«Улан бадм болхув»
Шүлг
Кемр намаг
уга болсн цагт,
күүкд мини,
медтн: би һазрт
төрүц кевтшгов.
Хавртнь нарнур девшхүв,-
Теегин улан
бадм цецг болхув.
Кемр, намаг
уга болсн цагт,
күүкд мини,
медтн: зеенр, ачнрт -
таанр күүкдтән
келтн: аавтн энд,
теегин улан
бадм цецгәд хүвлсинь.
Кемр, намаг
уга болсн цагт,
күүкд мини,
медтн: торһа мет
теңгрт дуулхшив.
Би таанрин һарт,
Теегин улан
бадм болад инәхүв.
Кемр, намаг
уга болсн цагт,
күүкд мини,
медтн: нанур хаврт,
таньл, үзлән
дахулад иртн, күләнәв,
теегин улан
бадмин нүдәр үзнәв.
ТОЛИН КӨДЛМШ
Ач – көвүнә үрн (көвүн, эс гиҗ күүкн)
болхув – 1-гч нүүртән ирх цагтан зогсҗах бәәх гидг үүлдәгч
девшх – өөдлх; давшх, дегҗх
Зе – күүкнә үрн (көвүн, эс гиҗ күүкн)
Кевтшгов - көлән җииһәд, хәврһ деерән амрхн угаһинь медүлҗәх 1-гч нүүрт бәәх үг
кемр - кемрҗән; бооцгч деепричасть гиҗ орчулгдна кемр тер ирхлә если
күләх - ицх, нәәлх (күүнә тускар)
төрүц – мел, шуд
хүвлх – бурхн шаҗна йосар хутгт гисн күн насан барсна хөөн шинәс юмнд төрх
КҮҮНДВРИН СУРВРМУД
1. Элст гидг нерн ямаран үгәс тогтсмн?
2. Элст бәәх һазрт кен түрүн болҗ бүүрлсмн?
3. Юңгад эн һазр бүүрлсн улст таасгдв?
4. Кедүдгч җилд Элст селән, балһсн, хөөннь хотл балһсн болҗ темдглгдсмн?
5. Ямаран утх- зокъялын эв- арһ шүлгт харһна?
«ЭЦКИН ҺАЗР» СУҢҺСН ШҮЛГҮДИН
ХУРАҢҺУН ТУСКАР
«Эцкин һазр» суңһсн шүлгүдин болн поэмсин хураңһу 1974 җ. барас һарв. Эн хураңһуд бичәчин «Нина Рак - белоруск» поэм, «Булһаш», «Цаһан Нур, Цаһан Нур», «Өлгән дун», «Күүкнә дун» гидг дуд, «Эцкимм һазр», «Элст- Таңһчимм хотл», «Улан бадм болхув» шүлгүд орсмн.
«Нина Рак - белоруск» поэмин һол үүлдвр 1943 моһа җилд Белоруссин һазрт болҗана. Һол дүрнь – хойр бичкн күүкдтә, долан сар саата, хөрн хойр наста Нина Рак гидг белорус күүкд күн. Эн һазр эзлхәр бәәсн фашистнр эвтәкн, бичкн селәг бүслв. Гер болһниг көлврүлҗ негҗсн бийнь партизанмудын мөр үзсн уга. Тегәд эдн көгшдүдиг, күүкд улсиг, бичкдүдиг селәнә клубур көөнә. Селәнә полицай Нина Ракиг партизанк гиҗ герчлнә. Алесандр Демидовин, эс гиҗ Миша Черныйин отрядын разведчик гиҗ санна, тедниг бәрүлҗ өгхинь закна. Хөрн хойр наста Нина партизанмудыг ноолдаг онц бийәрн хортнд медүлҗәнә. Немшнриг Ветринкин унулар көтләд ирхлә, Миша Черныйин отряд дөрвн әңгрҗ тосад дәәсиг уга кев. Үклән медсн генерал Нинаг хойр бичкн үрдтәһниь автоматар хаҗ алв. Партизанмудын зүркнд Нина Рак әмд, ноолдана өмн йовсн болна.
Хоньна Михаилын «Эцкимм һазр» гидг шүлгт үзүлгдсн лирическ дүр төрскн һазриннь аһуд дурта. Бәәрн хотн, ишкә герин һулмт, эргндк йиртмҗин бәәдл уханаснь утхар керчвчн һаршго, җилмүд даввчн мартгдшгонь ил медгднә.
Энүнә өмн нарт- делкән өргн шавшлһл. Төрскн гисн лирическ дүрин ухаллһар һанцхн
Туһл, темәдлә көөлдҗ йовсн
Таңхин хотна ар сөгин
цаһан өвс
биш. Зүркни зааврар Төрскән харсч йовад Белоруссин ке- сәәхн һазр үзәд таасв. Эн учр деерәс ах- дү болсн Белоруссин һазрин туск шүлгүд үүдв, зуг хатяр модта, ээҗин седкл мет тиньгр, зуни нарнд хуухрсн эцкин һазрнь гиҗгтә күүкн мет тааста.
«Элст … Өөдм дор алтн тооснд болн көк нуурин үүлнә сүүдрт, наадһа болсн балһсн бултҗ»,- гиҗ орс бичәч К.Паустовский бичсмн. Хол 1865 җилд Элст гидг селән тогтв. Эн ик тосхлтд хөөннь теегин эздүд болх- эгл күүкд, залу улс, төмр хаалһчнр орлцв. Элст эзн күүкд күн мет «бешән түлнә», «цәәһән нернә», «өрчәрн сальк өрәд сарсаһад инәнә», «һал падрҗ кеернә». Хотл балһсн шүлгчд баахн күүкн болҗ медгдвчн, нернь ик холд туурна, бәәсн әмтнь ни- негн байрта бәәцхәнә. Эн шүлгин учр- утх хотл балһсна эндрк бәәдл-җирһллә эрк биш залһлдата.
Хаврин теегин төр (дүр) оньдин хальмг бичәчнрин, шүлгчнрин зокъялмудт олзлгдна. «Улан бадм болхув» шүлг дүрсллһәр байн: «девшхүв», «бадм цецгә болхув», «инәхүв», «күләнәв», «үзнәв». Шүлгч Будда бурхн- шаҗна гүн ухана нег хәләц (тоолвр) үзүлҗәнә. Сәәни орнд төрвчн бадм цецгд хүвләд, ард үлдсн үрдән харҗ хәләхән медүлҗәнә. Әмд үлдәд «бадм цецгә» болҗ. «Бадм цецгә»- бамб цецг- хаврин, шин җирһлин, әмдрлин темдг. Эн шүлгт чигн үйнрин залһлдан бас хәләгднә: эцк (аав) - үрднь- ачнр, зеенр.
СОҢСХВРИН БОЛН ИЛДКЛИН ТӨРМҮД
1. Хоньна Михаилын утх- зокъялын үүдәлтин хаалһнь.
«Эцкимм һазр» шүлгәр ул кеһәд, «Мини Төрскни аглһ» гидг төрәр ахр нәәрүлвр бичтн.
Миша Чёрный - Төрскән харсгч алдр дәәнә партизан.
«Өдгә цагин хотл» гидг келвр тогтатн.
ДЕГТРИН САҢГИН СЕЛВГ
Хоньна Михаилын урн үгин утх- зокъялмудын һол дүрмүд - төрскн хальмг теегт бүүрлсн күч- көлсч олн- әмтн. Малчнр, хөөчнр хортна өмнәс зөргтәһәр дәәлдҗ йовсинь билгтәһәр бичәд үзүлҗ.
Бичәчин утх- зокъялмуд хальмгар чигн, орсар чигн умштн гиҗ үрвр кеҗәнәвидн. Орчуллһн - хәрлцәнә эв- арһ: олн- әмтнә хамгин бүтн чинртә зәңгллһнә, ухан- тоолврин хәрлцән гиҗ, Хоньна М. бичсмн. Сүл җилмүдт шүлгүдинь орс келнд чадмгар күүкнь филологин номин кандидат, шүлгч Ханинова Р.М. орчулсмн.
1. Хоньна Михаил «Чи медхмч, Смоленскин һазр» роман.
2. Хоньна Михаил «Мини теегин хавр» шүлгүд.
3. Хоньна Михаил «Мини домбр күңкнхлә» шүлгүд.
3. Җимбин А. «Энүнә хаалһ» [ Мушанова Л.Н., Шуграева В.К. «Бичәчин туск үг» очеркс.]
4. Җамбин Р. «Би залуһин сәәнинь хаалһд таньдув» [ Мушанова Л.Н., Шуграева В.К. «Бичәчин туск үг» очеркс.]
5. Ханинова Р.М., Ханинова Э.М. «Этнопедагогическое и этнокультурное наследие в творчестве Михаила Хонинова».
6. Герои войны – герои литературы. (Писатели- фронтовики Калмыкии о Великой Отечественной войне).
САҢҺҖИН
БОСЯ
(1918 – 2001 җҗ.)
Саңһҗин Бося – хальмг күүкд улсас түрүн профессиональн бичәч болсн күн.
Бося Бадмаевна Долбанск улусин Чимбә хотнд (ода Астраханск областин Лиманск район) заһсч күүнә өрк-бүлд төрсмн. Эцкнь – нертә җаңһрч, туульч Бадман Мөңкнасн.
ТҮРҮН ИШКДЛ. Түрүн шүлгнь «Ленин» 1957 җилин мөрн сарин 22-т «Хальмг үнн» газетд барлгдла. Тер өдрәс авн Саңһҗин Бося утх зокъялын хаалһдан орҗ, өдгә цаг күртл билг-эрдмән, поэтическ гүн хәләцән, ухаллһна күчән, дамшлтан хоршаҗ өскәд, Хальмг АССР-ин улсин шүлгч гидг күндтә цол зүүҗ (1978), нертә шүлгч, бичәч, драматургч болв. 1961 җиләс СССР-ин бичәчнрин Ниицәнә гешүн.
БИЧӘЧИН ЗОКЪЯЛМУД. Саңһҗин Босян һуч һар дегтрнь хальмг болн орс келәр барлгдла: «Үрндән» (шүлгүд, поэм, 1960), «Һурвн хурһн» (келврмүд, 1961), «Шүлгүд» (1962), «Дневникин тасрха» (келврмүд, 1963), «Үнн болн өшән» (түүк, 1965), «Ятх» (шүлгүд, поэм, 1965), «Үннд үкл уга» (шүлгүд, 1967), «Сәкүл» (шүлгүд, поэм, 1969), «Теегин айс» (шүлгүд, поэм, 1971), «Төрскни күүкд» (очеркс, 1972), «Хөвм шүлг белглв» (суңһсн шүлгүд болн поэмс, 1974), «Җилмүд» (шүлгүд, 1976), «Мөңкинд әмд» (наадд, 1977), «Цаһан цецг» (шүлгүд болн поэмс, 1978), «Ээҗин цә» (шүлгүд, поэм, туульс, 1980), «Иньгллт» (шүлгүд болн поэм, 1981), «Дурн болн дән» (шүлгүд, поэм, 1982), «Шуурһн» (түүкин негдгч дегтр, 1983), «Өнчнә кишгнь өвртнь» (автобиографический очерк, 1994).
ҖИРҺЛИН ДАМШЛТ. Бичкнәсн авн Бадм-Хаалһ (хальмг нернь) келн-улсиннь амн урн үгин зөөриг келмрч эцкәсн бийдән шиңгәҗ авсмн. Төрскән харсгч Аһу ик дәәнә өмн, Сиврин һашута җилмүдт багшин, хулд-гүүлгәнә көдләчин, тоочин үүл дааҗ йовсн бийнь, у сарул чееҗднь хоршагдҗ йовсн җирһлин дамшлт, төрхәрә заягдсн билгнь эврәннь цаган күләҗ бәәсмн. Төрскн һазрурн ирснәннь хөөн түрүн шүлгүднь «Хальмг үнн» газетин халхст барлгдҗ, хальмг утх зокъял дәкәд нег өвәрц айста дууһар байҗсин темдг болв.
Кесг җилин туршарт Саңһҗин Бося Хальмг дегтр һарһачд, «Теегин герл» альманахд, газетд чигн көдлҗ йовсмн, хальмг бичәчнрин Ниицәнә литконсультантин үүл дааҗ йовла.
ЗОКЪЯЛМУДЫН ҺОЛ ТӨРМҮД. Төрскн өргн теегән, энүнә дүр-бәәдлиг, өргн аһуднь дүрклҗәх келн-улсин, нег үлү күүкд улсин бәәдл-җирһлин, эднә санан-седклин тускар шүлгүдтән, поэмстән дуулна.
Теегин дүриг эвдхмн биш, теегин зөөриг әрүнәр олзлхмн, теегән хәәрлхмн гисн шүлгчин ухан-тоолвр эндрк экологийин төр-седвлә йир өөрхн залһлдата: Теегм, Теегтән, Би теегәсв, Бамб цецг, Һурвн цаһан хун, Темән…
Күүкд улсин әмдрлин цуг халхсинь, хөв-кишг, эндрк үүлдвр, дәәнә цагт үзүлсн баатрльг, зөрмг йовдлмуд, күүкд күүнә ке-сәәхн дүр, һольшг седкл, әрүн шагшавд гүүнәр цәәлһгдҗ, урн сәәхнәр чимглгдҗ дүрслгднә:
Күүкд күүнә һар,
«ТЕЕГМ» ШҮЛГ
Ээҗинм альхн болгсн
Эңкр төрскн теегм, -
Оньдин мини дүүҗңгм,
Оньдин мини шивәм.
Умш элсн болһнлань
Өвкнрин көлсн зуурата,
Уняртсн шарлҗта аһарлань
Экинм уург холята.
Цадх өлсх хойрадм
Чилгч уга булгм,
Даарх, көрх кемдм
Даңгин халута һулмтм.
Ө-шуһу модн,
Өндр уул угаһар,
Давста нурһн деерән
Тегш халцхадан өсклә.
Орчлңгин соньн хамгиг
Үзхдм герлән зүүлһлә,
Олыг дахад йовхдм
Өвр деерәсн буулһла.
Теегтән зокалта җирһлән
Җигтә баһасн дамшлав,
Чиг ивтрсн цецгәшң,
«Җаңһрин» булгас амслав.
Өдгә хөвтә кишгәрн
Орчлң эргәд һәәхләв,
Ө-шуһу моддарнь,
Өндр ууларнь гиичлләв.
Альднь ирдг болвчн
Үрнләнь әдл тоогдлав,
Зүсн зүркн хойрарн
Төрскн теегән герчлләв.
Цуг наснани турштан
Дуундм көшлт уга,
Өдр ирвәс теегләһән
Өсн, байртнь җиңнх.
Дуунаннь әрүн хамгас
Теегтән Бумблв өргнәв,
Иргч үйнриннь өмнәс
Эңкр теегән магтнав.
Умш элсн болһнлань
Өвкнринм көлсн зуурата,
Уняртсн шарлҗта аһарлань
Экинм уург холята.
ТОЛИН КӨДЛМШ
дүүҗң – колыбель
шивә - крепость
һулмт - очаг
«ӨНЧНӘ КИШГ ӨВРТНЬ»
ТҮҮКИН ТАСРХА
ХАВР
Хавр эклв. Тег тегштән мал-аһрусна дууһар дүрклв. Үвлин дуусн күсл кеҗәсн мал төлән ардан дахулад, мөөрәд, мәәләд, үкр, темән, хөд, адун цугтан дууһан негдүләд, негл теегт ик соньн бүрә-бүшкүр татҗах мет өрүн эртәс авн асхн ора күртл йир серглң болв. Харада шовуд хавр әмтнд зөөһәд, күүнә өмн-ардас күцәд-урлдад, нисәд-ниргәд, тег дүүргв. Герин өнцг-булңд бүүрән ясх эвтә һазр хәәв. Удлго Аман аңһаһад хот сурҗах бичкн һууҗмулмудан асрв. Әмтнә идх теҗәл элвәд, күчн-чидлнь немгдәд, дулахн нарнд хорха-меклән бийснь җирһл эдлхәр зүткв. Хавр!
Хальмг теегт таалта болн каңкнсн цевр аһарта кемнь – мөрн Сар. Эн кемлә гер болһнд неҗәд-хошад үкрнь туһлсн, үкрин шар уург, үсн-тосн элвдг җирһл ирҗәх цаг.
Харухса хурлд чигн элвг олз-ору күртнә. Юңгад гихлә, хальмг күн үкр-малан үвләс бүтн-бүрн һархла, шин төл төрхлә, үсн-тосиннь дееҗинь, цуг хот-хоолын дееҗинь бийснь амлҗ идлго, түрүләд хурлд, Деедст дееҗ өргх зокалта. Кемр хурлас хармлхла, эн эзндән ик килнц болдг. Хавр эклм цацу, хурл талас нааран-цааран йовсн улсин хаалһ өдрин дуусн сөрлцәд, хаалһас тоорм тасрдмн биш. Хаврар бас нег хот-хоолын элвгнь – заһсн.
Чимбән селәнә Хорвт һол сәәхн элвг болчкад, әмтәхн уста. Заһснь үвлднь болхла, көк мөсн дораһур җирлзәд гүүҗәснь ил үзгддмн. Хаврин түрүнлә улана усн сальк дахад, эргән һатлад, цальград-цацгдад һарч ирхлә, то-томҗ уга заһсн бас дольга дахад, цокгдад һарч ирдг. Ик-ик сазнс шар алтн хальсан гилвкүләд, дольганд цокгдад һарч ирчкәд, дольган хооран татгдхла, сүүләрн чиигтә һазр шавдад, бахлурнь хагсад, усна көвәд кевтдг билә. Терүгинь хотна медәтә өвгд, баһчуд чигн ирәд, зәрминь дегәһәр чигн татад, зәрминь шуд һарарн чигн бәрәд, даахарн үүрәд хәрдг бәәсмн. Сазна махн йир әмтәхн. Тегәд чигн хальмгуд: «Сазна махн әмтәхн, сагсг девл дулахн»,- гиһәд келчкснь цаг-болзг уга үлгүрт орад йовата. Хаврин түрүнлә заһсчнр элвгәр башаңһ заһс бәрәд, давслад хатана. Көк мөснә башаңһс күүнә һарин альхнас ут болн өргн болчкад, зонь харлад бәәдг билә. Мөңк-Насн тиим башаңһс давслҗ хатахдан ик эвтә бәәсмн. Давста шүүс авсн башаңһсиг арвадар бахлураснь нәрхн багана утцар келкәд, ут модн уньн деегүр унҗулҗ өлгәд, кесг эрәд көөлдүләд хагсадмн. Әрвго хагсхлань, тосн дусад бәәдмн. Тиим заһсн идхд таалта чигн, хулдхд мөңгнд чигн күрдг билә. Тегәд тер Чимбән хотна әмтнә ах хотнь – үкрин үсн болн заһсн бәәсмн. Цааранднь мөрн сарин чилгчәр, хөн сар урһад ирхлә, селәнд шуурмг, хурсн элвәд, гүд унһлад, күүкд улс сәрсн уутд гү саалдад, күүнд эм чигн болдг, хот чигн болдг әмтәхн чигә искәдг билә.
Иргчднь, мөрн сард Бадм-Хаалһ зурһан саран эклчкв. Һарарн хот шүүрәд,эврән амндан авад иддг болв. Эцкнь хальмг хөөнә сүл харһхла, күүкндән гиҗ даңгин авад, цә дотр әрвго буслһад шимүлдмн. Өкәр цаһан чирәтә, атхрлдсн хоңһр үстә, уутьхн шар нүдтә, бичкн хамрта, тиньгр заңта күүкн бийүрн таалта хәләсн кү үзхләрн, аңһлзҗ инәһәд, бийән автха гиһәд, һаран сарвлзад, уралан мөлкхәр зүткдг бәәсмн. Хотна зәрм күүкд улс ирхләрн: «Ай, хәләлтн: күүкитн нам тоста һарарн күн бәршго болҗ, сәәхн күүкн өсчәнә»,- гиҗ өкәрлдмн. Теднә нүднь күүкнднь күрвзә гиһәд, Гоогн сүзгләд, дару-дарунь хурл тал одад, күүкндән «хар кел» утлулдг билә. Бадм-Хаалһ батар суудг болчксн, хаврин җөөлкн ноһан деер экнь ишкән тасрха делгчкәд, деернь күүкән суулһад, хаҗуднь хаһрха-шуурхаһан хатхад, үүл уйдг. Бадм-Хаалһ бичкн цаһан хурһдарн шинкән үзгдҗәх җөөлкн көк ноһа чимкҗ авад, таслад, экдән күргҗ өгхәр зүткхләнь, экин чееҗнь байрар дүүрәд, күүкән тосад, теврҗ үмсәд, эңкрләд, өөдән өргҗ хавлдмн. Иим кемлә экин элкн девтәд оддг. Орчлң деер үнтә болн сәәхн хамгас экд үрнәс үлү үнтәнь угаг Гоогн санад,
Хоңһр үстә нойхм
Холас бийәдм сарвлзна,
Көркхн хойр һарарн
Күзүдәд теврхәр адһна, –
гиҗ келн, өрчдән эңкр үрән шахдг бәәсмн.
Тер җил намрин үкр сарла Бадм-Хаалһ нег нас зүүв. Үкр сарла хальмгин Зул болв. Бадм-Хаалһ ода нег наста биш, һурвн наста болҗ тоолгдв. Юңгад гихлә, хальмг күн төрн нег нас авна. Дарунь җил болхлань – бас нег нас. Ода болхла, Зул харһҗана. Тегәд һурвн насн болҗ тоолгдв. Цуг хальмг әмтн Зулын сән өдриг кесг хонг өмнәс белднә. Гоогн бас эн өдрмүдт өрк-бүлиннь нас һарһхиг ухалҗ, устгта өвснәс нәрхн арҗана өвс түүһәд, беш деерән тәвәд хагсав. Ааһ-саван уһаһад, цә үслх үс цуглулҗ хоршав, хорһ-тосан белдв. Хальмг улс йирин Зулын өмн өдртнь хорсн эврәннь өөрхн улстан хот нерәднә, ур һарһна. Зул өдр болхла, ик эрт босад, мал-харан услад-өвслчкәд, Зулын цәәг онц болһад, бурхндан дееҗ өргәд, өрк-бүләрн бурхндан мөргәд, зальврад,йөрәл өргчкәд, Зулан эклнә. Терүнә хөөн өрүни-үдин алднд медәтнр золһҗ ирәд, гиич болцхана.
Зул эклв. Бадм-Хаалһин нас йөрәх болад Мөңк-Наснахн хойр дамар байрлв. Пол деер шин ширдг делгчксн, маштг ширә деер цаһан һуйрин боорцг: кит, хуц, мошкмр, җола, тоһш боорцг, целвг, таслмр боорцг нарна толян мет дүүрәд, шарлад-улаһад бәәнә. Мөңк-Насн асхн нег хөөһән һарһсн, хойр хурһн өөктә хавста махн чигн тавгт бәәнә, хорһнь халһрсн җөөлкн амтта шин шөлн чигн медәтнрин өмн модн ааһст дүүрң бәәнә. Медәтнр халун цәәд боорцг, целвг тәвәд, идәд-ууһад, ааһдан үлдсн шавхран бийләһән ирсн ачнр-җичнртән кишгәсн өгчәх мет байсч өгнә. Мөңк-Насн бичкдүдт Бадм-Хаалһин белг гиҗ боорцг, целвг болн балта, шикр, яңһг-шитлг атхад, хавтхстнь кеҗ өгв. Теднә аав-ээҗнртнь күүкнәннь нас йөрәһәд, һаран арчдг бичкн-бичкн намчта цаһан альчурин үзүрт цаһан мөңг бооһад өгв. Медәтнр цаһан седкләрн йөрәлән тәвәд, бичкн күүкнәннь насинь йөрәһәд, нерәдсн белгднь цугтан ханад-цадад:
Хуучн насн бат болҗ,
Шин насн өлзәтә болҗ,
Эсрңдән үүнәс бартаһар
Зулан кеҗ,
Амулң җирһл эдлхиг
Олн Деедс бурхд
Өршәх болтха, хәәрхн! –
гилдәд, тиньгр тарцхав. Мөңк-Насн Гоогн хойр бас бийсиннь чидл күрсәрн әмт тооҗ һарһсндан седкл дүүрң үлдв.
Асхн Гоогн Зулан һарһв. Оратад, теңгрт одд күцәд һархла, Зулын цөгцд күн болһна авчах насн деер бас һурвад һол немәд, көвңгәр ораһад, хәәлсн шар тос деернь кеһәд, һал шатаһад, толһа нүцкн һазак үүдн һатц барун көлән эркнәс һазаран һарһад, зүн көлән эркнә дотр ишкәд, зулан Деедст өргв. Зул шатад бөкхлә, терүнә һуйрар кегдсн цөгциг маңһдуртнь һалд болһад, өрк-бүләрн хуваһад идчкв.
Бадм-Хаалһ талт-мулт ишкәд йовдг болв. Һазр тавглад ишксн хөөн күүкд далаһар күүнд ацан болшго гиҗ, Гоогн байрлв. Болв күн болһна җирһлин күүргнь альд бәәнә гиҗ медхв…
ТОЛИН КӨДЛМШ
башаңһ – үүрмг заһсн: хадрн
шуурмг – ишкҗ хәәлсн өөкнә хатад шарлсн үлдл
хоңһр үстә - шар үстә
нүдн күрх – күүнә келн- амн, нүдн күрх
күүрг - үүрмтхә
«ӨНЧНӘ КИШГ ӨВРТНЬ» (1992җ.)
ТҮҮКИН АҺУЛҺНЬ
Үүдәврин тууҗнь түүрвәчин нерн деерәс келгднә, намтрлгч зокъялмудын үндстә. Һол дүрнь – Бадм-Хаалһ гидг баахн күүкн. Терүнә әмдрлин хаалһинь бичәч төрҗ һарснаснь авн өсәд-өргҗәд, үүдәгч янзта күч-көлснд ортлнь мөрднә.
Түүкин һоллгч учр-утхнь, төрнь – күмнә төлҗлт болн үүдәгч көдлмшин онцлһудын туск ухаллһн.
Күүкнә хөв-җирһлнь, ямаран болвчн онц күүнә хөвлә әдл, цуг әмтнә, келн-улсиннь әмдрлә залһлдатаһинь умшачнр үзҗәнә.
Бадм-Хаалһ хөмөстәдән экәсн хаһцна. Эцкнь, Мөңк-Насн, удл уга шинәс гер авна. Күүкинь болхла үрн-садн уга авһнь күүкшлҗ авна. Сурһуль-эрдм сурад, бөдүн улст бичг-тамһ дасхдг школд җ бийән даадг болна. Өкәр чирә-зүстә, үзмҗтә, сәәхн заңта, көдлмштән шунмһа баахн күүкиг района ямта көдләчнр ончлад, теднәс негнь, мек-тах һарһад, әәлһәд. ач көвүндән авч өгнә.Тии м кевәр өрк-бүлән өндәлһәд, үртә-садта болад, цөн җил давсна хөөн Төрскән харсгч дәәнә һалв эклнә. 43-гчд цуг хальмгудыг Сиврүр туулһхла, Бадм-Хаалһ эврәннь келн-улсиннь һашута хөвинь хувалцна.
Му биш сурһуль-эрдмтә, әмтнлә ээлтә, шулун-шудрмг авц-бәрцтә бер тоочар көдләд, цуг түрү-зүдүг дааҗ чадна. Хальмгудын нерн цеврдәд, төрскн һазрурн хәрҗ ирчкәд, җирһлин байн дамшлт хоршасн Бося (уйн баһ наснднь келсн күргнь өгсн нерн) шин хаалһ олна. Эн хальмг күүкд улсас түрүн профессиональн бичәч болна, олн дундан тоомсрта болҗ ончрна.
КҮҮНДВРИН СУРВРМУД БОЛН ДААЛҺВРМУД
1. Хальмг теегт хавр ирлһиг бичәч яһҗ үзүлҗ?
2. Хальмг улсин бәәдл-җирһл хаврин цагт яһҗ сольна?
3. Хальмгуд бәрдг авъясмудын тускар амн үгәр келҗ өгтн:
Деедст дееҗ өрглһн, Зулын авъясмуд).
4. Эк күүнә дуриг, килмҗиг яһҗ зурна?
СОҢСХВРИН БОЛН ИЛДКЛИН ТӨРМҮД
1. Саңһҗин Бося – түрүн күүкд күн профессиональн бичәч.
2. Күүкд улсин төр бичәчин үүдәврмүдт.
ДЕГТРИН САҢГИН СЕЛВГ
Урдк җилмүдт Саңһҗин Босян «Баташ болн Уташ» келврлә, «Төрскни күүкд» очерксин хураңһула таньлдлат. «Хавр» гидг тасрха умшсн хөөн «Өнчнә кишгнь өвртнь» түүк цугтнь умшхд соньн болх. Иим заагдсн үүдәврмүд түүрвәчин утх зокъялын орчлңла таньлдулх гиҗ саннавидн:
1. Саңһҗин Бося «Өнчнә кишгнь өвртнь».
2. Саңһҗин Бося «Төрскни күүкд».
3. Саңһҗин Бося «Иньгллтин булг».
4. Саңһҗин Бося «Шуурһн».
5. Мушанова Л.Н., Шуграева В.К. «Бичәчин туск үг» очеркс [Бадмин А. «Ардасн ирх үйнрән адһҗ өмнәснь тоснав …»]
7. Мушанова Л.Н., Шуграева В.К. «Бичәчин туск үг» очеркс [Манжилеева Р. «Насн … нанду га, насм мини шүлгүдт»]
ТАЧИН
АНҖА
(1920-1993җҗ.)
БАҺ НАСНИ ЦАГ. Тачин Анҗа 1920 җилд бар сарин 16-д Манцин Кецин Манҗикн әәмгин - Ик Буурл района «Хомутниковский» совхоз – Тачин Сарң гидг һазрт төрсмн. Әәмгин эклц классин дару Улан Эргин ШКМ, Әәдрхнә багшин техникум төгсәһәд, Әәдрхнә пединститутд сурчаһад, Төрскән харсгч Алдр дәәнд орн-нутгин даалһвриг баатр зөрмгәр күцәһәд, цергәс бууҗ ирсмн.
ТАХШЛҺН. Хөөннь олн җилд школын багш, директор, Хальмг дегтр һарһачин ах редактор, Хальмг государственн драматическ театрин директор, сойлын министрин дарук, Хальмг бичәчнрин Ниицәнә парвляна ахлачин дарук болҗ үүлдсмн.
ТҮРҮН ДЕГРМҮД. Бичәч Тачин Анҗан түрүн дегтрмүднь 50-60-гч җилмудт эклҗ һарсмн, бичсн шүлгүд, очеркс, статьяс, келврмүднь таңһчин газетмүдин болн «Теегин герл» альманахин халхст тасрлтан уга барлгдҗав.
БИЧӘЧИН ӨСЛТ. Тачин Анҗа нертә, билгтә бичәч, орс классикудин наадд орчулад, арв һар дегтр заясн, өөдән медрлтә җирһлин төрт дадмг күн. «Таньлдтн соньн улс» - келврмүд, очеркс, 1980; «Комиссарин одн» - түүк, очеркс, келврмүд, 1969; «Төрскн өөдм деерәс» - шүлгүд, 1970; «Салдсин эк» - түүк, очеркс, 1975; «Чилгр өрүн» - түүк, келврмүд, 1980; «Мини тулг» - шүлгүд, поэмс, 1982; «Нар угтнав» - шүлгүд, поэмс, 1985; «Эцкин сүл бичг» - роман, 1984; «Буурлдан үнр», 1986, - роман, келврмүд, очеркс, 1986 - иим дегтрмүдин түүрвәч.
ОРЧУЛЛҺН. А. Пушкинә, М. Лермонтовин, А. Чеховин, А. Островскийин, Н.Гоголин, М. Каримин болн н.ч. талдан келн-улсин бичәчнрин үүдәврмүд орчулад, төрскн утх зокъялдан ач-тусан күргсн болдг.
Тачин Анҗан һол, уул эрдмнь – багш биший, тегәдчн энүнә зокъялмудын дүрмүдин ик зунь бичкдүд, баһчуд болҗ һарна: «Комиссарин однд» Җанҗа-пионер, «Салдсин экд» - фашистнрт кесг дәкҗ хорлтан күргсн Манца күүкн.
«Аһу ик Төрскн нутгта, амулң җирһлтә, байрар герлтсн цагин һол төр, күмни күсл йилһҗ меддг йоста төрскнч күн…»- гиҗ шалһач Бадмин А. темдглсн болдг.
Тачин Анҗа «Әрәсән сойлын ачта көдләч», дәәнә болн күч-көлснә ветеран.
«САЛДСИН ЭК» ТҮҮКИН ТАСРХА
Баранкиг бер цагаснь авн Бембә таньҗ-үзҗ йовҗ. Мел элгн-садн эс болв чигн, үвл-зунин зусгд хошалҗ-бүүрлҗ, нег-негән медҗ, муурхдан дөңнәд, сәәрхдән бахтад, сүв-селвг боллцад йовдг бәәсмн. Болв, Бембән медснәс авн Баранк һанцарн мал-герән хәләһәд, ор һанцхн көвүһән өмнән бәрәд, түүнәннь төлә халхиг чигн үзәд, даархиг чигн үзәд, өлсхиг чигн дааһад, өдр-сөөһин кемҗә тоолл уга «гертән ирҗ гергн болад, һазань һарч залу болад», олн әмтнлә хамдан көлсән эдләд йовдг бәәсмн.
….
Баранкин кесн көдлмшнь: мал хәләвчн, ноос цоквчн, ишкә, арс кевчн, үүл бәрвчн, - күн өврм дигтә-тагта болдмн. Хотн-хошан зәрм улс Баранк нам үзләсн биш, көвүн болсн болхнь дигтә бәәҗл, - гиҗ өврмҗ кецхәдмн. Эн күүкнә өңг-дүрнь болхла, көрстә келәр келҗ медүлдг үг олдшго: заһрмгарн тоһшрсн җөөлкн хар үстә, торһн цаһан кенчрт хадсн төгрг тан товчин чиңгә ик хар нүдтә, цоңх, мөөлмр хамрта; хойр хачрнь гидм болхла: өрүн һарч йовх нарни өмнк шармгдад уга теңгрин захин дүр һарад, улагчрад бәәдмн.
…
Элстд одад Баранк цаган харадан геесн юмн уга. Хотна сурһульд зөвәр умшдг, бичдг дассн күүкн тенд одад, Элстд газет һарһдг һазрт Герин аху хурадг көдлмшт орна. Урднь хотндан Улан Герин толһач бәәсн күүкнлә харһад, сурһулян өөдлүлсмн. Дарунь хәрү әәмгтән ирҗ избач болҗ көдләд, милицд көдлҗәсн комсомольц Сарван Саһд эврәннь сәәхн дурар одсмн.
Болв, тиим зөрмг кевәр хуучна авъясин өмнәс босад, шин җирһлин хаалһд орҗ, эврәннь дурни таал-зүркни залмҗар олсн Баранкин җирһлд зүс хүврәд, «хөрн үстәһәсн , хойр үстә» болсна хөөн бас нег харалта зовлң учрв. Баранкин күргнь – Саһ - зөвәр седвәртә, шулун-шудрмг, уралһ күн бәәсмн. Тиигхд мана әәмгт йоснд үнн дурго, дотран му ухата баячудын үлдл бәәсмн. Тедн йоснла өшәркхләрн, эн келтә-амта, теднә худл-хуурмгинь, классов үндсинь чирәднь келәд илдкдг комсомольцд дурго болад, өшә бәрх кем күләһә йовсмн бәәҗ. Нег дәкҗ Саһиг Арвадг талас сө йовҗ йовтлнь, хойр күн салаһас һарад, тосҗ харһад, мөрнәсн татҗ уңһаһад, кеер алчксн болдг. Тиигҗ эн Баранктн хөрхн хойрта насндан авсн авалясн хаһцҗ, гесндән саата үлдсмн.
Һал насна тиим зовлңгиг келәд керг уга. Саһиг алдад хойр сар болсна хөөн Баранк көлән татсмн. Көвүн һархла, түүндән Саһ гиҗ залуннь нер өгсмн. Баранк көвүһән өскәд, зовлң невчк мартгдад ирхлә, нам урдкасн үзл-өңгнь улм һал асҗ сәәхрәд, кесг баахн көвүдин зүрк көндәсмн. Теднәс кедүнь өкәр берин зүрк эзлхәр седәд, үг орулсн болх. Баранк цугтаднь наадн-инәдәр: «Халулсн цә белвсн бер хойр тоомср уга болдмн. Нанла харһҗ сән нерән бичә һутатн, гиҗ селвгән келҗәнәв»,- гиһәд, үгән бәрүлл уга һарад оркдмн.
Эңкр иньг Саһ болн бичкн Саһ көвүн хойр Баранкиг наснь турш басл саначрхулсмн. Болв «нег җирһлән эс эдлсн күн, хойрдҗ җирһл көөлддмн биш» гиҗ хатурад, һанцхн көвүнәннь «һаринь һанзһд, көлинь дөрәд» күргхлә болх гиҗ шиидсмн. Кеҗ йовсн көдлмштән һол зүркән өгч, олн дунд шуугата-дуута талнь йовҗ, классов хортна киртә ухаһинь олнд цәәлһҗ, баячудыг уңгарнь таслх күнд көдлмшт кесг җилин турш орлцад йовань эн.
…
«Көвүн һарсн хөөн, сар эклсн хөөн», тер мет бичкн Саһ өслтнь хама-ямаһар босад, школд одх цагнь ирснь медгдсн уга. Саһ ода саак бальчхр, бийән әрә дааҗ босдг көвүн биш. Өсхләрн махнь шүүрәд, мегдәһәд, өргн маңна, өндр хамрнь мел эцк болад, хойр ик нүднь, нег шинин хавсн Сар дуралһҗ зурсн әдл урһсн күмсгнь экән татсн, зөвәр севгр нурһта, шудрмг көвүн болҗ…
…
«…Эңкр хотл балһсн Москван мөргн дор болсн ик дәәллдәнд фашистнрлә нег мөслсн бәәр бәрлдән болв.Тер, келәр медүлҗ болшго гим , күчр дәәллдәнд мана Улан Церг йоста гидг зөргтәһән, чидлтәһән, һавшунан медүлв. Мана мөртә полк кесг дәкҗ уралан дәврәд, хортыг гедргәнднь цухрулҗ көөһәд, Москваһас ик холд һарһв. Һару уга – диилвр уга. Тер учрар кесг мини үүрмүдм әмнәсн хаһцв. Би күнд шавла харһув. Күн әәх юмн уга, көл-һарм бүтн. Мини пулеметчикүд тер дәәллдәнд мергнән, һавшунан бас медүлв. Ода эмнлһнд бәәнәв.Хәләвр, асрмҗнь сән. Удл уга эдгҗ һарад, кишва фашистнрлә дәкнәс шүүрлдҗ, герәрнь орулҗ көөхвидн гиҗ бидн, шавтсн цергчнр, күцл кеҗәнәвидн. Удл уга диилвр ирх! Энд бәәсн нанд бичә зовтн. Сәәнәр көдлмшән кеҗ, Улан Цергтән дөңгән күргтн…Тадн мана дивизин командир генерал Доваторин туск ар соңссн болхт. Би мана хальмг теегәс ирсн кесг дәәчнрлә харһув…».
…
Хальмгин үнрәр каңкнсн цәәһин сүүрд Бембә хотн-хошадан үзсн-соңссн тоотан келҗ өгв. Теднь чигн бас хүв тускасн Бембәд келәд, кен дәәнәс ирсн, кен эс ирсиг тодлад, зәрмдән гүүнәр саналдад, зөвәртән тагчг болад одцхав. Баранк эднә күүрт хая-хая цөн үг орулҗ келчкәд, бийнь нүдән чирмл уга гилтә Бембәһүр кесгтән хәләв. Тиигҗәһәд, Манцаг дуудад, стол деерк хот көрч одв, халуниг тәв гичкәд, Баранк өрчдк даһман уудлад, партийн билетән һарһҗ авч ирәд, һадринь секәд, шархл өңгтә дөрвлҗн кенчр һарһв. Эвкәринь секәд, дотраснь цаһан конверт авад Бембәд өгв.
Бембә үкс гиҗ барун һарарн шүүрч авд, дотраснь, көвәһәрнь барлсн хар тасмта цаас һарһҗ авад, гүүлгәд умшв…
…- Саһ, көөрк минь, гериннь өөр гилтә, Сталинградт әмән өгсн болҗаналм, мини хаҗуд…
-Сән эцк-экин үрн Сарван Саһ баатр-зөрмг кевәр Төрскән харсҗаһад әмән өгсн йовдл манд цугтад, насни-насндан мартгдшго тууҗин үлгүр, - гиһәд Бембәг стол түшәд босхлань, хаҗуднь суусн улс цуһар дахад босцхав. Тедниг хәрү суухлань, Баранк:
-Таанриг мини Саһин нер келәд босхлатн, би боссн угав. Таднд болхла мана Саһ дәәнд әмән өгсн салдс, бийсинтн дәәч үр. Түүг ода уга гиҗ тоолҗанат. Тертн чигн чик, - гиһәд Баранк адһм угаһар, үг болһниг төвәр, тодрхаһар авч келв.- Нанд болхла, мини көвүм кезәд чигн әмд! Мөңкинд әмд!
Бидн экнр ода дәәсән дарад, әмд-менд ирсн таднан үзхләрн көвүдән үзснд тоолнавидн. Кезәнә келдг билә: «Үкснә чирә үмсн, әмдин чирә алтн» гиҗ. Тер тиим биш. Бидн үксән төрүц мартх зөв угавидн. Теднә авч ирсн, келәр келҗ үнлҗ болшго, алдр Диилврин ашт, арднь үлдсн олн-әмтнь күңкл Ленинә заасн коммунизмин хаалһар йовҗ, дәәнә учрасн түрүһәс түргн һарч, делкәд төвкнүн җирһл амлулҗ, Советск Төрскән урдкасн күчтә, олн күч-көлсчнрнь бәәхтә, таалта җирһлтә кевәр бәәлһхәр зүткҗәсиг бидн үзә бәәнәвидн, - гиҗ келәд, Баранк хоолан ясв. – Не ода урдкан санснь болтха. Үрүдәд керг уга. Манца, цаадк домбран авд цоклч. Чееҗән уутхад, нәәрлхмн, бииллдхмн. Бембә гертәсн һарснасн авн хальмг нәр үзәд уга болх,- гиһәд инәмсклв.
…
- Бембә кезәнә, баһдан, домбрт келдг билә, Манца, келдг айс цок. Җанҗин Басң домбрт келг,- гиҗ Баранк хамг зовлңган мартҗ, маасхлзҗ инәһәд домбрур хәләв. Баранкин келсиг соңсн бийәрн Манца, деер бернд көг орулад ду цокв.
- Басң босх билә, келх билә! Бембә чамаг дуулдгич соңсхар, бииһич хәләхәр бәәнә. Кезәнә чамла әдл цагтан эцкнринь өмнәһүр бас торлзҗасн күн энчн. Бостн нааран, Басң, Лиҗ, - болад Баранк дуудв. Манцан хурһн домбрин чивһцнлә нииллдәд, домбрин дун күңкнәд, «бостн, бостн» гиһәд ирв:
Моторар нисдг самолет деернь
Майор Хоҗан Әәтнь сууһад һардг биләлә,
Майор Хоҗан Әәтнь сууһад һардг бәәхнь
Москваднь күрч гинә ачлгдад бәәвлә,-
гиһәд өөдән авад, домбрин чикнд келн дуулчкад, дор ормдан өскәһән цокад, эргәд бииләд оркв.
- Энлм эн! Йоста гидг залу болад бәәҗ! – гиһәд Бембә босн-сууһад бәәв.
- Эн дун дәәнлә һарсн дун болна билтәл? – гиҗ Бембә сурв.
- Э-э, тиим. Дәәнә тускар һарһсн шин дуд дала, дуулҗ өгтн, - гиһәд Баранк күүкд, берәд тал келв.
Баранкиг тиигҗ келхлә, Манца домбран хаҗудан түшүләд оркчкад, хоолан ясад эклв:
Нарн улаҗ сүүрләд,
Намчлад сәәхн сууҗана.
Наркомин заквр атхад,
Нәрхн шарм йовҗана.
Манцаг эклхлә, цааранднь хавлҗ авад, герт бәәсн улс цуһар дуулцхав.
Итксн наркомин даалһвриг,
Иньг, чикәр күцәһич,
Ирсн хортна мөриг
Илдкҗ олад хораһич…
Эн дууг дуулад төгсәхлә, гер дотр генткн дүң-дүлә болад одв…
Иигәд сөөнь өрәл давтл Баранкинд нәр шуугв. Әмтн тарад, хәрхмн болад ирхлә, Баранк босад:
- Нә, күүкд минь, «үгин утхтань, нәәрин ахрнь сән» гиҗ келдг. Нааран цуһлрҗ ирәд, дәәнә көләр йовад, менд ирснднь байрлад Бембәд нерәдсн нәәрт орлцсндтн ханҗанав. Мана өмн кех-күцәх ик төрмүд бәәнә. Көдлмшәрн, зуг көдлмшәрн орн-нутган дөңнҗ, - дән һархднь тулг болх улс таднт. Олн таднан үзәд бәәхләрн, Саһан үзсн болад, урд үзсн му тоотан цугинь мартнав.
Биитн ода чигн, таднларн хамдан сәәхн җирһлин тосхлтд орлцх арһтав. Хойр көлм хооран хәртл, эн хойр һарм атхдган ууртл таанртан, үрдүдтән нүдн-амн болад йовх седклтәв, юңгад гихлә би салдсин экв, - гиҗ келәд, Бембән ээм түшәд, Баранк босв.
…
Тер дән төгсәд, диилвр ирәд, әмтн ә-бәәдән орад, күчр аюлын көләр ирсн шарвг-дарвгасн һарад, идхтә-уухта, өмсх-зүүхтә, инәдтә-наадта җирһлтә болв. Баранк чигн урд үзсн зовлңган мартад, наснь баһрсн бәәдл һарад, көл-һарнь чаңһрад, саак кевтән, дәәнә цагт көдлҗәсн авгарн, амрх-суухан тоолл уга, партнь, орн-нутгнь өгсн даалһвриг күцәһәд, партийн хург шиидвр һарһхла, тегәд оч амрлһнд һарсмн.
Бембә өрүн болһн гертәсн һарч көдлмштән одхларн, өмнәснь зөрлцсн Баранкла харһҗ, менд сурҗ, та альдарлҗ йовнат гихләнь, «бичкдүдин садикүр одҗ йовнав. Тенд ээҗнь болҗ көдлҗәнәв. Ээҗ гидг, сән дурар көдлдг ям нанд даалһв»,- гиһәд инәмскләд, Күч-көлснә Улан Туг орден зүүлһәтә пиджакан сул көдрәд давдмн.
Бембә ардаснь хәләһәд, кесгтән зогсдмн. «Яһсн цуцрлт уга күмби, яһсн сәәхн цогцв. Иигәд санхд, наснь турш мел зовлңгас хөөһәд уга болҗ медгднә. Бийнь болхла: «Нанас хөвтә күн уга. Ахнринь, эврә, таднань әрүн зүркәр, урн һарар тосхад, босхад, тәрәд, һарһад авад бәәсиг үзхлә, түүнәс даву хөв күүнд бәәдв»,- гиҗ келнә. Соньн җирһлтә күн…
КҮҮНДВРИН СУРВРМУД БОЛН ДААЛҺВРМУД
1. Баранкин өңг-бәәдлинь бичәч яһҗ зурҗ?
2. Төрскән харсгч Аһу ик дәәнә цагт Баранк ямр кевәр орн-нутгтан дөң-тусан күргсмб?
3. Баранкин чаңһ заң-бәрцнь юунас медгднә?
4. Түүкин нерәдлһинь цәәлһҗ өгтн.
«САЛДСИН ЭК» ТҮҮКИН АҺУЛҺНЬ
Эн түүкд Советин йосна нилчәр хальмг күүкд күн хуучна заң-авъясин, бәәдлин өмнәс ноолда кеһәд, олна дөңгәр диилснә тускар болн шин җирһл тосхлһнд шунмһаһар орлцҗ төлҗснә тускар келгдҗәнә. Түүкин һол дүрнь – Баранк күүкн – 20-30-гч җилмүдин цага комсомолк. Эк-эцкнь күүкән ,
хуучна авг-бәрцәр, бийснь медҗ мордулхар седхлә, Баранк буцад, Элст балһс орҗ одна, типографьд көдлнә, сурһуль сурна. Ноолдана йовудт терүнд күнд-күчр, зовх йовдл учрна. Баһдан дурлад негдсн иньгинь, шин җирһл тосхлһнд шунмһаһар орлцҗ йовсн Саһиг, кулакуд ална. Баранк көвүһән сәкәд, дәкҗ хәрд һарлго үлднә, улм гүҗрҗ олна көдлмшт орлцна. Көвүнь өсәд сурһульд орад, Улан Цергт мордна.
Тер хоорнд немшин-фашистск церг мана орн-нутгур дәврнә. Баранкин көвүн Саһ Сталинградиг харслһнд залу-зөрмгәр әмнәсн хаһцна. Дәәнә җилмүдт Баранкиг колозин ахлачд шииднә. Цецн ухата, гүн тоолврта, олна көдлмшин баһ биш дамшлтта Баранк дәәнә өмн өргнд селәнәннь күүкд улст трактор, маши залачнрин эрдм дасхх седвәр һарһсмн. Ода, залу улснь дәәнд йовҗ одсна хөөн, эн седвәрин ашнь үзгдв. Унтл-кевтл уга колхозин төрмүд, фронтд дөң боллһна, тылд хортнла ноолдана кергүд күцәһәд, бийән хатурулҗ бәрәд, Баранк әмтнд үлгүр, бахмҗ болҗ йовна. Дән төгсснә хөөн чигн эн хара сууҗ чадхш, чадсарн төрскндән олз күргхәр чирмәнә.
Түүкин наадк дүрмүднь – «Сарул мөр» колхозин парткомин сегләтр Җанҗ, бригадир Бембә, Манца күүкн, цуг колхозникүд – бас зовлң-түрүг дааҗ, хортна өмнәс хамц ноолдҗ чадсиг түүрвәч медүлҗ.
«МИНИ ТУЛГ» ШҮЛГ
Тенчҗ көлән ишкәд,
Теегтән би туллав,
Түүнәс авн экләд,
Төрскән түшҗ өсләв.
Усинь, өвсинь долаһад,
Урлдан, марһанднь орлцлав.
Ура дурдҗ харсад,
Урвачнр дәврхд бослав.
Күчрдсн,
даңдсн
цагтм
Көк теегм үзгддмн.
Көшәд муурсн саамдм,
Көлдм тулг болдмн.
Шүрүсм тиниҗ чаңһрхла, -
Шүрүн нанд немгддмн,
Хортыг бахлурдҗ көөхлә, -
Халун диилвр бәргддмн.
Дуулх кемим буласн
Деермчнр тохм тасртха,
Дурлх цагим саасн
Дән бичә үзгдтхә.
Диилвр, байр учрхла,
Дуулх дурм күрнә.
Күсл, төр күцхлә,
Күңкнсн айс үүднә.
Теңгр хәләһәд кевтхлә,
Теегм нурһндм тулна.
Темәнә буульлһ соңсхла,
Төрл-садм сангдна.
Күүнә һазрур мөрлхлә,
Күңкнҗ теегм цуурдна.
Җолаһан хәрү эргүлхлә,
Җирһлтә теегм тосна.
Альк үйдән чамаһан
Амлдган би уурхв,
Арһмҗин килһстәһәрнь бийән
Архлулҗ теегәсн батрхв.
Дуунаннь айстаһинь –
Теегтән нерәднәв.
Ухананнь гүүнинь –
Теегтән тәәлнәв.
Үрн-үрндән келҗ
йовнав.
Үгцсн һазртн –
.
Серүн салькн үләхлә,
Седклм мини сергнә.
Зулын цаһан өвсн
Зооһин кецд нәәхлнә.
Сөөнә лавлҗ унсн
Сувсн чиг сиикрнә.
Дөлән нарна солңһнь
Долан зүсәр мандлна.
«Доһлң эмгн» цегдгән
Делкәд бардмнҗ маасхлзна.
Хөн сарин хадлһн
Хаҗин ирлә керлдхш,
Көөгтсн теңгрин аһариг
Киилҗ бахм ханхш.
«МИНИ ТУЛГ» ШҮЛГИН УЧР- УТХНЬ
Күн болһна хөв-җирһлд төрскн һазрин нилчнь цань уга чинртә болдг. Төрскн һазр усн-өвсәрн өскҗ босхад, цуг сән тоотарн хувалцдг мөн. Төрскн һазран түшәд, терүнәс чидл, омг авад, күмн төлҗдг, учрсн харшлт даадг:
Күчрдсн,
даңдсн
цагтм
Көк теегм үзгддмн,
Көшәд муурсн саамдм
Көлдмн тулг болдмн.
«Һарнь һанзһд, көлнь дөрәд» күрсн үрднь бийснь тиим хәәртә һазртан түшг болҗ, һалзурҗ ирсн хортынь дарҗ, әмән чигн әрвлдго: тедү дүңгә эңкр, тедү дүңгә дота.
Дән гисн юмн ямр чигн аюлас догшн болдг: әмтнә хөв-кишг, байр, әм булаҗ, зовлң тархадг аврлт уга үндстә. Тегәд чигн эн шүлг деермчнрт зөрүлсн харалар, «Дән бичә үзгдтхә!» - гидг тәрн мет үгмүдәр төгснә.
«ДАРМИН ХАР ТОЛҺА» ШҮЛГ
Дармин Хар толһа,
Дуундм орх зөвтәч,
Деерчн һарсв, болһа,
Дамнх зөв угач.
Өнчнә даасиг келхлә,
Өринм көрң чилшго.
Учрсн байран тәәлхлә,
Утхнь кезәдчн билршго.
Шурклу шуураһасчн хазҗ,
Шүрүсән би чаңһалав,
Эрвңгинч үнр киилҗ,
Элкдҗ беләрчн дөгләв.
Чамас өндр уул,
Чавас, нанд бәәсний?
Чимгтә байн тууль
Чееҗдм үүдҗәсн болхий?
Эндәс авн эклсн
Эндрк җирһлдән бахтнав,
Өнчрлго күләһәд бәәсн
Өвкнриннь бумб магтнав.
Эльбрусин бөкнәс сольшго,
Эңкр Хар Толһам,
Мини зүркнәс салшго
Манҗинкнә мөнт уулм.
Беләрн көкрсн тәрәтә,
Битхрҗ өссн малта,
Өмн шиирдән теңгстә,
Өндр төләдән кевтә,
Тавн уул таньлта,
Таңһчдан ода нертә,
Һурвн совхоз алвтта,
Һәрдлә дүңцм омгта.
Хар Толһа - өлгәм.
Харһлтин билгтм – тулг.
Чамаг дуулх селгәм –
Чееҗд төөнрсн булг.
ТОЛИН КӨДЛМШ
дамнх – алмацх, алңтрх
шуура – үкр келн гидг өвсн
шурклу –
мөнт – энүнд, үүнд
өлгә - дүүҗң, саатул
«ДАРМИН ХАР ТОЛҺА» ШҮЛГИН УЧР- УТХНЬ
Шүлгин һол седвнь – күүнә хөв-җирһлд төрскн һазрин эзлҗәх чинрнь, нилчнь. Хәәртә төрсн һазр күмнд чидл, зөрг, урмд урһадг юмн:
Шурхлу шуураһасчн хазҗ,
Шүрүсән би чаңһалав...
Сәәрхд чигн, муурхд чигн күн төрскнүрн темцдг. Энд, өсч-боссн һазрт, - мана эклц, мана өлгә; энд – мөңкрҗ үлдсн өвкнрин нәәлвр, күләвр …
Цагнь ирхлә, ханврта үрднь төрскн һазр-усан керг-үүләрн туурулдг, өвкнриннь нер дуудулдг, зүркнәсн һарсн халун үгмүдт мөңкрүлдг.
Дармин Хар толһа бичәчд өвкнрин мөңк бумб болҗ үзгднә. Эн уул, төрсн теегин эрвңгин үнр «чимгтә байн тууль» чееҗд үүдәсн болдг. Эн намхн толһа туурсн Эльбрусин бөкнәс дота болн чинртә болҗ һарна.
«САҺИН КӨВҮД»
ОЧЕРКИН ТАСРХА
…Хаврин сүл сарин эклцәр нанур, тәвнд өөрдәд одсн дүңгә наста, өндр нурһта, хоовр чирәтә, урднь нанла сурһуль хамдан дасч йовсн, нег багш күүкд күн ирәд, ю-бис келҗ күүндҗәһәд, өмнән стол деер тәвәтә бәәсн һарт бәрдг түңгрцгән секәд, дөрвлҗн конверт авад, дотраснь зөвәр шархлтад бәәсн зург һарһад, мини өмнм тәвчкәд:
- Эн зургт бәәсн көвү таньҗанч? – гиҗәнә.
Би тер зургинь әрәхн татҗ авад, болһаһад хәләчкәд:
- Энчн Зунгруев Атулм. Яһад эс таньх биләв? Энүнтәчн һучдгч җилмүдин эклцәр, Улан Эргин школд хамдан бәәләв. Мөн, Ату. Яһсн сәәхн дәәнә хувцнд зоксмби!
Күүкд күн төрүц ду һарлго зөвәрт сууҗаһад:
- Эн зурган Ату нанд Тамбов балһсна мөрн цергин училищд бәәһәд, 1940 җилин май сарин 10-д илгәлә... Түүнәс нааран һучн һурвн җилд хадһлув. Маңһдур дигтә майин 10-н өдр. Тегәд эн зургиг Элстд бәәдг ахднь авч одҗ өгхәр бәәнәв, - гичкәд, утар татад саналдв...
Би тагчгар, төрүц ду һарлго, тер күүкд күүнә келсн үг соңсчкад, терүн тал нег хәләһәд, Атун зург тал хәләчкәд, бас саналдув:
- Мел чик ухан энчн. Өг ахднь, терүнләчн би одахн харһлав. Намаг үзхләрн, Атун тускар келәд, кесгтән салхш. «Чамаг үзхләрн, Атуһан үзсн болнав» гинә. Иим зург ахднь уга, йир икәр байрлх. Би, хүв тустан, чамд үнн седкләсн ханлтан келҗәнәв, иигәд олн җилин туршар кесг һазр эргсн бийчнь, тер үр-иньгиннь зург герәсләд, хадһлад йовсндчн, - гиһәд күүрән төгсәһәд суувв.
Ату наснани үр көвүдәс нурһлхг болчкад, орс келәрн цугтаһаснь деер билә. Тер төләдән чигн орсар сурһдг школд йир сәәнәр сурҗав. Шуугата наадн, урлдан болад оркхла, Ату багшнрин негдгч дөңчнь болдмн. Һәрәдх болхла, энүнәс өөдән күн чаддмн биш. Холд урлдх болхла, бас Ату маңнад ирдмн. Тегәд чигн эн учкомин членд даңгин суңһгддмн. Энүг хургт босад, үг келсн цагт:
- Атула әдл орсар келдг дасхнь, - гилдәд бидн үлү үздг биләвидн. Эн нег сән дегтр умшхларн, терүгән маднд умшуллго бәәдмн биш. Күцц биш дундын школан чиләхләнь, Атуг Хальмг рабфакур йовулсмн, Тендәсн Ату эврәннь сән дурар Тамбов балһсна Улан тугта мөрн цергин училищд одсмн. Тиигҗ, Зунгруев Саһин отхн көвүн Ату Советск Улан Цергин зергләнд орад, Төрскән харсгч Алдр дәәнд мөрн цергин командир болҗ, түрүн эклцәснь авн орсмн.
Эн очерк бичхиннь өмн Атула хамдан нег дивизьд церглҗ йовсн, гражданск болн Төрскән харсгч Алдр дәәнә ветеран Бимбаев Мацак Тонхеевичлә керг кеҗ харһад:
- Та, күндтә Мацак Тонхеевич, нанла хамдан нег школд сурһуль сурҗ йовсн, хәәртә әмән фашистнрла дәәллдҗ йовад геесн, капитан Зунгруев Атуг сүл болҗ эмдднь үзсн күнт. Тер учрар, түүнә тер сүл өдрмүдиннь җирһләс тодлхитн эрҗәнәв, - гивв.
- Би 10-ч гвардейск мөрн цергин дивизин штабин начальникнь биләв. Капитан Зунгруев Ату мини хаҗуд, штабин оперативн әңгд церглҗ йовла. Нанд болхла, Ату һарһсн көвүнләм әдл бәәсмн. Штабин көдлмш гидгтн - унтх нөр өгдго, кевтх кевәр өгдго йовдлта үүл. Тер учрар, би капитан Зунгруев кезә амрсинь, кезә хот уусинь меддго биләв. Эн дегд шулун-шудрмг, кергән меддг, дәәнә медрлдән һавшун, олмһа тоолврта офицер билә. Тер төләднь чигн дивизин командир, бидн, штабин һардачнр, ик чинртә дәәнә төр хаһлх болхла, юмни түрүнд капитан Зунгруевд даалһвр өгдг биләвидн. Тиим даалһвр терүнд 1943 җилин август сарин 27-д бас өггдсмн. Мана 10-ч гвардейск Кубанск мөрн цергин дивизь 4-ч Улан тугта мөрн цергин корпусин үлмәд август сарин 26-с авн 31 күртл Таганрогск дәәллдәнд Фрайнфельд, Ново-Спасовский, Екатериновка, Новоселовка, Рождественский, Анастасиевка, Иванченко, Ново-Хопрово, Амвросиевка, Фокино, Андреевка гидг селәдин эргнд ик дәәллдә кеҗ йовсмн. Тер дәәллдәнд диилвр бәрхин кергт, бачм төр харһснд күцәтхә гиҗ капитан Зунгруев йовулгдсмн.
Зөргтә офицер Ату Зунгруев даалһсн кергән сәәнәр күцәһәд, бийдән күнд шав авад, цусан барҗ йовсн бийнь госпиталюр одлго дивизин командиртан күрч, өгсн даалһвритн күцәвв гиҗ келчкәд, ухаһан алдсмн.
Тер саамдан, әрә хөрн хойр күрсн мөрн цергч, штабин офицер Зунгруев Ату зөрмг үүлдврәрн йоста гидг хальмг теегин баатр үрән медүлсмн. Би ода далн нас зүүһәд давҗ одув. Зуг нәрхн, өндр нурһта, мергр хар-улан, кевлүн сәәхн чирәтә дәәч командир Зунгруев Ату Сагаевичин дүриг үкн-үктлән мартшгов.
Зунгруев Атула әдл зөрмг баатрмудын җирһлнь Төрскн орн-нутган харсч йовад тасрсн төләднь, теднә дәәч үүлдврнь, таңсг нерднь мөңкинд маанрин, болн нег үлү, дорас өсч йовх баһчудын зүркнд мартгдшгоһар мөңкрхнь лавта, - гиҗ Мацак Тонхеевич үгән чиләв.
Түңшүр ухата өвгн болсн, олн дәәллдәнд орад, кесг үкл-үргә үзсн Мацак Тонхеевичин тодлвр соңсчкад, терүнә чирәһинь хәләһәд, кесгтән ду һарл уга һаринь атхад, харань одачн хәрәд уга хойр нүднүрнь шилтәд, маңнаннь хурняснд бичәтә үлдсн амр биш җирһлиннь тууҗ умшад, седкләрн дотран байрлад зогсув.
ТОЛИН КӨДЛМШ
мергр –
кевлүн – ке, сәәхн; җахр
Түңшүр ухата – цецн
«САҺИН КӨВҮД» ОЧЕРКИН АҺУЛҺНЬ
Эгл хальмг күүнә дөрвн үрнәснь һурвнь аврлт уга дәәнә һалвд орҗ хорсн болдг. Әмд-менд үлдснднь ахиннь, хойр дүүһиннь учрсн хөв-хаалһнь, теднә туск санл седклин киләсн болҗ, амр-зая өгхш.
Савха Сагаевич Зунгруев СССС-ин Харслтын Министерствд кесг эрлһ бичәд, теднә цогцнь оршагдсн һазр олхар, зәңгинь медхәр зүткнә. Хәәврин ашар Барһ Джоха хойр дәәнә цагт алгдсн болн зәңг уга геедрсн офицермүдин тоод уга болҗ һарна. Капитан Ату Зунгруев болхла 43-гчд күндәр шавтад өңгрсмн. Терүнә цогцнь хол Донецк областин Фокино, хөөннь Ульяновск селәнд оршагдҗ. Хальмг теегин баатр Ату зөрмг кевәр әмнәсн хаһцсинь герчлҗәхнь – Төрскнә дәәнә 2-гч девсңгин орден.
Атун уралһ, төрскнч, баатрльг заң-бәрцинь күцәсн керг-үүләрнь чигн, терүг таньҗ-медҗ йовсн әмтнә тодлврмудар чигн түүрвәч үзүлҗ чадҗ.
Очеркин талдан чигн дүрмүднь ончта болҗ медгднә. Тернь – ах-дүүһиннь туск хәәвр кесн Савха болн нернь туурсн дәәч, олна үүлдәч Мацак Тонхеевич Бимбаев. Зөргәрн ончрсн генерал Мацак Тонхеевич Бимбаевин Атуд өгсн өөдән үнллһн маш үнтә. Әмтнә тууҗд, санлд, дурсхлд сән мөр үлдәснә хөөн нерн үкдго, мөңкинд әмд улсиннь, иргч үйнриннь чееҗд әрүн кевәр хадһлгдх заката. Иим нердин тускар медүлҗ келҗ өгсн әмтнд ханлт өргх кергтә.
КҮҮНДВРИН СУРВРМУД БОЛН ДААЛҺВРМУД
1. Атун заң-бәрцнь ямаран?
2. Ату ямаран баатрльг йовдл үзүлҗ?
3. Савхан тускар юн гиҗ келҗ болх? Терүнә хәәврин зүтклһн ямр халхаснь Савхаг зурна?
СОҢСХВРИН БОЛН ИЛДКЛИН ТӨРМҮД
1. Тачин Анҗа
ДЕГТРИН САҢГИН СЕЛВГ
Тачин Анҗа – хальмг утх зокъялд эврә бат орман эзлсн бичәч. Бичәчин үүдәлтд бичкдүдт («Богшурһас», «Җирһлин өдр» шүлгүд), баһчудт («Комиссарин одн», «Салдсин эк» түүкс) нерәдсн зокъялмуд бәәнә. Эн болн талдан зокъялмуд тана оньгт тусхаҗанавидн:
1. Тачин Анҗа «Мини тулг» шүлгүд, поэмс.
2. Тачин Анҗа «Комиссарин одн» түүк, очеркс, келврмүд.
3. Тачин Анҗа «Эцкин сүл бичг» роман.
4. Мушанова Л.Н., Шуграева В.К. «Бичәчин туск үг» очеркс [Окна Б. «Җирһлин билршго мөр».]
5. Мушанова Л.Н., Шуграева В.К. «Бичәчин туск үг» очеркс [Бадмин А. «Амулңта җирһл дурдгч шүлгүд»]