958-63) гидг поэм- хальмг советск күүкд улс Төрскән хортнас харслһнд яһҗ орлцсинь үзүлҗәх зокъял. Немшин фашистнр дәврсн түрү цагла мана теегт бүрдсн партизанск отрядт Хахлына Т. йовсмн. Шинрсн хальмг теегин күүкд улсин өөдән серл чаңһ- чиирг, олмһа ухан, баатр зөрмг үүлдвр эн поэмд мартгдшгоһар үзүлгдҗәнә.
Баатр күүкиг, энүнә баһ насинь, халун седклтә дүринь, Төрскнәннь төлә әмән әрвллго ноолдад, нерән мөңкрүлсинь шүлгч поэмдән иткмҗтәһәр келҗәнә.
1965 җилд Хальмг АССР- ин Деед Советин Зәрлгәр Калян Санҗд Хальмг АССР- ин улсин шүлгчин цол зүүгдлә. 1967 җилд «Тамара» болн «Өрүн маңһар» гидг хойр поэмсиннь төлә Калян С. Хальмг ССР-ин О.И.Городовиковин нертә Государственн мөрәһәр ачлгдла.
БИЧӘЧИН НАМТРАР КӨДЛХ СУРВРМУД.
Ямаран бичкндк цагин тодлврмуд шүлгчин төлҗлтд дөң болв?
Альд бәәһәд Калян Санҗ орс кел дасв?
Үүдәлтин түрүн ишкдлмүд ямаран шүлгүдәр темдглҗ болхмн?
Эн шүлгүд Хальмгин ямаран тууҗин темдгүдлә ирлцҗәнә?
Шүлгч Шарту балһснд медрлән өөдлүлсн деерән ямаран керг күцәв?
Калян Санҗ «Улан- Сар» наад тәвснә хөөн үүдәлтин хаалһнь яһҗ театрла залһлдв?
Ямаран учрар шүлгчиг Хальмгин бичәчнрин зергләнәс һарһад, Сиврүр туулһв?