«Теегтән нерәдсн частр»

Дөчн җилд үүрлсн

Дүүвр иньгтән-

Бадмин Батад

Поэм

I

Хальмгин өргн теегтнь

Хаврин селгәнь ирчкв.

Харвсн нүднә хуҗриг

Хаңһадг цагнь болчкв.

Кедү зүсн өвснби?

Кен тоолҗ келхмби?

Кец, адргуд кеерлдәд*

Кесг артад одцхаҗ.

Унһна дел шалута*,

Уйхн мегдһр шилвтә*,

Эрвәң* нертә өвсд

Эңдән сәәхн яралдад,

Ээм- ээмән түшлдәд,

Эгц бүчрән савшулад*,

Эмнг сөөгүд* элдәд,

Эргин ташу* көөһәд,

Халяд, дошад, нәәхләд,

Хавсн эрә һарад,

Хаврин серүкн салькнд

Халһрад дольгалсн бәәнә.

Камба шарлҗн караглад,

Каңкнад үнрәрн дарад,

Һацанла һацан* харһад,

Һазр булалдад цүүгәд,

Бийән бийд авад,

Бетк деегүр алхад,

Базг домбр ховдглад,

Бавадад кесгинь бүтәһәд*,

Һаңхсн* хоңһр зүүлиг,

Һазр элкдсн Аавин Улаг

Нәрхн шилвтә арҗаниг

Наринь халхлҗ зована.

Хөн малд таалмҗта*,

Хөөн - хөөнән шимтә

Улан шилвтә зултрһна,

Утьлта теҗәл - чөдргн.

Һанцхн темәнә күмсн,

«Һалзу миисин шүлсн» -

Һал үзүртә цегрг -

Һә болсн хатханчг.

Хуц орулх цагтан

Хөөһән деегүрнь хәрүлхлә,

Хурһд мәәһг һардг,

Хурла нохан шеерң!..

Йилһҗ медхнь - берк.

Йилһән туснь - эрк.

Түңг болһн бүчртә,

Бүчр болһнь - учрта.

Хорн шарлҗна уңг -

Ханядн гемин дарңх.

Шилвүр кевтә сунсн

Шарлҗн - эм ямаран!..

Алтн хоңх цөгцдән

Аршан - хоран чиңшәсн,

Хавдр* гиҗгин дарңх-

Хар дәр ямаран!..

Өвсн болһн үнртә,

Өврәд суум чинртә.

Аацинь олсн күүнд

Ашнь түүнд - дүмбр!..

. . . . . . . . . . . . . .

Цааран давад һархла

Цаһан өвсн дольгална,

Көөгтсн теңгс болад

Көөс цахрад бәәнә.

Болв, цаһан өвснтн

Бийдән зөв мектә:

Сәәхнднь җилвтсн седклитн

Самһархинь күләһәд кевтә.

Торһн нооста хөөнд

Торпедән тәвхәр белдҗәнә:

Хурц - килһ зөөгмүдән

Хөөдин зүркнд төвлҗәнә.

Җилмәсн дүрсинь үзхнь -

Җиитсн берин өңгтә,

Нууҗасн ухаһинь санхнь -

Нуувчин хортна бәәдлтә.

Манурсн өргн теегм

Мана таңһчин өлзәд,

Негл һәәхәд мордыт,

Насни туршт тачаһит.

Аршан болсн аһарнь

Амһулң күмнд заяна,

Энүгәр киилсн хамгнь

Эврән заядар залурна.

Уутьрсн чееҗ сарулдна,

Урудсн седкл өрнә.

Өдрән барад йовб чигн

Өлсхән күн мартна.

Тег мини, теегм,

Теңкән уга эңкр.

Асрад - өсксн чамаһан

Альд би мартхв!

Сарарн сөөһим мануллач,

Салькарн өлгәһим саатуллач,

Нарни алтн уургарн

Намаг увҗад өскләч…

Чичкнсн догшн киитнд

Чикиһән кесг көлдәләв,

Чиирг дасхин эркд

Чивчхән буулһдго биләв.

Хойр һаран үмгчкәд,

Халхан цасар шудрчкад,

Беелә зүүлго өсләв,

Бийән хатуҗлд дасхлав.

Өрүлсн адуна манад

Үвлин сө ургллә,

Цаснд унсн арһмҗд

Цалмчин альхн шатла.

Альвлн адрад оольдг

Андн оран толһад

Алдл уга хайдг

Адучд бахтҗ йовлав.

Шүрүн килһсн арһмҗиг

Шунҗ, кесг эвкләв.

Ора мөрнә толһад

Ол сааҗ цөөлдләв.

Хама һазрт йовб чигн

Хальмг теегм сангдна,

Халуч зүркм телүлҗ,

«Хәрнәв!» гиҗ аздлна.

ТОЛИН КӨДЛМШ

Бүтәх - бөглх

Һаңхх - нәәхлх, делсх

Һацан - көзг, киизң, кивзң

Кеерх – чимх

Савшулх (шавшх) – унҗх, делсх, һаңнх

Сөг - зарм

Таалмҗта – таасмҗта

Хавдр - көөмг, көөлһн (гемәс көлтә)

Хальх – цервх

Шалу – мошклдсн үсн

Шилв – бот. өвснә иш

Эмнг – зерлг; күүнә көл күрәд уга һазр

Эрвң – альвн; аһарин; түргн, шулун, хурдн

КҮҮНДВРИН СУРВРМУД

1.Хаврт хальмг тег нүднә хуҗриг яһҗ хаңһана?

2. Ямаран зүсн урһмл теегт урһна?

3. Поэмд заагдсн урһмлыг яһҗ хуваҗ болх?

4. Тадн теегт һархларн ямаран урһмл таньхит?

5. Теегин урһмл олзтай?

6. Манурсн өргн тег һәәхсн күн юңгад насни турш тачана?

III

Күн өврм нигт,

Күкл гүрм нооста

Торһн сәәтә хөөтә

Таңһчинм нерн негт.

Һазрин өңг - урһларн,

Һарсн һуйр - буудяһарн

Орн - нутгтан туурмҗта,

Орден Ленинә ачлврта.

***

Күчр циил махта,

Күрң - улан зүстә,

Тохмта хальмг үкр -

Тосхлтын эркн керг.

Киитн боран хойриг

Кергт эс авдг,

Цаңһсар эс үкдг,

Цасн деер хурһлдг.

Тевр күрм сүүлтә,

Тевш дүүрм семҗтә,

Теңгрин ик зудла

Тесәд, тееһәд һардг,

Нәәмн пуд татдг

Нәәднр күрң улагчуд,

Кишгин дахуль болдг

Кергтә тохма малмуд.

Ода күцл кецҗәх,

Олдхнь- делкә болҗ,

Хальмг номт малч-

Хар - улан залу

Дәкнәс эрдмин күчәр

Дала болҗ өскхәр

Хәәҗ йовхинь үзәд,

Ханҗ, цуһар байсна.

***

Һарад уга зөөриг

Һазрин өрәс уудлад,

Газ, нефть, нүүрсиг

Һарһад эдлдг болад,

Төмр хаалһар зөөлгдсн,

Төгәс дөгҗ көөлдгсн,

Теегтм индустрия төлҗсн -

Тер цаг өөрхн!..

***

Уг болһна салтриг

Үндсн - учринь йилһҗ,

Төрскн уул келиг

Төлҗлтин мөрәрнь мордҗ.

Номин көлгн баһчудтан

Ниһүртә үүлдвр белдгсн,

Болвсн төсв үүрмүдтән -

Буурл номтнран байсанав.

Тоорм заагт геедрсн

Төмрин үүрмг кизәриг

Сөөһин харңһу селгәнд

Сорнц болдар цуглулсн мет.

Хальмг тууҗин үүрәдциг

Холас мордҗ цуглулсн

Буурл хар өвгдиг,

Бас дорас өсгч

Өөр- холднь дамшсн,

Өңгрсиг өдгәһәр шинҗлсн

Мергн номт баһчудтан

Мини седкл байсна.

***

Уйхн баһ насндан

Уулһмр дүүвр билгәрн

Театрин тууҗин үүдиг

Таңһчдан түрүн сексн -

Эврә эрдмин эклц -

Эңкр мана артистнр.

Эднә төрнь - йовц,

Эрдм - серлин тосхачнр…

Хәәртә олн баһчудм

Хальмг искусстван өргҗүлг,

Коммунизмин олна зөөрд

Кергтә бәрцән белддг.

Өвсн - тәрәнь шавшгсн

Өргн теегм - сәәхн!

Өвкнрин харңһуг герлтксн

Өнр Таңһчм - сәәхн!

Хальмг җуңһарсн теегим

Хаврт ирәд һәәхит,

Халуч олн баһчудым

Хәәрлҗ, хамт үүрлит.

Тег мини, теегм,

Теңкән уга эңкр.

Үкл ирх цагтм -

Үүндән оршхм - байр…

Сарарн сөөһим мануллач,

Салькарн өлгәһим саатуллач,

Нарни алтрсн уургарн

Намаг увҗад өскләч.

Теегтән нәәмхн насндан

Термтә гермүдин хотндан

Җигтәхн җирһлүр дуудгсн

Җаңһрчин ду тодллав.

Эңкр нер - Ленин -

Эн теегтән соңслав.

Җолм - хошин үүдиг

Җирһл талгшан секләв…

Хама холд йовб чигн

Хаврт теегән саннав,

Халуч зүркм бульглҗ,

«Хәрнәв!» гиҗ аздлнав.

1963җ.

ТОЛИН КӨДЛМШ

Дүүвр – баһ насн, залу насн

Җигтә - акад

Салтр – уңг- тохмин үлдл (нәәмдгч үйдән)

Торһн ноосн - нәрн, җөөлн ноосн

Халуч - бизһтә, уурта

Цаңһх - цөлдх, ундасх; цәәх, мәәртх

КҮҮНДВРИН СУРВРМУД

1. Хальмг улс кедү зүсн мал өскнә?

2. Калян Санҗ ямаран малын тускар йилһҗ бичҗәнә? Юңгад?

3. Хальмг тохмта малмуд ямаран бәәдлтә? Юуһарн ончта?

4. Хальмг номт малч гидг үгмүдиг яһҗ медҗәнт?

5. Хальмг һазр дәкәд юуһар байн?

6. Эн зөөр ода цагт яһҗ олзлгдна?

7. Шүлгч поэмдән ямаран эрдмтнрин тускар бичв?

8. Номтнрин көдлмш ямаран чинртә?

9. Хальмг күүнә җирһлд тег ямаран орм эзлнә?