Хальмг улсин баатрльг дүрмүд сусен аксена үүдәлтд.

СУСЕН АКСЕН хальмг советин цага утх зокъялд түрүн болҗ гражданск дәәнә тускар бичсн күн. Тууҗин төрмүд, тууҗд орсн улсин дүрмүд зурлһн – бичәчин үүдәлтин нег онцнь. «Аксен Сусеев зөргтә, баатр улсин тускар бичхдән дурта бәәсмн. Гражданск дәәнә цагин баатрмуд Ока Городовиков, Харти Кануков, Василий Хомутников, Кирсан Илюмжинов, Арлтан Ангуляев, Нарма Шапшукова эднә, Төрскән харсгч Алдр дәәнә уагт зөрмг йовдлмуд һарһсн Тамара Хахлынова, Юрий Клыков эднә тускар Аксен Илюмжинович бичхләрн, теднәр дамҗулад хальмг улсин сән тоотыг – зөргиг, һавшуниг, күңклиг, цецниг, төрскн һазр-усндан, келн-әмтндән ямаран дуртаһинь болн халтаһинь тохнятаһар болн тодрхаһар үзүлнә»,- гиҗ Балакан А. темдглсмн.

«Теегин үрн» (Ока Городовиков), 1962 җ., «Зөргин хаалһар» (Харти Кануков), 1962 җ., «Шин җирһл угтад» (Кирсан Июмжинов), 1963 җ., «Хомутниковин туск ухаллһн», 1969 җ. - иим лиро-эпическ поэмс салу-салу аһулһта болвчн, нег дуһрг тогтана, нам терүнәс үлү, нег үүдәвр чигн гиҗ тоолгдна, юңгад гихлә эдн күцләрн, учр-утхарн, тәвҗ хаһлгдҗах төрмүдәрн бат залһата, холвата.

Поэмсин дүрмүднь – цагин некврәр олн дундас һарсн, төрскн келн-әмтнәннь сә хәәһәд, хүвсхлин җисәнд орҗ, гражданск дәәнә һалвд туурмҗта йовдлмударн, әрүн цаһан седкләрн, бат заң-бәрцәрн, төрскнч ухаһарн Әрәсән, хальмгин тууҗд нерән үлдәсн, баатрльг авцта улс.

«Теегин үрн» (поэмин тасрха) негдгч дун

Зөвәр хол һазрт

Зөрлцх күмн үзгдхш,

Теегин нигт идгт

Төөрсн цовлһн харһхш.

Толһа деегшән хурдлулчкад,

Тогтн тусад герднә.

Төгәлң тег уняртчкад,

Тешкәһәд сунад кевтнә.

Җора мөрн җорална,

Җирлһн холд җирлзнә,

Мөргнәс уру хатрна,

Мөрнә туруднь тачкнна.

Генткн гөрәсн босад

Һудыҗ өкәһәд зулв.

Залу мәрән дәвәд

Залад ардаснь көөв.

Хурдн гөрәсн теегт

Хараһан үзүлхән уурв…

Хулста сала бәәснд

Хурдн аң геедрв.

Залу мөрнәсн буучкад,

Зегсн дунд чөдрлв.

Хулсн дунд орчкад,

Хәәһәд мөринь мөрдв.

Салан белчр эргәд

Саадган атхад хәәв.

Цовлһн хаалһ мегдәһәд,

Цоонград одсиг үзв.

Хаалһ көөһәд гүүхлә

Харлсн усн үзгдв.

Хәләҗ шинҗләд ухалхла,

Холас гүүдгнь медгдв.

Болһаһад эргәд хәләхлә,

Булгин усн болна.

Бульглад уснь холд

Буслад гүүһәд бәәнә.

-Хамаһас эклҗ һарч

Хамаран гүүҗ бәәдв?

Мөрнәннь чидл сөрҗ

Мөрдәд һрхнь яһдв?

Зерлг аңган хайчкад,

Залу гүүлһәд һарв.

Зөвәр һазрт довтлчкад,

Зогсад чикән тәвв.

Хәәҗ йовсн залуд

Хәәртә булгнь өөрдв.

Холл биш, өөрхнд

Хулсн дунд шуугв.

Салан экндк судлас

Сарҗңнад һарсн болв…

Һол биш булгас

Һолһалад хагдад бәәв.

Зерлг цөөкн чолуд

Зергләд амнднь үзгдв.

Залу: - Мини йовуд

Зокмҗта, - гиҗ тоолв.

Мөрнәсн залу бууһад,

Мөргәд тедүкнәс зальврв.

Уснас өкәҗ ууһад,

Ундан залу хаңһав.

Хооран цухрад һарчкад,

Хойр-һурв зальврв,

Хотндан күрч зәңглчкәд,

Худгур нүүхәр шиидв.

Әмтәхн ус олсан

Әмтнд күргҗ келв.

Өдрин турш довтлсан

Өңгәр бишт тоолв.

Адучин үгиг дахад

Хальмг гермүд нүүлдв.

Адун мал шаргад

«Хадта булгур» үүмлдв.

Салан төгәлңд хотлад

Сәәдүд, нойдуд цуглрлдв.

Хальмг гелңгүд тодлад

Харһа сүмән тосхлдв.

Цаг гидг юмн

Цааранднь йовҗ йовна.

Һазра һалуд зовн

Һатцднь нисҗ һарна.

Үргәҗ орксн нуһсд

Үүнд өндглхән урна,

Түрслҗ бәәсн заһсд

Түрсән бальчгла зурна.

Әәмтхә һазра ямад

Әмән гееҗ зуллдв.

Әәмгинхн һазр булалдад

Әм-әмән зуулдв…

«Хадта булг» асхнднь

Хальмг дууһар дүүрв.

Харлсн теңгрүр гермүдиннь

Хагдсн утаһан цоонгрулв,

Дөрвдгч зууна хальмгудын

Дорд нутг бүүрлв.

Агтын аҗрһсин, гүүдин

Адучнр бас сүүрлв…

Сүүрәрн дальҗисн,

Тулһин утанд харлгсн

Төгрг ишкә герт,

Угатя адучин бүлд

Үрнь болҗ төрсн,

Деерән нег ахта,

Доран дөрвн дүүтә,

Хот татг болад

Хувцн элңкә болснас,

Дола орсн наснасн

Дөңгән эцкдән күргсн,

«Күн болхнь – баһасн,

Күлг болхнь – унһнасн».

Көншдүдин эн үлгүриг

Кирцүлҗ келүлҗ йовсн,

Альвн баһ наснасн

Альвллһна байриг мартсн,

Агзрад көдлҗ зовҗ

Ааку көвүн өсгсн…

Зурһа давсн насндан

Зуна цунцг халунла,

Хаҗуһин хальмг байндан

Хурһд хәрүлдг болна.

Хаар ишкә герәсн

Хол биш - өөрхнд,

Нүднд үзгдх һазрт

Нарн ортл хәрүлдг.

Нег дәкҗ зунар,

Ноһанд булхн кевтәд,

Нарна ээврт үргләд,

Нарн суутл унтҗ.

Аакуг хәрҗ болһад,

Ардан хәләл уга,

Ах хөөчнь хөөдән

Аарглад тууһад хәрнә.

Бичкн Ааку хөөч

Булрад унтад кевтв.

Зуна ноһана чиигт

Зүүдләд нөөрмүләд бәәв…

Ик гидг чон

Иргиг алчкад иддгшң,

Шүлсән чирәднь дусаһад

Шуукрад үнрчләд бәәв.

Хәәкрәд уульхар седхлә,

Хөөдт әәмшгтә болна.

Чон күүкдиг уульхла,

Чишкүләд үмкдмҗ гинә.

Чонын нүднь һалта.

Цокад уңһахмн бәәҗ.

Ноолдх болад шиидв,

д уңһахмн бәәҗ.

Ноолдх болад шиидв,

Нүүхләд эргәд одв.

Нөөрмүләд духуцсн Аакун

Нөөрнь сергәд бәәв.

Нүд чичм харңһула

Нохань чирәһинь долаһад

Гетәд зогссн бәәҗ.

Арв күргч наснднь

Аакун көдлмшнь гүүдв.

Аду услдг худгт

Ах зарцнь болв.

Долан хонгин туршарт

Мартьмин яарм һардг,

Дөрвн үзгәс цуглрад

Мартьмин яармд ирцхәдг.

Аакун эзн болгч

Альта мектә байн

Мартьмин яармин туршар

Мах чанад хулддг.

Салан эрг деернь

Өнцгләд зуух малтдг.

Сулдхвр уга, махиг

Өдрин дуусн чандг.

Ааһта мөрнә махиг

Арвн-хөрн хакльмгт

Эргәд-төгәләд күргдгнь

Эзнә ялч Ааку.

Невчк олсн мөңгән

Негнь күртл цуглулдг,

Эндәс, көдлмшәс хәрхләрн,

Экдән байрлулад өгдг.

Байрлад наадад йовдг

Баячудын күүкд үзхлә,

Бичкн Аакун дотрнь

Бульглад Хорн буслдг.

«Сансарн, экиннь өөр,

Сулл, хотнь цадхлң,

Сурһульд орад йовцхадг

Сәәхн хөвтә күүкдв».

Хөөнә хүрсх девлмүдтә,

Хаар ноосн һоста,

Увцнь дулахн, байрта,

Хотн дунд шууглддг.

Үвлд эдниг үзхнь

Ө-һундл өсдг.

Бичкн Аакун чееҗнь

Бүтәд буслад ирдг.

Баячудын күүдиг авад

Бийләһән дүңцүлхәр седдг,

Бичкдүдин бәәдлин дунднь

Бахн булатань медгддг…

Хаврин сәәхн өдр

Хотна хөөч көвүн,

Хурһдан хайчкад, адһад

Хотнур гүүҗ орла.

Сурһулин герин өөр

Шууглдсн күүкдүр ирлә.

Сурһулин багш Аакуг

Шавдад хәрү көөлә.

-Хурһдан кеер хайчкад,

Хотнур альвлхар гүүдг,

Хәрү йов, - гиҗәсиг

Ховдг байнас соңсла.

Хотна көвүдт даҗргдҗ

Хултхлзҗ бәәхин ормд,

Хотнас хол һазрт

Хар көдлмш хәәв.

ХОЙРДГЧ ДУН

Өлслһн, халун, киитниг

Өврмҗ болмар үзнә.

Чидәд, бичкн наснасн

Чиирг һавшун болна.

Зәрмдән үвлин цагла

Зуд болад шуурна.

Хөөдән даха йовҗ,

Хаалһан алдад төөрха йовҗ,

Хаалһан алдад төөрнә.

Киитн күчр болад

Көл алдад шуурдг,

Көр нүкләд орчкад,

Көлән цокад кевтдг.

Халун-киитиг үзҗ,

Хатурҗ махмуднь чаңһрсн,

Идл һавшун немгдҗ

Чиирг эвтә болгсн,

Зовлң үзв гиҗ

Зовҗ уйддг уга.

Зун халун гиҗ

Үрүдҗ сүүдрлдг уга.

Оньдин дөрвн цагт

Омгта, зөрмг, серглң,

Бичкн баһ наснасн

Биич, дууч болсн.

Мөрн эмнг гиҗ

Мел сүрддг уга,

Медмгв,

Мергмв гиҗ

Медрләрн сүрәлкдг уга,

Хаар ухани күчәр

Хальмгин угатьнрин төлә,

Хорнь дүүрч буслгсн

Халун зүрктә болгсн.

…

Деерәс ирсн заквр

Даву күчр болна,

Хазгин цергә сурһульд

Хальмг баһчуд мордна.

Зуна сармд халунд

Зууньрн бәәҗ һаңһдна.

Заңһтын һолын экнд

Залу цергчнриг цуглулна.

Эмәлтә, хазарта мөрдән

Эврән көвүд күцәнә.

Эңкр мана Аакун

Элкнь харлдг болна.

Идх-уухан хасад,

Ирх цаган тоолна.

Зовлң, ичр үзәд

Зеерд мөр белднә…

…

Зеерд мөрнә гүүдлднь

Зөрлцәд салькн дууллцна.

Зүркн иньгнь – седклднь

Зүүдн болҗ дахлцна.

Дуран өгәд иҗлдсн

Дурта Намҗл күүкиг

Урдаснь төрлмүднь харшлад,

Ухаһинь эвдсн болдг.

Мал, гер, нерн,

Мөңгн, төрл-төрсн

Дурна чирәһинь халхлчкад

Дурлсарн кедг болна.

Цецн баһ иньг

Цергт мордлһнла давхцулв,

Седкл туссн иньг

Салькн уха ухалв.

Мордхин өмн күүндәд

Медлцәд үгцх биш,

Угатя Аакуһас дальтрад

Үгән өгхән уурв.

Көвүн Аакун цуснь

Күч авч буслв.

Күүкән төрлмүднь хулдҗахнь

Керсү уханднь медгдв…

…

Әәмгә баһчуд маңһдуртнь

Цергә сурһульд йовҗана.

Әәмг эн асхнь

Цуһар үүмәтә бәәнә.

Шугшсн экин уульлһн,

Согту эцкин хәәкрлһн,

Намчлад бурхнд мөрглһн

Нохан хуцлһнла негднә.

Көвүг цергт мордтлнь,

Күүкнд әрк зөөнә.

Худнр хәәсн эцкнь

Хоосн көөгдәд һарна…

Маңһдуртнь мордхар белдчкәд,

Мана Ааку асхарнь

Күүкнә гертнь одна.

Күүндәд медлцхәр седнә.

Хөрн наста цаг…

Халун цусн буслна…

Махмуд, арсна дот рнь

Мөсәр дүүрсн болна.

«Керә җисм салькнднь

Кеер көшнә болһвчи?

Келсндән эс күрхләчнь

Күчрдҗ зовна болһвчи?

Намрин шар аратшң

Нанд сүүләрн хүрүлдмч?

Үвлин өдрин бәәдлшң

Үүлтә ухата күүкмч?

Иньгән олсн болхла,

Илд һарһад келхнчн,

Мөңгн, малд дурлхла,

Медүләд нанд илдкхнчн».

…

Күүкнә герин өнцгт

Күрч ирәд чиңнв,

Көгшдин дун герт

Күңкнәд Аакуд соңсгдв.

…

Хәрин нег залу

Хальң бәәдлтәһәр келв:

- Эрт аңхун цагт

Эрднин экн һаргсн

Аав-ээҗин йосар

Амн үгд ирввидн.

Замб-түв хана

Зуңкв бурхна евәләр,

Зокаҗ танла күүндхәр,

Зөвитн сурхар ирләвидн.

Мана ирсн йовдлд

Му ухан уга.

Йирин заң билә

Йиртмҗин йосн гинә…

Орчлң ямр ик

Өргн болв чигн,

Үрн-садни керг

Үндсәрн холвата гидг.

…

Холл һазриг өөрдүлгчнь

Көлгн эрднь болдг.

Хойр күүг хамцулгчнь

Күүкн эрднь гидг.

Үрәһәрн мөр кей ,

Үрәрн күм кей,

Аав, тана амнас

Алтн үг соңсий…

- Хамрта темә сурҗанчи:

Хазарта мөр сурҗанчи?

Хаар толһатыг сурҗанчи?

Хадгчн юмб? Кел!

- Киб торһн хадгшң

Кир бог уга

Татхла һаңхад бәәдг

Төрл болый гиләвидн.

Авч ирсн юмсинь

Ардасн мөшкн бәәҗ

-Цәкүрчнь юмб? – гиҗ

Цемцәһәд өвгн сурв.

- Цог бадрм герлтә,

Цевр цаһан седклтә

Элксәд оньдин бәәдг

Элгн болхар седләвидн.

Зөвәр тогтнад ухалчкад,

Хар сахлан мошкҗаһад

- Зүснчн юмб? – гиһәд

Халурхсн бәәдлтәһәр сурв.

- Хо шар зусншң

Халун киитн угад

Бәрлдңгү төрл болҗ

Байрта йовхд белглләвидн.

Тавлад суусн өвгн

Мусхлзад инәҗ бәәһәд

- Татаснчн юмб? – гиһәд

Медмҗ угаһар сурв.

- Татхла – тасрш уга,

Матилһхлә хуһрш уга,

Татасн мет бат

Мөңкинд төрлшхәр седләвидн…

Аав үкс гиһәд

Аман таш тамшаһад,

- Альчурчн юмб? – гиһәд

Адһмҗта гиичәс сурв.

- Цаһан цевр альчуршң

Үрни үрн күртлән

Цаһан хаалһта болхднь

Үндснднь белглҗ ирләвидн…

ҺУРВДГЧ ДУН

«Зуна хойр саран

Заңһтын һолд өгчкв.

Зутрхм болхговдн», - гиһәд

Зовҗ Ааку санв.

- Не, менд бәәцхәһит,

Намаг иртл эрүл,

Зовлң зөвүр угаһар

Зунан өңгрүлх болыт.

Холл йовҗахд санад,

Хуучта көгшн экнь

Көвүнәннь толһаһинь теврәд

Көөрк, үмсәд бәәв.

Бууһан күзүндән өлгич,

Ом-маань-бадмахом

Оһтрһу маниг өршәтхәл…

Көвүнәннь ардас хәләһәд

Мөрг давтлнь зогсв,

Көгшн нүднәснь нульмсн

Моһлцград- моһлцград һарв.

Совр-совр хатрв,

Сальк амарн хавлв.

Элмтәс мордсн залу

Эн ду дуулв:

- Ээҗ минь, ээҗ

Элн җөөлн зүрктәл,

Эңкрлдгнь олн болвчн

Ээҗлә әдл болхшл

Хәрин һазрт йовхла,

Ханьцдг нөкд олднал,

Хәәрлдгнь олн болвчн,

Хәәртә ээҗлә әдлцхшл.

Саналдх хол һазрт

Сән седклтәнь олднал,

Сүв-селвгәр болхла

Сурһмҗта ээҗлә әдлцхшл.

…

Цаһан-цаһан чачрмуд

Цәәлһәд телчксн үзгдцхәв.

Цергә көвүд ирәд

Цувлдад бууһад бәәцхәв.

Цаһан ээмтә хазг

Цемцг-цемцг ишкмннә.

- Хаҗһр нүдтә хальмгуд

Хурҗана, - гиһәд инәнә.

Хальмгудт чавчлһ сурһхар

Хол Кермнәс ирсн

Көгшәрг бәәдлтә хазг

Күрҗңнсн дууһар келҗәнә:

- Эн малмудыг би

Элкәрнь өгч сурһхв.

Эмнг-эмнг зерлгинь

Эмәл угаһар унхв.

…

Хаана цергт модлһн

Хальмгин зовлңгиг икдүлдг.

Угатя хальмг үлдхәр

Үүмҗ арһ хәәдг.

Нүдндән үмс цацад,

Нүдчксн тәмк идцхәдг.

Чикән дүләрүләд чигн

Чидлән хәрүләд зулцхадг.

Зүнһар әәмгә

Сүүсн гидг залу

Зулхар седәд, кезәнә,

Сүрдм йовдл һарһв.

Хату сур җолаһар

Хумха хурһан орачкад,

Хамрарнь мөрән цокв,

Хурһнь тасрад һарв.

Хурһнь тасрад һархла,

Хәәкрәд Суусн киисв.

Халун цусн асхрв.

Хонгтан уханго кевтв.

…

Богшранкна әәмгә көвүн

Бахн һәрәдүлҗ йовад,

Мөртәһән хамдан киисәд,

Маңнаннь арсинь җулһлв.

Хамр, амн, нүднь

Харлад богла зуурлдв.

Маңнаһаснь цусн һооҗад,

Мәңкр һалзн болв.

Һәрәдлһ дасхҗ бәәсн

Һәргтәвр тиим ямт

Хурдлулад күрч ирчкәд,

Хальмгиг маляһар цокв

- Уутьхн нүдтә һаха,

Уудан чаңһар бәрхнчн.

Мөрнәсн киистгиг чамд

Мөөрүлҗ бәәһәд үзүлсв.

Киисәд боссн көвүнә

Көлнь өвдгәрн чичрв.

Келнь амндан ээдрәд

Келкәрәд зогсад бәәв.

Зарһлад, цәәлһәд келҗ

Зөвән күцәхәр седхлә,

Келсн үгиг иткҗ,

Күүнд тооллһн уга.

Зәрмдән согту ямт

Зооган кеһәд чигн,

Зөрц хаҗһр олад,

Зертәһәд күүнүр хәәкрдг.

Экләд цергә сурһульд

Элмтин көвүн орхларн,

Элкн урсм дүңгәһәр

Эн бәәдл үзв.

Заңһтын һолын экнәс

Зеердән унад һаргсн,

Сурһулян төгсксн Ааку

Саналдн дотран ухалв:

- Һазр минь, һазр,

Һаңнуляд чама хәәкрүлхинь!

Һолдчнь күргәд хаһлад

Һазр чама цеврлхинь!

…