«Баатр багшин өөнд»
Хальмг таңһчин ачта багш Кензин
Санҗд нерәдсн мөн.
Шүлг
I
Баатр багшин өөнд
Байрин үгән күргсв.
Кензин Санҗ, танд,
Келх ханлтан өргсв.
Аһш, Сталинград, Аһш -
Асхрсн үклин мөндр,
Аһар киилҗ болхш…
Амрх чөлән күртхш.
Утан, түүмр, зали…
Уух усн али?..
Өргн Иҗл - өөрхн.
Өндәдг арһ угалхн.
Харслтын һалд батрлат,
Халун цусан асхлат.
Ик дәәнә цоклданд
Итклтә салдс биләт.
II
Дөчн җилдән багшлсн,
Дүүвр төрмүд хаһлсн,
Алдр Ленинә сурһмҗар
Агсад, баһчудан өсксн,
Ачта багш Санҗдан
Алтн йөрәлән тальвий.
Эндр өдрин өлзәдән -
Эрүл - менд мөрәдий!
ТОЛИН КӨДЛМШ
Асхх – цальгрулх
Ачта – туста; күндтә
Итклтә - ицлтә; нәәлвртә
Өндәх - өндлзх, өөдлх; өндс гих
Өөн – ямаран чигн күүнә эс гиҗ бүрдәцин җирһлин ончта йовдл байртаһар темдгллһн
Тальвх - тәвх, окх
Үкл - өңгрлһн; насан барлһн, сәәһән хәәлһн
Хаһлх – цоолх, нүклх; негн деернь һарх; шиидх
Ханлт – ханмҗ
КҮҮНДВРИН СУРВРМУД
Кензин Санҗ гисн кемб?
Энүнә тускар шүлгәс ю медвт?
Кедү җил Кензин Санҗ багшлсмб?
Тана санаһар Кензин Санҗин ямаран өөнд шүлг нерәдсмб?
Калян Санҗ юңгад шүлгтән иим нер өгсмб?
«ТЕЕГТӘН НЕРӘДСН ЧАСТР»
ПОЭМИН АҺУЛҺ
Калян Санҗин 1963 җилд бичгдсн «Теегтән нерәдсн частр» поэмнь хальмг советск шүлгләнд темдгтә орман эзлнә. Эн зокъялдан шүлгч иим седвс босхҗана:
- теегин хамг урһмлын әмдрл;
- хамг урһмлын мал - аһурсна хоорндк хәрлцән;
- төрскнч ухан - седкл;
- төрскн теегиннь хүврлтс.
«Теегин үзл бүрдәсн үгмүднь чигн шүлгчин гүн дурн- седклинь илдкнә. Эн үзлд олзлгдсн өвснә нердин бийнь «ботаник» гидг номин сурһулин дегтр гиҗ нерәдҗ болхмн»,- гиҗ Хальмг Деед сурһулин профессор Бадмин А.В. (эс гиҗ Мөңкән М.Г., Окна Б.Б.) темдглсмн. Поэмд түрвәч теегин урһмл болһна гишң өңг- зүсинь, олз- тусинь болн тус угаһинь шинҗлҗ: өдгә цагт герин хаша күрәд урһсн шарлҗн – «ханядн гемин дарңх», хар дәр – «хавдр гиҗгин дарңх», цаһан өвснә зөөгмүд хөөнә зүркнд күрнә, нохан шеерңтә һазрт хөд хәрүлхлә, хурһд мәәһг һардг.
Үүдәврин келнь йир өвәрц. Поэм чимг үгәр, дүңцүллһәр болн йогт үгәр байн. Иим әмрүлгч үгмүдәр теегин әмдрл үзүлҗ: камба шарлҗн- «караглад, үнрәрн дарад, цүүгәд, алхад, зована»; цаһан өвсн- «мектә, белдҗәнә, төвлҗәнә, күләһәд кевтә». Дүңцүләр тодрхаһар өвснә заң- бәәрнь маднд медгднә: цаһан өвсн- «җиитсн берин өңгтә, нуувчин хортна бәәдлтә», хатханчг - «һалзу миисин шүлсн мет». Хамгин өргнәр утх зокъялд чимг үгмүд олзлгдна: «унһна дел» шалута, «уйхн мегдһр» шилвтә, «эрвең нертә» өвсд, «хурла» нохан шеерң, «торһн нооста» хөд, «аршан болсн» аһарнь, «чичкнсн догшн» киитн, «тавта сәәхн» дун. Иим дүрсллһнә эв- арһ олзллһн поэмин һол седвсинь, учр- утхинь цәәлһлһнд ик чинр зүүҗәхнь маһд уга.
Эн цуг умшсн зурцст маднд түүрвәчин теңкән уга төрскнч седклнь шинҗлгднә:
Тег мини, теегм,
Теңкән уга эңкр.
Асрад- өсксн чамаһан
Альд би мартхв!
Шин җирһлд орсн теегнь эмәл, хазаран машинәр, тракторар сольҗ. Туһлч күүкн сцен деер ду дуулҗана. Хальмг биичнр, дуучнр Кремлин театрт күрч билгән шүүлһнә. Тохмта хальмг үкр, торһн нооста хөд өскҗ таңһчан малчнр туурулна. Ишкә герт бәәсн хальмгуд газ, нүүрс, нефть олдг, гүн сурһулин хаалһд ордг мергн номтнр болцхав. Эннь җолм- хошин үүд җирһл талагшан сексн аш.
СОҢСХВРИН БОЛН ИЛДКЛИН ТӨРМҮД
1. Калян Cанҗ – хальмг утх- зокъялын ууһн бичәч.
2. Ачта багшнртан алтн йөрәлән тальвий.
ДЕГТРИН САҢГИН СЕЛВГ
«Медрл уга – билг уга. Эн зокалын утх баһ настадан медсн Калян Санҗ, 1920 җиләс авн 1980 җилин зун күртл салһсн цагин хоорнд үлдсн кемд, «А» үзг меддго өнчн- өвү көвүнәс, гүн номин халхар «доцент» нернд күрәд, шүлгләни хаалһар эн номин цуг нуувч күцсн, эгл күүнә эс соңссиг түрүн соңсҗ билгиннь ятхин тодлврт дүрәд, иргч шүлгчин айст орулхар хадһлна.
Шүлгчин күцсн күслнь, сансн санань, хәәртә җирһлиннь олн өдр- җилмүдинь, оньгта умшач седклән тәвҗ умшад, эн һурвн боть дегтрин мөр болһнас аңхрҗ медхинь ицҗәнәв»,- гиҗ Хальмг Таңһчин нертә шүлгч Көглтин Дава үрвр кеҗәнә.
1. Калян Санҗ «Һурвн ботьта үүдәврмүдин хураңһу» (шүлгүд болн поэмс, 1980-1981).
2. Калян Санҗ «Далад- дусал немр» шүлгүд болн поэм.
3. Каляев С.К. «Письма Еве» (Письма и другие документальные материалы к биографии С.К.Каляева).
4. Мацаков И.М. «Ветераны калмыцкой литературы»
5. Мацаков И.М. «Писатель и время».
6. Мушанова Л.Н., Шуграева В.К. «Бичәчин туск үг» очеркс [Кензин С. «Олн әмтнә дууч».]
7. Мушанова Л.Н., Шуграева В.К. «Бичәчин туск үг» очеркс [Бадмин А. «Хальмг келнь җирһлин булг билә»]
УТХ ЗОКЪЯЛЫН ОНЛ
ҮҮДӘВРТ ҮЗҮЛГДСН ТҮҮРВӘЧИН ДҮР
«Үүдәврт үзүлгдсн түүрвәчин дүр» гидг медән утх- зокъялын келнә онц темдгллһнә төлә олзлгдна, зуг тууҗллһна халхд утх- зокъялын чинр зүүвчн, ямаранчн дүрин келлһнлә ниицхш. Утх- зокъялд олзлгдсн түүрвәчин дүр эврәннь болн талдан дүрмүдин йовдлмудын тускар тууҗлна (Үлгүрнь, Калян Санҗин «Теегтән нерәдсн частр» поэмд, Сян- Белгин Хасрин «Өнчн бөк» поэмд өнчн бөкин нерн деерәс, Дорҗин Басңгин «Бодарин бурхн», «Зәәсңлә мейәрлһн», «Би хуцмуд хәрүләч болҗанав» гидг келврмүдт келмрч эврәннь нерн деерәс тууҗлна).
Түүрвәчин дүр тууҗллһнд талдан дүрмүдин келлһ орулна, зуг цуг йовдлмудын тускар эврән келнә. Келлһнднь олар харһсн чимг үг, дүңцүл харһна, келсн үгнь айлтар йилһрнә, тегәд умшачин өмн эврә ухан- тоолврта онц дүр үүднә. Эн дүр бичәчин тәвсн күсләс иштә зәрмдән нуувчинәр, әрә үзгдмәр, зәрмдән шунмһа кевәр үзүлгднә.
КЛАССИН
ХӨӨН УМШЛҺНА ҮҮДӘВР:
КАЛЯН САНҖ «ӨВКНРТӘН ХАНЛТ»
Зүркндән төрсн үгән
Зөөр гиҗ хадһллав,
Частр алтн дууһан
Чик седкләрн өргнәв.
Өр манурҗ цәәв
Өөрдҗ нарнь мандлв.
Итклтә җирһлин дун
Иньг седклиг өргҗүлв.
Әрүн цаһан седкләрн
Әрәсәд бидн ирлүс.
Әмн андһаран авлцҗ,
Ахнр – дүүнр боллус…
Җигтә сәәхн седклнь
Җивртүлҗ ухаһинь авлҗ.
Күцлдән нәәлсн Хо – Өрлгнь
Күлгүдән белдхиг закҗ.
Сарин сәәһинь сәкәд,
Өлзәтә өдринь ончлҗ.
Оршсн һазртан мөргәд,
Орсин орнур зөрҗ.
Өөрдин цаһан дарцгиг
Өмнән делскәд һарцхана.
Хо – Өрлг, Изиней, Далайль
Хөөтин җирһлүр көтлнә.
Темән ацад цувлдад
Тенд – энд җирилднә.
Тедниг дахулсн малмуд
Тег бүтәһәд йовна.
Өдр, сө ирвәс
Өмәрян нүүдл зүткнә.
Көлгд уралан ишквәс
Күцлүр өөрдәд йовна.
Атн темәд аңһлзад
Алд – алдар алхлдна,
Бидү – хашң тиимсиннь
Бүрңтгинь таслад хайлдна.
Кемҗән уга хаалһар
Кесг цагтан нүүҗ,
Келн болһна хаадуд
Көлдән мөргүлхәр седлдҗ.
Мөрдин түрүн түчкнәд
Месин ирмүд кемклднә,
Саадгин сумд гиинлдәд
Сансн күцлд саатглна.
Зөрлцяд ирсн дәәснтн
Зараһин үсәр сарсана.
Күцәд дәврәд ирхләнь
Көрәһин шүдәр арзалдна.
Күцлин цаһан һолд
Күрхәр манахн зүтклә,
Күмн тесшго зөвүрд
Көлсн асхрад йовла.
Дәәсн ик болвчн
Дарҗ эс чадҗ,
Даарсн, цолдсн зовлңд
Дандҗ эс өгч.
Седклин сәәг үүскхлә
Седсн үүл бүтдг.
Хаалһ хол болвчн
Хатрсн мөрн күцдг.
Җигтә сәәхн күцл
Җирһх ухаһар авлла,
Җилән барад нүүхлә
Җивр урһад йовла:
Усн гүүтә һолмудыг
Усчдг дасҗ һатлцхаҗ.
Уулын чагчм давиг
Уйдл уга давшцхаҗ.
Хаалһ ут болвчн
Хальмг тохм диилҗ,
Холын орс ахурн
Хо – Өрлгнь көтлҗ.
Ик цаһан һолд
Ирҗ көвәднь бүүрлҗ,
Итклтә ахларн харһҗ,
Иньгин седкләр күүндҗ.
Күцлин һолын эн деер
Күрәд цацлан цацҗ –
Ирх җирһлән дурдсар
«Иҗл», - гиҗ нерәдҗ…
Өггсн нерән таасҗ,
Өнр бүләрн цуглрҗ.
Өөрд улсин зокал –
Өвгд йөрәлән тальвҗ:
- Иҗл, Ховң, Теңгәрн
Иҗлдәд бәәршх болыя,
Илмһә орс ахларн
Итклтә иньг бәрлдия.
***
Олн җилмүдин туршарт,
Ончта кишгин мөрт –
Орс ах, чамтаһан
Орн – нутган харслав.
Хальмг дуучнь чамасн
Хармнсн юмн угалм!
Швед, парнцс – манасн
Измг болтлан цокуллам.
Кесг зун җилдән –
Кедү дәәсн учрла?
Тер болһна гүргүдән
«теегин иньгән» дуудлач.
Ут тууҗин туршарт,
Улг цергин хоңшарт –
Хоньтг уга седклтә,
Хойр иньг итклтә.
Әрәсән нутган харсад,
Әмд цусарн урсад
Дәврсн хортыг сөргсн,
Дәәсн хамган дарсн.
Хальмг, орс ахтаһан
Хамдан даңгин йова!
Һурвн зун тәвнв өөндән
Һолдк седклән хува!
Ахдан йөрәлән өргнәв,
Арднь – өвкнрән саннав:
Нааран дахулад ирсн,
Намаг Коммунизмд күргсн
Иҗл – мөрнә көвәд,
Ирх җирһлин ойәд –
Авад ирсн аавнртан
Ард – арднь ханнав.
1959ж.
ЭРНҖӘНӘ
КОНСТАНТИН
(1912 - 1992җҗ.)
БИЧӘЧИН БИЧКНДК ЦАГАС. Манцин Кецин Бah Дөрвд нутгин Бah Чонса әәмгт Овата хотнд 1912 җилд Эрнҗәнә Константин hapcмн. Бah-бичкндән өнчрәд, баячудт заргдад, шин йосна нилчәр нарни толя үзҗ, сарул ho хаалһан олсн күн.
Арвн негтәһәсн авн көвүн әңгдән бәәсн школд, хөөннь Манцин Кецә нутгин 7 җилә школд сурһульд орна.
БАҺ НАСНИ ЦАГ. 1929 җ. Шарту балһсна госуниверситетд секгдсн хальмг келнә болн утх зокъялын багшнр белдх әңгд орҗ сурна. Энд Манҗин Н., Калян С. болн нань чигн билгтә баһчудла литературин кергт орлцна. Баахн күн урн үгәр соньмслһн эврә учрта, юңгад гихлә көвүн баһ-бичкнәсн авн хурц сәәхн келнә билгтә улс заагт өссмн. Тедн дунд чилшго олн тууль, түүк, дуд, «Җаңһрин» бөлгүд меддг йөрәлч эцкиннь үлмә ончта.
ТҮРҮН ЗОКЪЯЛМУД. Эрнҗәнә Константин хальмг литературт 30-гч җилмүдин эклцд орҗ ирсмн: 1931 җилд «Дууч шар хөөч» түүкнь барлгдла, 1932 җилд Лееҗнә Цернлә хамдан «Күчтә диилвр» гидг шүлгүдин xypaңһy, I935 жилд «Теегин очн» - шүлгүдин xypaңһy болн «Өргмҗ» гидг келвр салу дегтрәр барлгдла.
Эрнҗәнә Константин Хальмг улсин шүлгч (1974), Советск Союзин Герой Делгә Эрднин нертә мөрән лауреат (1968); олн хальмг болн орс келәр барлгдсн дегтрмүднь эн: «Мөңк байр» - (1959); «Эвин түрүн хавр» - (1961); «Topha» - (1966); «Мини йөрәл» - (1969); «Андһар» - (1973); «Җирһлин җивр» - (1981); «Җирһлин хаалһ» - (1961); «Һалан хадһл» - (1963-1965); 2-гч һарцнь – (1972), 3-гч һарцнь – (1979); «Шүлгүд, келврмүд болн түүкс» - (1964); «Аңһучин көвүн» - (1974); «Тер чилгр өдр» - (1977); «Цецн булг» - (I980) гидг нертә очерксин, келврмүдин, түүкин болн романа дегтрмүд.
Эрнҗәнә Константин - советск бичәчнрин I съездин (1934) делегат, 1934 жилд бичәчнрин Ниицәнә гешүн болсмн.
Шүлгч «Таңһчин зәңг» газетд көдләд, билг-эрдмән улм хурцлҗ, нернь хальмг умшачнр дунд туурв. 1936 җ. Хальмг Таңһчин ЦИК-ин гешүнд суңһгдв, олна халхар ик көдлмш күцәҗ йовв. Болв хар гөрәр цааҗлгдлһн хөрн һар җиләр дурта көдлмшәснь, өрк-бүләснь, таалур нилх көвүнәснь, хәәртә Төрскнәснь энүг хаһцулна. «Дәәнә җилмүдт Колыман лагерьт көрә һазринь өдр болһн мерҗ, Диилвр бәрлһнә Төрскнә ширәд тавн һар кило алт орулҗ өгләв. Мини хүв тәвц тиим…». 50-гч җ-дт түүрмәс сулдсна хөөн Новосибирск муҗд, Красноярск крайд тууврт бәәв. Келнә билгтә болсн деерән һартан урн күн голландск бешмүд тәвәд гесән теҗәсн деерән урн эрдмәрн нер һарч йовсмн: домбрт көг орулҗ цокдг, ут ду дуулдг,еңсг айс орулҗ ишкрдг, яс кемәлһдг, нәрн шинҗ, далын шинҗ меддг, шаһа нааддг, күр кедг, маля гүрдг. «Шур сувснас даву сәәхн седклтә, өөрнь бәәсн өнчниг өнр болһдг, ө-һундлынь, өвдкүринь мартулад оркдг у ухата, залушрхг күн билә», - гиҗ бичәч Нуура В. тодлна.
Эврәннь үүдәврмүдтән төрскн келн-әмтнә заң-бәрцин өвәрцинь, хадһлҗ йовх авъясмудынь, заңшалмудынь, оюни сойлын байн зөөринь үзүлҗ чадсмн. Түрүн шүлгүдәсн авн зокъялч Хальмг Таңһчдан магтал өргҗ, олн күч-көлсч әмтн шин ке-сәәхн җирһл үүдәҗәхинь байрта-өргмҗтәһәр темдглнә.
Урн келни эрдмәрн олн-әмтнд темдгтә бичәч Эрнҗәнә Константин бahчyдын үрглҗд залу дууч мөн.
«БУУРЛА ХАР» ТҮҮК
Зуухст, цандгудт хурсн хурин тогтал усн буслм зуна халун өдр. Иим халун өдриг хальмг улс «ноха һаңньм халун» гиҗ келдмн.
Күн сүүдр темцәд, толһаһан бүркцхәнә. Үкрмүд сүүлән хүрүләд, тесҗ бәәҗ чадад, шоодраглад гүүлднә. Хөд нег-негнәннь сүүдрт толһасан бултулад, шооһад әңкләд зогслдна.
Хаалһар, халцха һазрар нүцкн көләр ишкҗ йовҗ болхш: хәәрәд, хуухлад, цонаһад бәәнә. Зо деегүр җирлзсн жирлһнә бийнь эн халунд хәәлҗәх бәәдлтә, тег теңгр хойрин хоорндаһур медг-үлг җирлзнә.
Һал үдин алдн. Буслҗах хәәснәс һарчах ур мет ahap ам-хамрар орҗ ирвлзнә.
Һаңһр-һаңһр гиһәд нег темәтә үн ардан көвүһән сундлсн Нармин Күңкрг өөдләд, совр-совр хатрад йовна. Темәнә өмн бөкнднь хойр бу сольвад дәвүрләтә: негнь моһлцг хорһлҗн сумар хадг шар хундгта берданк, негнь үүрмг бурчгар хадг хойр амта хавал.
Буульдг яр-шар иңгн тасрхан уга бууляд, хәәкрәд, негл мордҗ йовх күүкн кевтә эгзңнәд ууляд йовна.
Ноосинь кирһәд авчксн нүцкн темәнә арсн нарнд чиихлтәд, бycpг-бycpг көлсәр бүркгдҗ. Өг кесн зузан хар ишкән зах темәнә көлснд ивтрәд, марц урһад цантҗ. Хәврһәснь хәләсн күүнд цаһан индсәр көвәлсн немнә болҗ медгднә.
Буудан мергн Буурла Хаар, буульҗ йовсн темәнә ду соңсад, теегт бүгҗәсн чонмуд темәнәс әл уга темә дахдгинь сән меднә. «Куңкргин экнә хорҗңнурт кевтсн чонын бийнь, эн буульҗ йовсн темәнә ду соңсад босх», - гиҗ санҗ йовна.
Күңкргин экнд күрәд, зоолад, зөвәр удан йовад, зооһин ик хотхрт орад, темәһән күлчкәд, моһлцг хорһлҗн сумар хадг бууhap сумлад, чавгинь татад, хотхрин ам түшүләд тәвчкәд: - Не, Мергн, эн хойр хар махла авад, селн-селн деегшән шивәд, хавлад бә, - гиҗ көвүһән хотхр дотр темәнә өөр зогсав.
Хойр хар махласин селәд деегшән нислһн холас үзсн чонмудт үксн малын оңһа күш деер хурад, селн-селн шүүрлдҗәх хар шовуд, керәс болҗ медгддгинь Буурла Хар бас сән меднә. Мергн махласан селн-селн деегшән шивәд бәәнә. Хар хотхрин аман төгәлңднь харвдган алдхш. Хойр хар нүднь цумрха дотран агчмд арв эргәд, дурнав болад бүлтәлдәд бәәнә.
Тиигәд махласан шивә бәәтлнь, гев-генткн ишкә герин өркәс hapчax утан мет нәрхн улан тоос оһтрһуд күргәд, һанзһрулад орксн көк чон гүүһәд аашна. Буурла Хap бууһан шүүрч авад, хойр тохаһан хотхрин амнд углад, хавтаһад унад одв. Барун нүднәннь уецкә бууһин харул олҗ шаһагдв. Хойр нүднь һал ассн, аман аңһаһад, келән балдалһсн ик көк чон шүүрҗ авад, сyh татхдан белн болсн ширкән hoзалһад, шуугад, шуукрад аашна … Өндр шарлҗна сүүдр дахад, өргн зуухс һәрәдәд, өвцүһәрн һазр шудрад өрвкәд, өөрдәд ирж йовна.
Бууһин сумн дигтә күрм дүңгә болад ирсн цагт Буурла Харин барун һарин хумха хурһн бууһин чавг татв. «Таш» - гиһәд бүтү дун хотхрар дүүрв. Хурдлҗ ирҗ йовсн көк чонын хуурһсна деегүр, хойр нүдн хоорндаһурнь хорһлҗн сумн орад, гиҗгиннь чоңкагинь тас цокад һарад одв.
Хурдндан орсн бор чон хоңшарарн һазр хатхад, алс авад, сарсаһад унв. Хар бууһан дәкн сумлҗ авад, хотхр дотраһур йовад төгәлңдән харвад хәләчкәд, беләсн хар өвр иштә утхан суһлҗ авад, дотринь йүүлҗ авад, хотхрин амар Мергнтә хоюрн тараһад хайчкад, хәрү хотхртан орад, хорһлҗн сумта бууһан сумлҗ авад, хотхрин ам дерләд төгәлңдән харвад. элк түргүр кевтв.
Heг час болад орксн цагт күшин үнр авсн хар шовуд деегүр делҗ ирәд, селн-селн шүүрлдәд чоңклдв.Теднә бара авсн хар керәс эргҗ нисҗ ирәд бәәгдлв. Тиигәд бәс гиҗәһәд дәкн бууһин дун «Таш» гив.
Нарна халун номһрад, суудг бәәрн талан шухиҗ йовна. Көвкр цаһан үүлд һарад, нарна наад бийәр көндлң көгшрәд, чачр тусхаһад, сүүдр суңһад серү татж йовна.
Хәркрдг яр-шар иңгндән хойр бор чон теңнсн Буурла Хар Мергнтәһән Намрин Күңкрг үрүдәд хәрҗ аашна. Хәркрдг шаргч иңгн нам хәркрҗ йовхш. Күзүһән суңһад, көлән хол-хол ишкәд сүүкнәд, дөшн хатрад йовна. Хар хот эргҗ ирәд, гериннь haзa темәһән кевтүләд, теңнәтә хойр чоныг буулһад хайв.
- Ээж, аак, үкс һарч мана авч ирсн чонмуд хәләтн, - гиҗ Мергн герүр гүүв.
Шаргч иңгн хойр чон тал кевәсән цацад, хойр хулһр чикән көндәһәд, кулыһад, му нүдәр хәләв.
- Мана күн «haнзһ улалһҗ», - гисн дун соңсгдв. Харин haзa хотна хойр залу - Харин хуучн таньл - Бah Дөрвдәс ирсн нег залута: ардк көшүрнь төгән эргц дотрк подуск төмрин нүкәр хуһрад унҗ одсн, өмн хойр төгәсиннь хурһднь хамхрсн, булмуднь һазрт шигдәд, ноһанд даргдсн хуучн цар тергнә хумха ярндг деер сууснь үзгдв. Теднә өөр хойр-hypвн бичкн көвүд тергнә ар төгәс унад наачацхана.
Олзта «һанзһ улалһад» ирҗ йовх Хариг үзчкәд, цуг бәәсәрн аарглад, өврмҗ кеһәд күрәд ирцхәв.
- Мергн, эднә алькинь чи хавч, - гиҗ хөкрлцхәв. Һазаһас ирсн залу Лееҗн Хариг таняд, һольшглҗ мендләд:
- Хар, намаг ирсинь медәд, теегт йовсн зерлг «хөөдәсн» хойр ик ирг авч ирҗ йовхмн кевтәмт, – гиҗ хөкрлв.
- Буудан Мергн Буурла Хар, боссн аң хаҗ бууһин сум үрәҗ гисн зәңг соңслт? - гиҗ шар залу Мөңкән Каҗ шүвтрләд келчкәд, Хар тал хәләһәд, нүдән ирмәд оркв.
- «Ноха һәңнм халунд» ноосн уга темә унад, көвүһән сундлад, нарнд шатҗ йовх чамд - яһад эн «йовуд хулхачнр» олдна? «Ө төгрг, өөкн түнтг, йовуд хулхач йоңгшур эмгн» гиҗ туульд ордмн эн элмртн,-гиҗ бичкдүр хәләҗ келчкәд, Церн өвгн - маниг өдрин дуусн хәәсн бийнь олдхш. Чамаг хәәсн цагт бийснь тосад курч ирдг кевтә, - гиҗ хөкрлв.
- Мана көвүд чигн аңһучлна. Йовҗ-йовҗ, хоосн «һуян һанзһлад» хәрҗ ирцхәнә, - гиһәд һанздан тәмк нерәд, чонмуд өвчлцхәр белдсн утх суһлҗ авад, тедүкн кевтсн бор бүлүд хәврв.
Таднла әдл хахларн, нүдән аньчкад, хаҗуһарнь хаһад сум үрәһәд бәәхмн биш, хасн хөөн тусх, харвсн хөөн үзх кергтә болҗахугов, - гиһәд Лееҗн тал хәләһәд, Хар хойрдгч чоныг арс шувтлхар белдв.
«Каҗ Церн хоюрн намаг эс медсәр хурц үгәрн хазад оркцхав. Эднәкн келнә билгтә улс гидгнь үнн болх бәәдлтә, намаг ямаран кергәр ирсим оньһад, мини судц бәрҗ үзҗәх кевтә. Каҗин өмнәс үг сөрҗ келҗ болш уга. «Үг сөрхлә - үг һардг, үүлн сөрхлә - боран ордг». Болв хәр haзpac «зольв» хәәҗ ирчкәд, залус заагт амндан ус авчкад бәәҗ болш уга», - гиҗ Лееҗн дотран санҗана.
- Манахнд төвлҗ хасан алддго Таратин Манҗ гиһәд бәәнә. Тадн соңсҗ йовсн болхт. Тер Манҗ чонд хара зайгтан сум урәдгән уурв. Шуд маляһар негл цокад авна, - гиҗ Лееҗн эклв. «Одал энтн көөрдг деерән һарв», - гисн бәәдлтә Лееҗнд эдн оньган өгцхәв.
- Урднь болхла, оньдин хаһад авдг билә. Манҗла әдл мергн күн нам хама чигн уга. Хорһлҗн сумар хадг бичкн дуута буһарн, зел деер үкр сааҗасн берәдин суулһ хаһад цоолад, наад бәрәд алад бәәдг бәәсмн. Үкрин дөрвн көл, күүнә хойр көл – зурһан көлмүд заагар суулһ хаһад тусна гидг ик берк мергн болхугов.
- Би терүгитн соңслав, – гиҗ Каҗ дөңнв. - Зуг яһад маляһар цокад авна гинәтә? – гиҗ Каҗ сурв. - Haap, Мергн, соңсҗ ав.
- Манахнд бас эндрәклә әдл халунд чонд аңнна. Таратин Манҗ болхла өөрән нег кү дахулад, чоныг босхад көөнә. Иим халунд чонтн холд амрсар гүүхш. Долан-нәәмн дуунад омгарн гүүчкәд, цааранднь келән һарһад, әңкләд тавлад ирнә. Хаһад авмар мөрн күцнә, тер бийнь Манҗ хахш. Хәәкрәд, олнцган цокад, сүринь авад йовна.
- Би болхнь, гиҗгәрнь хаһад yңһax биләв, - гиҗ Мергн өндлзв.
- Тиигҗ чон удан гүүхш, зуух хәәһәд хултхлзҗ йовад, гев-генткн хәрү хәләһәд, өмнк хойр көл деерән өргән дөңнәд, келән балдалһад кевтәд оркна. Тер цагтнь Манҗ мөрнәсн бууһад, өөрк күүндән бәрүлчкәд, маляһан бәрәд, чонын өмнәс үрвәд өөрднә. Хойр-һурвн ишкм өөрдәд одсн цагт нүдән чирмл уга хәләһәд кевтсн чон Манҗ тал һәрәднә. Минь тер һәрәдлһнләнь хооран хойр ишкн, хуурһсарнь негл цокна, болад бәәснь тер. Чон күзүндән кедү күдр болвчн, хуурһсндан тиим күүрг болдгҗ, - гиҗ Лееҗн көөрҗ келв.
- Манахнд болхла, терүгитн тиигәд кевтәд орксн цагтнь, негнь мөрнәсн бууһад, тус өмннь чонд бийән үзүләд, маля заңһад әәтрүлнә. Тер цаглань негнь тус ардаснь ирәд, цеб мордад, хойр чикнәснь авад, хооран дарна. Өмннь әәтрүлҗәсн залу чонын амнд малян иш көндлң зуулһна. Тегәд өргн таңна хойринь негдүләд, сур һанзһар бооһад, күзүнәснь цулвурар оосрлад, әмдәр авч ирцхәнә. Залу зөрмг гидг тер, - гиҗ чонын арс шувтлҗасн эццн хар Церн өвгн келәд, маасхлзад инәв.
- Нидн җил мана хойр адуч килһсн арһмҗар цалмлад, әвртә гидг чон әмдәр бәрцхәв. Аңһуч болһн эврә эв арһта, дамшлтта: зәрмнь буудан мергн, зәрмнь цалмдан һавшун, зәрмнь маляһар цокдг hapтан шүрүтә, - гиҗ Каҗ нимтр шар сахлан имрн бәәҗ келв.
Зөвәр халун өдр билә. Мөңкә Муутл хойр хар килһсн цалман һанзһлҗ авад, «чон хәәнәвдн» гиҗ мордцхав. Би эдниг сольхар Зегстин экнд йовсн адуна хош орхар мөрән тохчклав, тегәд нег аю эдниг дахад һарув. «Теңгр тac тусм халунд та хойриг күләҗәх чон хама бәәх билә? Өңгәр өдрән үрәҗ йовнат», - гиҗ эднәр зoг кеҗ йовлав.
Тиигәд Оватын экнд күрәд, хәрү эргәд Шонта урудад идшлҗ йовсн адунаннь өөр үлдләв. Намаг хәләһә йовтл, Шонтан экнә хорҗңнурас нег ик гидг чон босв. Хойр адуч-негнь урхдад, негнь амдад - арднь орв. Чон Шонта гидг гүн сала темцҗ йовна. Чонын мек эдн меднә. Урхдҗ йовсн Бамба эвкчксн хар килһсн цалман өргәд дайлв. Би xapa бәәхәр эндәснь чонд бийән үзүләд, хәәкрәд довтлув. Чон хәрү эргәд, зүн бийәснь амдҗ йовсн адучас чочад, Бамбан өөгүр цалмин арһмҗ мөч күрмәр дальтрад һархар седв. Минь эн агчмд Бамба көмлн хаяд, күзүнднь орулад дөрәвчләд татв. Доран мөрнәсн буулдад, чонын аминь томһлҗ авад хәрцхәв. Зерлг чон цалмдҗ, кен бәрҗ йовла, тиим һавц баһчуд һарч йовна.
Тиигәд Каҗин келвр соңса бәәҗ, хойр чоныг залус ар хойр көләснь катгин көндлң бахнас дүүҗлчкәд, арсинь бүтүһәр шувтлад, ноосинь дотаран кеһәд эргүләд, бурһсн теләһәр теләд, давста чигә түркәд, катгт өлгәд, эд-бод кецхәв.
- «Нyphн өвдсн күүнд чонын махн зокдмн» гиҗ көгшд келдг билә, би энүгәр эмгндән шөл кеҗ өгнәв, - гиһәд, цаһан бөс киилгтә, шалвриннь өрәсн шуңһрцган өвдгтән күргәд эвксн буурха буршмгта эццн хар өвгн таphн чонын нег ар көлинь ташатаһинь нуһлад авв.
Авхан автн, наадксинь тер хотна захд бәәсн әркин нүкнд дарчктн, - гиһәд Хар hapaн арчад өөрк улстан чееньгтә уснас hap деернь кеҗ өгв.
Тер темәнә немнәһинь авад, ардк хуҗрта нуурин көвәд күргәд тәвчк. Темән мoha хойр сөөд йовдмн биш. Ботхлн гиҗәх бәәдлтә, шилрәд йовҗ одх. Хуҗран xaңһahaд доран хонх, - гиҗ Хар көвүндән келв.
Харин көвүн Мергн темәһән хуҗрта нуурт күргчкәд, катг түшүлһәтә бәәсн хойр бу авад, герт орулҗ йовна. Тер хоорнд тедүкн бәәсн заңһин шуург деер алг хар керә «бәәг-бәәг» гиҗ бәәгв.
- Өрүн керә бәәгхлә - ула һарна гидг, үдлә керә бәәгхлә - зәңг ирдг, асхн керә бәәгә - хонц гиич ирнә гидг эс бү? Эн hәәтн манад хонц болҗ Лееҗн гиич ирсиг медәд бәәгҗәх кевтә. Акад заята юмб?
Сән зәңг келхләчн – сәңгрцгәрчн дүүрң өөк өгнәв. Му зәңг келхләчн - модн ханҗалар шааж алнав, - гиҗ Каҗ келдмн.
- Я, йир гиич-һууч медлго одхинь яһна. Эн чонмудын күшин үнр соңсчкад бәәгҗәнә. Альков, Мергн, тер бәәгҗәсәр бут сөрәд авлч, – гиҗ Хар заңһин шуург деер суусн керә тал заав.
Мергн мусг инәчкәд, хойр амта хавал авад катг эргв. Бууһин дун «таш» гив, хар цоохр керә худгин өөр сарсаж унад, җиврәрн haзp сәвб.
- О, көвүнтн әвртә залу болад бәәҗ, хаһад уңһачкв. Бүрүл болҗ йовх цагт нам бууһин харул узгдшгол. Урзн намаг ирхд хамртан нуста бичхн көвүн билә. Күүнә өслт гиһәд түргн юмн, - гиҗ Лееҗн магтв.
Арвн тавта адсх болҗ йовна. Кезәнәһә мана аав-ээҗнр иим насндан аду хәрүләд, агтс манад, кеер хонад йовдг бәәҗ. Ода эдн болхла аав-ээҗиннь өөр, болсн хотын эзн болад, хот эргәд һольр-һольр гилдәд, әл хәәхәс нань юмн уга.
Кезә нег цагт кергтә болх гиһәд, бор туулан земәр чигн теҗәл кедг йовдл харһдмн, тегәд энүнд эврәннь эрдмән - бу хадг мерг дасхҗанав. Энүнә дурта юмнь тер. Одахн өңгрсн арвн тавнд, намаг угад бу авч һарад, ар нуурас хойр нуһс хаҗ авч ирҗ. Мацг өдр шову алдг, гиһәд эмг экнь җе гитлнь гүвдҗ, - гиһәд Хар гөл-гөл гиһәд инәв.
Аҗрһнь алг болхла, унһнь булг болна, аавиннь дассн эрдмәс альдаран одх билә. Мөр болхнь Иштгин Арвн Тавт, Мазн Баатр, Әрән-Сән Сердәнк гидг хальмг баатрмудла әдл баатр болад одхла яһнат. Тиим баатрмуд йовҗ гиҗ туульд келгддг билүс. Кен медхв, эн цага баһчудтн ю болвчн медцхәнә. Маднар болхла һавц, шамдһа, зөргтә. Бидн болхла арвн һурвн – арвн дөрвн наста күртлән шалвр уга гилтә йовдг биүсвдн. «Өмн һарсн чикнәс, хөөт һарсн өвр үлнә» гидг юмн болҗ йовна,- Каҗ келәд шар сахлан ясад, - мана тал одцхай, - гиҗ дуудв.
Хойр амта хавалан нуһлад гилзинь татҗ авад һарчасн Мергниг эмг экнь бууһинь булаҗ авад, нурһнь улан һалзн болтл ораһад авв.
- Энүнәс хооран бу һартан бәрнч? Әмтә юм алнч? Кишго шулм, энүндән бу хадг һәәвһә эрдм дасхҗана. «Йор урдас, заңһ деерәс» гиһәд бичкдүд бу бәрәд наадад бәәхлә, дән болна гидмн. Дән бичә үзгдг. Чикнд бичә соңсгдг, - гиһәд эмгн бурад йовж одв.
Хар, Церн, Лееҗн бәәсәрн Каҗин тал ирцхәв. Каҗин гергн Босхмҗ зөвән дүңгә нурһта, бильчхр төгрг шар чирәтә, цөн үгтә күн. Хар үснәснь салһгдсн хойр тоһшлурмуднь халхиннь герлд күрн алдад, цохинь дарҗ эргәд, хойр чикнәннь деегүр алслад, hypвар гүргдәд, хар сатин шиврлгүр орҗ товчлгдҗ. Киилгиннь хойр өргн цаһан захин дор хойр көвәһәрнь улан шурмуд зерглдүлҗ хадсндан сәәхн зокад, улм көркхн бәәдл haphнa.
Залус орҗ ирҗ йовсиг үзн Босхмҗ үкс босад, орн деерән сууһад, олн зүсн торһн утцар зег хатхҗ суусн күүкн талан нүднәннь булңгар хәләһәд, докъя өгәд оркв.
Экән дурасн көркхн шар чирәтә, элән сүл күмсгтә, зеегтә хар нүдтә күүкн буру хәләһәд, чирәһән халхдад, үүдн тал hapв.
Зәңг орулҗ ирсн күүкнә чирә үзхәр хойр хонгт бүгҗәх Лееҗн, герин барун талагшан сун йовҗ, күүкн тал эргәд хәләтл, Caглp эрк алхад һарв. Күүкнә ягдасн ho нурһн, ээм-далынь бүрксн атлс хар үсн, өрч-махмудтнь шигдсн күсм бүс әрә үзгдәд, үүдн хаагдв.
Босхмҗ Харин haнз авад, тәмк нерҗ өгв. Тулһ деер нерәтә бәәсн зеегтә харм хәәснд чанад болһчксн цәәһиннь бүркәс авад, җөөлн цаһан модар малтад кесн шаңһарн зөв эргүлҗ самрв. Хәәстә цә көвәһәрн көөстәд, кандин үрн каңкнад, гер дүүрәд одв.
Босхмҗиг хошад сеңсн цә кеһәд орксн дару, Лееҗн үкс босад, өскәһәрн эргәд, зүн биидк термин толһад өлгәтә бәәсн туһлын арсар уйсн даальңган авад, гүлдрүлинь сулдхад, цаһан мөңгн цокарта, темәнә арсар утад кесн бортха әрк һарһҗ авад, агч модар кесн цөгцд цөөкн дусал дусаһад, Каҗд өгв. Каҗ деед бийд суусн Хар тал өргән заңһв.
Хар ааһта цәәһән өмнән тәвчкәд: - Энтн ямаран янзта идәмб?-гиҗ Каҗ тал нег хәләһәд, Босхмҗ тал нег хәләһәд, сахлан ясв. Босхмҗ дун уга һазр хәләв, Каҗ Босхмҗ тал хәләһәд, докъя өгх хоорнд чөклҗ суусн Лееҗн доран өвклзәд:
- Та, Хар, намаг эс таньдг бишийт, би тана зе Мөңкән Каҗин тал зөвтә «зольв» хәәһәд ирҗ буулав. Урднь чигн, та ма хойрин бah-cah күүндән бәәсәр зөрәд ирҗ йовсмн эн. Таниг ирхинь күләһәд бәәһәв. Эндр нам сансн керг күцх сән йорта юмн болв. Та хойр чон теңнсн «һанзһ улалһҗ» ирвт. Таднд ода үнәрнь келхд, биитн «Хамр уга торм, ханцн уга девл» хәәҗ йовх күмб. Хәәҗ йовсн «зольвм» тана зе Каҗинд бәәнә. Тегәд «орчлңгин йосн, өөрдин заңг», эрән уга элгн, томан уга-садн болад, татв-татв тасрш уга, утлв-утлв чилш уга - утьлта сәәхн садн болый гиҗ, Каҗ Босхмҗ хойрин амн үг эрҗ йовлав. Эн хойр танас үг угahap төр хаһлш уга болв. Тер учрар «Усни экн-булг, уургин экн-наһцнр» гиһәд, таниг идә эдлх зөвтә күн гиһәд би күләһәд бәәһәв, - гив.
Хар цөгцтә цацл зун һарарн бәрҗәһәд, барун һариннь нер уга xyphнa үзүр күргҗ авад: - Деедин көк теңгр евәҗ, хур-чиг хәәрлх болтха, - гиҗ деегшән корсмдв. Хойрдад күргҗ авад: - Һалын Окн Теңгр хәәрлҗ, һал-һулмт асҗах болтха,- гиҗ һалур корсмдв. Һурвдад күргҗ авад: - Һазр элктә малмудын кишг-ноһан элвгәр ypһтхa, - гиҗ һазрур ирг тал корсмдчкад, цөгцән хәрү өгв. Лееҗн үкс босад, цацлын цөгц авад, Хард дүүргҗ кеһәд бәрүләд өгв.
Лееҗнә келсн үгәр болхнь, Каҗ Босхмҗ хойр буру гиҗәх бәәдл уга, гиҗ санад Хар каңкнсн киитн хар әркиг хойр һардҗ бәрәд:
Не ирсн, ирүлсн уга,
Идән-чигән элвг-делвг болҗ,
Маңна тиньгр байрта,
Махла хооран йовудта,
Ора деертн
Оньдин дөрвн цагт,
Оштв, торһн ламбг
Оньдин солңһ болҗ,
Саглрҗ йовтха, -
гиһәд цөгциг сулдхв.
- Тиигия, татв-тасрш уга, таңна зусн болад одыя, - гиҗ Лееҗн Харин цөгц хойр һардад авв.
Каҗ шүлсән кулд гиҗ зальгчкад, Босхмҗ талан хәләв. Босхмҗ Каҗ тал кулыҗ му нүдәр хәләв. Дадмг күн Хар Босхмҗин хәләцәр эн хойрин хоорнд юн болҗахинь тааһад медв.
- Гем уга, цагин эргцәр бәәхмн. Ода урдкла әдл мөр унад, дала болсн өмскүл өмсәд, зулд мөргүләд, укал өргүләд генүләд йовдг цаг биш болҗ йовна. 3аң бәрц, авъяс, йосн оңдарад ирв. Кен негән меднәвдн, кезә чигн мана кергт кемтг уга болтха. Ода мана цага үрд аль сансарн йовтха. Хойр яс хамцулад кү кенә гидг йоста, евәлтә төр,- гиж Хар хойр уучкад хоолан ясад, сахлан имрв.
- Тиим, тана келсн мел чик. Би чигн тиигҗ санҗанав. Тегәд таднла яс бәрлдхәр эврәннь нег элгнә элч болҗ ирләв,-гиҗ Лееҗн толһаһан гекв.
- Не, тиим болхла, тер мини зе Каҗд кеҗ өг, - гиһәд, Босхмҗ тал дәкн нег хәләһәд оркв. Нанд ним үг кергтә билә гисн кевтә Лееҗн Каҗд цөгц дүүргәд босад өгв. «Мини залу талан му нүдәр хәләсн хәләциг наһцх оньһчксн бәәдлтә»,- гиҗ санад, Босхмҗ босад Харин һанз авад тәмк нерҗ өгв.
- Насн ах наһцхин йөрәләр болтха,- гиһәд Каҗ цөгциг сулдхв.
- Бийән эс тоосн күн кү тооҗ чаддмн биш, эврән кеҗ у, - гиҗ Хар чаңһдв. Лееҗн дун уга кеһәд герин эзн гергнд босад өгв.
- Уга, би амндан күргдн угав, - гиһәд толһаһан зәәлчкәд, цөгцтә әрк авад, барун һариннь нер уга xyph күргәд, зүркн туск хувцнаннь бурад түркчкәд, Хард бәрүлҗ өгв.
«Һурвн цөгц әрк һолдк үг һарһна», - гиһәд, һурвдад эдлснә xөөн эн һурвн залус күр-күүндәһән һооднь күүндәд эклв.
- «Ундынь уусн күн, учринь сурна» гидг. Ундытн уувдн, ухандан ю зәәдҗ ирситн Каҗ бидн хойр аҗглад медҗәнәвидн. Зуг ан мана зе бер ю-кү медл уга алмацҗана. Үгин илнь сән, - үгән илднь һарһад келснтн сән болх. Эрән уга элгн, томан уга садн, дам-дам худнр, давхр-давхр элгн болхар ирсмн болхла, кенәхн әәмгә, кен гидг күүнә элчәр «хамр уга торм, ханцн уга девл» хәәҗ ирсән манд келҗ өгтн, - гиҗ Хар шаарһата үг келәд оркв. Босхмҗ зүн бийәсн хойр суулһ авад һарч одв.
- Би нам эврән сурн гисн бийм, наһцх келх гиһәд, һольшглад бәәһәв. Элч күн келхлә, элг-садарн соңсад бәәхугов. Одак һарч одсн күүнтн бар хар авчах бәәдлтә, - гиҗ Каҗ Хард келв.
- Яахмн билә, модн толһата күн биш, медә бәәдг болх. Эк… экин седкл үрнд…
- Яһлав, яһлав, одак Мергниг аанан саак ээҗ нурһинь улан һалзн болтлнь цокҗ. Зорхнд тәвсн хавхгтнь Бөрңкин ноха торч, өрәсн көлинь таслад хайчкиҗ, - гиҗ Босхмҗ далһа суулһта үс, хахр суулһта ивлц бәрсн орҗ ирв.
- Яһад эс нааран дуудвч? Дуудад авад ир, эн улсин күүндә соңсг, - гиҗ Хар Босхмҗ шамдҗ келв.ә орад ирәд мендләд зогсв.
- Нe, яһвч? Суp бүс сәәрд шигдәд бәәвү? 3орхнд хавхг бичә тәв. Утад бәрдмн гиҗ би келлүсв. Сонсҗ ав, зорх яһҗ утдгинь, - гиҗ Хар Лееҗнд зөрц соңсхкар эклв:
Зорхд үдлә хошалад hapч ирәд ээврлнә, тер цагтнь нүкнднь көөһәд орулчкад, хагсу шарлҗ цуглулҗ авад, нүкнднь шурһулад һал өгчкәд, дәрвкәд шатад ирсн цагтнь нааһаснь үмкә-үмкә буурлда чикәд, буурлдан нaahac дәкн хагсу шарлҗ, эс гиҗ өлң шатачкад нань хойр чолу тәвәд аминь бөглчкдмн. Өрүнднь ирәд нүк секхлә, ца нүкнә хулхасн утанд утгдад, мөлкҗ ирәд сәәхн тер тәвсн чолудыг дерләд «унтҗ» одцхана. Тач авад үүрәд хәрҗ ирхмч, болад бәәснь тер. Хойр болв чигн, негн болв чигн тиигҗ үкнә.
Дәкәд күрнд яһҗ хавхг тәвхән, ямаран мең өлгхән медҗ ав. Күрниг цаста цагт мөрдәд нүкнднь орулчкад, цасн уга цагт уләһинь узәд, лавта нүкндән орсинь медхләрн, нүкнә аминь баахн зуур коңкад малтчкад, хавхгин хар көгинь көләрн ишкҗәһәд, келинь өргәд, шигшлүринь келнләнь торһхларн, келн деер мең бәәх угаһинь сәәнәр бүрткҗ хәләх кергтә.
Хавхин төгрг келн деер мең боохиннь кергт бичкн моһлцг мах һал деер бәрәд, невчкн зуур шарад, үнр һарһчкад боодмн. Шарсн махна үнр күрнд холас соңсгдна. Хавхган теләд, нүкнә амнд тәвчкәд, үүрмг өвс таҗрхаһар деернь цацдмн. Күрнчн акад мектә аң. Хар төмр хавх бәәхинь медә бәәҗ, мең тәвсн махна үнр соңсад, җилвнь күрәд алмацҗаһад: «А, би арзин ач, бүдүн күзүн баатр эс билүв. Авад идх махи бәәһә бәәтл, ааһин чиңгә хар төмрәс әәхла, алдр му нерн болх», - гиҗ келәд, хавхгин келн деер уята бәәсн мең-мах шүүрәд авхларн, хавхд тордмн. «Бүдүн күзүн баатрв» гидгнь мел чик. Ямаран чигн залу күрниг күзүнәснь бахлур авч бәрҗ чаддмн биш, күзүн нуһрхш.
Залус Харин келврмүд соңсн бәәҗ, дәкәд неҗәд кеһәд ууһад оркцхав. Мергн эцк талан улм-улмар дәвәд, өөрдәд, ик гидгәр оньган өгч соңсх саната. Эн хамган Гернзлд келҗ соньмсулхан медә бәәнә.
Хар шовудт хавх тәвсн цагтан, яһҗ тәвдгинь бас медҗ ав. Аңһуч болх санатач, аалинь цугтнь медх зөвтәч. Хар шовунд хавх тәвсн цагтан күрнд тәвснлә әдл бичкн махар мең тәвдмн биш. Кесг керг уга күш гес, гүзә авч һарад, кеер ик хәәснә чиңгә аһуһар төгәлүләд, хавхган терүнә тал дунднь тәвәд, үүрмг өвс бүргнүлчкдмн. Деер деләд нисҗ йовсн хар шовун тер мең кесн күш үзәд, эрк биш тал дунднь ирҗ бууна. Хавхин хаҗуднь ирҗ буусн бийнь, энд-тендән хәләһәд, күш чоңкхларн, эргәд, өөрән бәәсн хавх ишкәд тордмн.
Тоодгт аңһучлхла – оңстан. Тоодг әвр саг шовун, хар шовунла әдл генн-һәргтә биш. Зуна цагт, халунд сальк өрҗ идшлнә. Тер цагтнь хойр захднь хойр ик тоодгуд мел оньдин күзүһән суңһад, энд-тендән хәләһәд, харулд йовцхана. Теднь кемр кү үзхләрн, «һаг-һаг» гиһәд, әәһән өгәд, күзүһән суңһад, җиврән саҗад оркна: тер цагт цуһарн дегц нисәд йовҗ одцхана.
Тиим зуна цагт аңһучлхларн, хойр-һурвн мергн аңһучнр бууһан бултулад, мөрн тергн деер сууҗ авад һарцхана. Идшлҗ йовсн тоодгудын уру бийәрнь (өрү бийәрнь йовхла, дәрин, бууһин үнр соңсгдҗ одна) эс медсн болад, холаһур көвкәһәд йовҗ йовад, тоодгудын «харулчнрт» үзгдл уга аңһучнриг йова йовҗ буулһад, баг шарлҗн һатц, зурмн толһа һатц бултулчкад, җола бәрҗ йовсн күн шуудтан холаһур йовад, тоодгудын өрү талнь һарад, эс медсәр нар-цар йовад өөрдәд йовна. Тоодгуд мөрн тергтә күүнд залгдад туугда йовҗ, бултад кевтсн аңһучнр деегүр орад ирцхәнә. Дигтә бууһин сумн күрмәр өөрдүлчкәд, тергтә күн: «Хатн», - гиҗ хәәкрнә.
Теегт бултад кевтсн аңһучнр, тоодгуд җиврән деләд нистл, дегц хаһад авцхана. Зәрм дадмг аңһуч улс ут аратньг шилвр авад, мөрнәннь дел теврәд, тоодгудын харулчнрт үзгдл уга мөрән ташрлад өөрдҗ ирәд, оцл, тарһн тоодгуд җиврән деләд бостлнь, дәврҗ довтлад, цокад, цокад уңһадмн. Зуг тер күүнд дав деер шүрүн хурдн мөрн кергтә болна. Медвч? Теегин аңһуч болхар седнәч, тергәр туула күцх санатач, тер хамг тергүтниг эс медҗ – аңһуч бишч. Не, йов, темәнә көл оралдҗавза, - гиҗ Хар Мергниг һарһв.
- Пө-ө, энтн нам ямаран чигн селвгәс деер сурһмҗ болв. Эн Мергнд биш, наснаннь ик зууһинь авчксн манд медгдәд уга, соңсгдад уга өвәрц эрдм келҗ өгвт. «Өндр һазр деер һархла, цецкә саруллдг, өвгн күүнлә күүндхлә, чееҗ саруллдг» гиҗ көгшд келдг мел орта, бодта. Көгшдин келврмүд икәр соңсч йовсн бәәҗт. Эн амар келдг эрдм: тууль, тууҗ, домг, үлгүрмүд дасад авад йовхла, басл ик зөөр. Манахнд «Җаңһр», «Далн хойр худл» келдг нег соңсврч өвгн бәәнә. Тер өвгиг әмтн дуудҗ авад, җомбаһинь чанҗ өгәд, таварлулҗаһад, келүлҗ соңсцхана. Би тана келсиг соңса бәәҗ, саахна тана сурсн сурврт хәрү өгәд угав.
Намаг Шорвин Кецә, Хавхнч әәмгә Төлгтин Огл гидг күн илгәлә. Биидән зөв малта, хойр темәтә, унаһа мөртә, отг-әәмгтән тоомсрта залу. Көвүнь Әәдрхнд ном чиләсн, бийдән зөв сурһульта. Бас эн Харла әдл соңсврч күн. Моңһлар чигн меднә. «Җаңһр», «Әәлтхлин бичг» гиһәд умшҗ өгнә, - гиҗ Лееҗн келв.
- Я, бәәхтә, байн, мал-герән әрлһтн. Ода байн, нойн гидг цагтн удл уга уурх бәәдлтә. Толһата, эрдмтә, тоомсрта, кү күндлдг күн болхла – болҗана. Эн мана зееһин тохм соңсад, медәд элглҗ йовхмн болхговт, - гиҗ Хар үгән утдхв.
- Каҗиг тана зееһинь медхәс биш, цаарандк уң-тохминь медәд угавидн. Бидн нег-негән таньхас биш, нам иигҗ чирәцҗ сәәнәр күүндәд угавидн. Үгәс үг һардг … Үгцәд күүндә бәәтл, медгдәд бәәхүгов, - гиҗ келәд, Лееҗн мусхлзад инәв.
- Тиим болхла, би танд эн күүнә тускар келҗ өгнәв. Намаг эс келхлә, күүнтн келҗ өгш уга, бермсг күн. «Зун күүнә чирә үзхәр, нег күүнә нер мед» гидг үг бәәдмн. Кен гидг күүнә герт одвч гихлә, эс медхлә, чирә уладмн. Му залу идсн-уусан келдг, сән күн үзсн-соңссан келдмн.
- Мел чик үг келҗәнә. Зөвтә үг келхлә, зүркн хандг … Тана келсн үг – зөвтә үг. Манакс тана келсәр эрк уга сурхнь лавта. Манд келҗ өгтн, тиим томхта, элгтә улс бәәҗ гихлә, яс бәрлдхәр бәәх манакс байрлх, - гиҗ Лееҗн һулмтын көвәд үүдн талк тулһин шиирин өөр бәәсн бортхта әркәсн дәкн неҗәд кеһәд өгв. Харин өвдгин өөр кевтсн һанз авад, Лееҗн тәмк нерв.
Хариг баһд тууҗ, тууль келсн келрмч улс зәмлҗ сууһад келдг бәәсмн. Тер мет Хар зәмлҗ сууһад, Лееҗнә бәрүлҗ өгсн һанз барун һартан бәрҗәһәд эклв:
- Кезәнәһә эн мана Әрәсән негдгч Алесандр хан Парнцин орна хан хойр өөцлцәд, ик гидг дән болсмн бәәҗ.
Тер Әрәсә харсгч ик дәәнд орс, башкр, маңһд церг ар үзгәснь хомлн цокдг болна. Тер кевтән зүн өмн үзгә парнцс церг сүрдәд, хәрү шармгдад һарад зулна.
«Зулсн деернь зогсал уга зодтн», - гиҗ орс ах иньрл сүрәҗ өгдг болна.
Тиигәд, әәхән меддго Әрәсән церг дахад, мана хальмг мөрн церг Парнцсин цергиг Москваһас һарһад, махла авх чөлә өгл уга малядад, Парнцсин балһсн Парижд күрсн болдг.
Тегәд эзн Александр хан эврән бийнь мана хальмг цергт ик гидг ханлт өргҗ, алтн медальмудар ачлсмн.
Тер хальмг церг толһалҗ, Парижд күрсн Башкриг олн медаляр ачлсмн. Тер медалинь бидн үзҗ йовлавидн. Арвн долана шаальгас эләд, нег бийднь «Мартхшив, мартхшив, мартхшив» гиҗ һурв давтҗ бичәтә, нег бийднь өрәсн нүдтә орс иньрлин толһа зурата билә. Соңсчанч, Мергн, манд ямаран өвнкр йовсинь?
Терүг эн мана зеенр кергт бәрл уга, хаана йосн сольгдхмҗ гисн зүүвр зәңг соңсад, хадһлхдан әәһәд, минь эн Уттын белчрт дарчксмн болдг. Хәәрн медаль, хәәрн нерн, - гиҗ Хар Каҗ тал хәләһәд, аман бәрв.
- Тер Башкртн манахна күн билә, терүнлә хамдан Бөрңк Цаһан-Манҗ гиҗ йовсмн. Тер Башкрин көвүн Моску, Москун көвүн Төгс, Төгсин көвүн Мөңкә, Мөңкән көвүн Каҗ, эн улаҗ суусн шар залу, мини зе, дөрвдгч үйдән бәәх күн.
Ода кенә герт суухан медҗәнч, ямаран тохмта күүнлә яс бәрлдхәр ирсән медҗәнт? Бидн тиим дәәч, аңһуч тохмта улсвидн, - гиҗ Хар махлаһан авад гекв.
- Ке, өөрк әркәсн. Босхмҗ, өөрк хотан болһ, - гиҗ Хар келврән төгсәв.
Суусн кевтән сүүҗән селвхән мартад, аман аңһаһад соңсад суусн Лееҗн чочн тусад, инәҗ босад, Каҗин өмн сөгдәд, өвдгтнь һаран күргв. Кү күндллһнә йосн. Бортхта әркәсн кеһәд, Каҗ Хар хойрт бәрүлв. Босхмҗ болсн халун мах һарһад тәвчкәд, ик шар калганд көөстсн бор шөл кеһәд, зөв эргүләд самрв. Һурвн залу күүндәһән улм утдхв.
Не, чи, Лееҗн, үнәртән «хамр уга торм, ханцн уга девл» хәәҗ ирсн болхла, эн мини зе ма хойрт нег сән ду дуулҗ өглч. Мини зе ямаран үндстә күүһинь эс медвч? – гиһәд, Хар ханцан шамлад, хоолыннь хойр товч тәәләд, өндлзәд ирв.
Мөңкән Каҗиг Буудан мергн Буурла Харин зе гиһәд медхәс биш, иим сәәхн тууҗта күүһинь медәд уга биләвидн. Кезәңк Парнцсин ик дәәнд хальмгуд йовҗ гиҗ соңсхас биш, нам кен гидг күн, яһҗ йовсинь манд меддг арһ уга билә. Үгәс үг һарна гидг эн. Тиигхд хальмгудын һарһсн дун гиһәд, манахнд ода бийнь дуулцхана. Хальмг цергән толһалҗ йовсн Башкрин салтрла харһх гиҗ кен санҗ йовла. Энтн нанд ик гидг байр, бахмҗ болҗана, - гиһәд Лееҗн дуулв:
Сөм хамрта парнцслань
Сөрглдн бәәҗ чавчлдлав.
Чавчлдн гиҗ чавчлдсн угав –
Әмнәннь арһд чавчлдлав.
Төгрг нуурин көвәднь
Түлклдн бәәҗ чавчлдлав,
Түлклдн бәәҗ чавчлдвчн.
Төрскнәннь төлә чавчлдлав.
Көк нуурин көвәднь
Көөлдн йовҗ чавчлдлав.
Көөлдн йовҗ чавчлдвчн –
Көвүдиннь төлә чавчлдлав… -
гиһәд, утар татад, һооҗулад дуулв. Э-эд, биший, авад од, - гиҗ Хар сүрәлкв.
Лееҗн сөңгән Хар, Каҗ, Босхмҗ һурвладнь бәрүлв. Түрүн сөңгән Каҗд сөгдәд өгв. Каҗ толһаһан нәәхләд:
Алькинь болв чигн аңхрдг залу бәәҗч. Күн ахта, девл захта болдмн. Би өвнкрин нерәр ахлхар бәәхшв, насарн диилдув. «Усна экн-булг, уургин экн – наһцнр» болдмн. Эн түрүн сөңгән Хард бәрүл, – гиҗ Каҗ ширвһр сахлан ив. Зесин сәнь зеврдмн биш, зе-наһцнрин сәнь мартлцдмн биш. Бидн иигәд мартлцл уга, кен ахан күндләд, кен дүүһән өкәрләд йовҗ, үсндм бидн буурл орад, өргндм бидн тек сахл урһад, уңһдад, уңһдҗ йовад, заль һарад, падрад ирдг келнә билгтә улсвидн, - гиҗ Хар сөң хойр һардад бәрв. Босхмҗ хүвән бәрҗәһәд, күндин төлә босад, хәрү Лееҗнд бәрүлв. Эднә ду соңсад, хотна хойр залу орҗ ирәд, сөөни өрәл давтл дууллдад, хурц шүвтр үгмүдәр шүүрлдәд, нег-негнәннь «судцинь» бәрҗ үзлцәд, үзсән, соңссан хувалцад шууглдв.
*****
Эмг экәсн гүвдүләд, эцкин үүрмүдәс магтулад һарсн бичкн «аңһуч» Мергн хотнаннь үр көвүдт эцкиннь хаҗ авч ирсн хойр чонын тускар, хорһлҗн сумн яһҗ хуурһсарнь орад, гиҗгиннь чоңкаһар һарсна тускар болн бийнь хо-бүрүлин алднд заңһин шуург деер суусн алг хар керә яһҗ хаҗ алсан келәд, нөөрт одад, хәрҗ ирәд, эцкиннь орн деер һарад, урднь унтдг бәәрндән кевтв…
Мергн тус герин эрст Харин хойр амта хавал оньдин өлгәтә бәәдмн. Дериннь шуһуд хорһлҗар хадг берданк бәәдгиг бас меднә. Ардан өлгәтә бәәсн хавалын хундг, чавг бәрҗ үзәд, иләд наачаһад, Мергн сүркрәд унтад одв ...
…Хар юм гетҗ йовх бәәдлтә хорһлҗар хадг берданкиннь чавгинь татчксн, нигт хулсн заагур мөлкәд, шурһад орад йовна. Хулсн нигт болчкад, өндр, Харин ардк җимиг хойр талагшан нәәхлхләрн нииләд, Хар хая үзгдәд, хая гедрәд йовна.
Хойр амта хавалын чавгинь татад, бел кеһәд бәрчксн Мергн эцкәсн ард үлдшгоһар бүдрәд-түгчәд адһад йовна. Көлинь көк зегсн, шагшг хулсн ораһад, чирәләнь хулсна толһа харһад, шулуһар йовулхш. Тиигәд эцкәсн хол үлдш угаһар зүдҗ йовтл, гев-генткн сарулдсн болад, ик гидг цол усн харһна. Наадк көвәднь дала болсн хооһш оңһцс хулснас архлата, таслад һархар седәд, толһаһарн наадҗах мөрд мет, һаңхлдад бәәцхәнә. Усн дундаснь авн телтр көвә күртлнь хар нетрүсн болад, һалуд, нуһсд, хоңхта алгуд җааглдад, өөмәд, наадлдад бәәцхәнә.
Мергн хойр амта хавалан төвләд авчкад, алькинь хахан медхш. Тер хоорнд эцкнь җилктә хар оңһцд сууҗ авад, җилвкәд йовна. Мергн өөрдәд күцхәр седнә: җирлһн болад күцгдхш. Эцкнь эн хар нетрүсн болсн шовуд хахар йовхш. Хулсна цаадк көвәд сухан йозур кемлҗ йовсн бодң һахас хахар йовна. Һалуд, нуһсд Хариг үзчкәд, толһаһан эргүләд сеңкәлдәд, җиврән сәвлдәд нисхәр бәәцхәнә.
Мергн адһа-зүдә йовҗ, на захд бәәсн нальңһш оңһцд күрәд, давшад суухар седхләнь, нальңһш оңһцнь нәәхләд, бүркгдн алдад, ки шүүрәд, уснд унв. Хойр көлнь өвдгцәһән хар лаад шигдәд, дорагшан татна. Мергн оңһцас шүүрәд, амнаснь авад татхлань, оңһц көмргдәд, хан хулсна архньг хавалиннь чавгт торад, «таш» гиһәд хагдв. Өөмҗ йовсн дала шовуд тарвалдад, Мергн деегүр һарарн авмар нислдв.
«Баава», - гиһәд хәәкрлхләрн, Мергн өсрәд серв. Бийнь усн-цасн болад көлрч, хойр дал хоорнднь чиигтә киилг наалдад, киит урсад одв. Зүркнь туг-туг гиһәд, хәврһ хавсан гүвдәд бәәнә.
Мергн шуукрад, нүдән хәләнә: таг харңһу. Ә-чимән уга, ормдан орн деерән кевтнә. Ардан эрст бәәсн хойр амта хавал шүүрнә: хавалын киитн хундг харһна, «тьфу» гиһәд нульмчкад, сүүҗән селәд, буру хәләһәд, хәрү унтҗ одв…
*****
Дошисн хар теңгрин дораснь нааһаснь цацад наалдулчксн мөңгн усна бусргуд болсн оддудын өңгнь цөлдәд, медг-үлг үзгддг болад, урң-урң гиһәд ирҗ. Өр дорд бийәс хоовтрад тунтрҗ йовна, альхна эрә үзгднә.
Өрүн торһа җиврән севҗ босад, цегән оһтрһун наад бийд теңгрәс гөлмәр бууҗ йовх хар аралҗн мет энд-тенд төөнрлдәд, җир-җир гиҗ җирглднә.
Хәр гиич Лееҗн асхн ар һолын булңд архлчксн мөрнәннь архла авад чөдрләд тәвчкәд, арһмҗан эвкәд, тохадан өлгсн аашна. Арһул цемшч ирәд, арһмҗан тедүкн бәәсн бараткин һаснд өлгчкәд, хуучн тергнә ярндг деер хойр ширдг сольвн делгәд унтсн зе наһцх хойр тал ирв.
Каҗ Хар хойр дотр киилг-шалвртаһан, хоолыннь товчсинь тәәләд ярчксн, гедргән ялдалдад унтҗ. Асхна Босхмҗ эдниг хучсн килһнь унад, шурдад одсн көк цемгн көнҗл эн хойр залусин көлин үзүрт дола хурняслсн кевтнә.
Лееҗн көнҗлиг арһул тач авад, эн хойр залуг белкүснәснь дорагшан хуччкад, һанзһдан һал кеҗ авад суув.
Герин ар бийд сундлдулад бәрсн шавр катгин өөр Босхмҗ тоһш өвртә, ут сүүлтә, өргн ташата хо сарлң үкр шуугулад сааҗана. Сарлң үкр ю санҗахнь медгдхш, хая-хая сүүлән гөвс көндәһәд, кевлһән кевәд үргләд зогсчана. Үкрин хойр өвриннь йозуртнь бичкн-бичкн, хар-хар делңчнр тохата, ивр-ивр гилдәд бәәнә. Хо-сарлң хойр чикән севәд үргләд бәәнә. Мергн эдниг үзсн цагтан хо-сарлңгин өврин уңгднь өтнә хор түркчкдмн. Хо-сарлң «ханҗанав» гисн бәәдлтә хойр ик мелткр нүдәрн чирмл уга хәләһәд, ут улан келән һарһад, урлан доладг билә. Босхмҗ үкрән сааһад, үсән орулад, цәәһән нерчкәд, әл бәәсн хотнд ишкә келһнднь нөкд болх болҗ үгән өгсн, икәр адһҗах бәәдлтә: өөдлҗ йовсн нар хәләһәд өвклзәд бәәнә.
Нам иим салькн-савр уга. Нарн цегин цааһас бултаһад һарч йовна. Хотна хөд, үкрмүд шинкән шилҗрәд көндрҗ йовна.
Харин эк, нәрхн өндр шар эмгн, хүврәд бәәсн көк лааңк хувцнаннь хорма шуурдсн, нег һартан сәвүртә, нег һартан хала келдүртә хаша-хаац ахулҗ йовна.
- Асхн тәвсн темән үзгдшх. Мергн, бос, темәнд од. Асхн болмар әркән уусн «сән» залус, үд күртл унтад, үкрин дуунла серхмн болхугов, - гиһәд келчкәд, хашаһасн һарад герүр орҗ одв.
Лееҗн тергн деерәсн арһул бууһад, далһа суулһ тохадан өлгҗ авад, тедүкн бәәсн заңһта худг темцв. Асхн Мергн хаһад уңһачксн алг хар керә өмннь сарсаһад, гедргән кевтснь үзгдв.
Хойр көлнь тәкрәд, хумсднь атылдҗ. Лееҗн алхҗ һарл уга тотхад зогсв. Өрч, элкнәннь торһн килң болсн нимтр цаһан өрүлгнь салькн уга бийнь хурлһад, җирлһнә дольган мет, ивр-ивр гиһәд делсәд бәәнә. Бахлураснь һарсн хар күрң цусн шавин эргндк өрүлгүдиг делсдгинь уурулад, үүмлдүләд шаварҗ. Хаҗуһаснь хәләсн күүнд намрлҗ унад наалдсн шар хамтхасна бәәдлтә. Хоңшарнь секәтә, оочаснь һарсн улан цусн шархлтад, шора шиңгрәд, ов-тов болҗ.
«Арһта болхла, амндан зууһад, үлә талан одх саната. Шорһлҗн кедү дүңгә чидлтә болв чигн, күш дегд ик болад, дааҗ чадҗахш. Бийиннь кирд – шорһлҗна чиңгә бөк тергүтн угаҗ. Шорһлҗн бийиннь дүңгә алт даадмн гиҗ, өвгд келдг билә. Бийиннь чиңгә күш болхнь авад, гүүһәд йовҗ одх билә».
Орчлң гиһәд акад җигтә юмн. Хумста, җивртә, көлтә – олн зүсәр тергүтниг заяҗ. Цуг-цугаснь җивртн җивр заяснднь хөвтәвидн гиҗ көөрдг болх.
Хумстнр: һазрар гүүдг, мөлкдг, усар усчдг аңгуд – манд җивр яһад эс заясмб? – гиҗ җивртнрт үлү үздг бәәсн болх. Тедн биш, бидн бичкндән: «Пө-ө, манд җивр заясн болхнь, бидн хумста аңгудт бәргдл уга деегүрнь нисәд, теңгс, дала һатлад, уул деегүр эргәд ирх биләвидн», - гиҗ келдг биләвидн.
Җивртә болв чигн, зуурдын шалтан харһхла, арһ уга юмнҗ. «Арһ угад – зарһ уга» гидг эн. Энүнә әмнднь күрснь – әрвҗ уга бичкн моһлцг хар хорһлҗн. Өцклдүр асхн заңһин шуург деер сууһад бәәгҗәхдән эн иигҗ гетнкн үкҗ одхв гиҗ санҗасн болхий? Уга болх.
Күн, бу гиһәд – иим аврлт уга юмнҗ. Яһснднь энүг Мергн хаһад алчкв? Юн му үзүлв? Иим нүл уга тергүтн, аңгуд болн нег-негән алхар дәрәр һал авад хагддг бу кеһәд, ямаран ик харшлт эн. Өцклдүр асхн аңһучин көвүн энүг хаһад алчкв. Бу уга болхла, алҗ чадхн уга билә. Бидн, хаҗуднь суусн көгшд, Мергниг уурлх биш, магтвидн. Эмг экнь Мергниг бәрҗ авад гүвдв. «Бууһас бичә болг, бичә үзгдг», - гиҗ эмгн хәәкрв. Эмг экин зөв.
Эн шовуна үүртнь җивр урһад уга, җульҗуха болсн һууҗмулмуднь бәәсн болх. Теднән асрхар тег эргәд, мең меңнәд нисч йовад, эн заңһ деер сууснчн болх. Яһад эн цаг биш цагла бәәгв? Үрдән асрх зем өгтн гиҗ сурсн чигн болх, кен медхв. Җивртн, хумстин кел меддг болхнь, медх биләвидн. Үрдән асрх үлдл зем хаяд өгх биләвидн, мадн меддг: «арһ угад – зарһ уга», - гиҗ санад, Лееҗн худгур мөрән услхар йовҗ одв.
Темә хәәсн Мергн чигн уга, темән чигн шидрт уга. «Делңтә темән шилрәд йовҗ одна гидг эн», - гиҗ санад, Нармин Күңкрг өөдләд гүүлгв. «Кемр эднә темән шилрәд, кеер ботх һарһад, нег му юмн болҗ одсн болхла, - эн юн хар мөртә гиич ирв, арз-хорзин сүүр болад, гүүлдә бәәҗ, аңһуч темәһән мартҗвидн, - гиҗ Хар керлдх», - гиҗ санад, Лееҗн услсн мөрән тохҗ унад, темә хәәһәд һарв.
Хар шинкән босад, һар-нүүрән уһаһад, тиниһәд, герүрн орв. Асхн эднә хот уусн маштг хона деер үлдсн сав-саңх бәәнә. Чиләҗ ул уга үлдәсн ааһта шөлн, царцҗ хорһар бүркгдсн, йоралнь хагсч одсн цөгцс, күцц мөлҗәд уга чимгн, хавсн, таша, дал бәәцхәнә. Хойр мөңгтә бортх герин иргд хәврһәрн кевтнә. Һалын көвәд бөгләтә бөрв зогсчана. Хар хонан хаҗуд ширдг деер кевтсн мошнгта тәмкән авад хавтхлчкад, бөрвин бахлураснь авад зәәлв. Шол-шол гиһәд йоралднь ә һарв. «Хәлә, ик савин йорал хоосн бәәдмн биш гидгнь эн», гиһәд цөгц деер зөвәр удан тоңһалһв. Цөгц дүүрң шаху әрк болв. Киитн хариг нег амар кииһән авл уга зальгад оркв. Маңна деерк үснәннь захас көлсн чиихәд, дотр бийнь хәрү халу дөрәд, бийнь гиигрсн болад одв.
Хар тәмк нерҗ авад, хоолан ясад, һаза һарв. Хотнд ә-чимән уга, энд-тенд күн үзгдхш. Малмуд зо давад, идгтән күрчксн бәәдлтә. Босхмҗин нерчксн цәәг Харин эк – эмгн болһад, үсләд, тослад, һарһад самрҗана.
- Манакс, ә-чимән уга болад яһсмб? – гиҗ Хар орҗ ирв.
- Чамла әдл үд күртл унтад, үкрин дуунла серәд бәәхмн биш, цуһар кергәрн йовҗ одцхала. Үкс цәәһән ууҗ, одак ботхлн гиҗәх темәһән хәәҗ ав.
- Өрүн өрлә босхад йовулчксн көвүнь ода чигн уга, – гиҗ экнь цә кев.
- Я, йир, тушата темән хамаран одх билә, ардк салад кевтдг болх. Одак Лееҗн яһсмб? Мөрндән одсн болхий? Лееҗн цә уутл, би тер мөринь унад йовад, тууһад авад ирнәв, - гиһәд, Хар нег ааһ цә ууһад босв.
- Лееҗн чамаг күләһәд суухмн биш, өрүн ик эрт босад, хазаран тохадан өлгсн, тохман сүүвдсн, хооран һарч одла, - гиҗ Харин эк – эмгн ардаснь некҗ келв. Хар хашаһан эргәд, катгин ора деер һарад, төгәлҗ гердәд хәләв: шидрт темән үзгдхш. Маңнаһаснь һарсн көлснь нүднәннь булңгар орад хорсад, холын бара удан хәләҗ болхш.
- Не, тер темән шилрәд әрлнә гидг тер. Би йовад, ардк садргуд негҗнәв. Каҗиг ирхлә, Күңкргин белчр орад хәәтхә гиһәд келчктн, - гичкәд, Хар темәнәннь бурнтгта ногт тохадан өлгҗ авад, адһад һарв. Күңкрг өөдләд һарсн Каҗ Күңкргин наад биидк зо деер зогсчасн темә, махлаһарн дайлҗасн кү үзв.
- Темәнтн Нармин Күңкргин на зо деер зогсчана, хаҗуднь нег мөртә күн махлаһарн дайлад бәәнә. Темән ботхлчксн бәәдлтә. Үкс гиҗ тиигән йовцхатн, - гиҗ Каҗ зәңглв.
- Кен болх билә, одак мана гиич залу болх. Өрүнә ик эрт һарад йовҗ одла. Темән геедрсиг яһҗ медсн болхв. Цаһан саната күн бәәҗ. Өрүн һарсн хойр көвүн тенд йовна гидг тер, - гиһәд Босхмҗ Харинд зәңг өгхәр йовҗ одв.
«Харин темән ботхлҗ», - гисн зәңг агчмд хотар тарв. Хар, Харин гергн Намҗл, Босмҗ – цуһарн темән тал гүүлдв.
- Айстан бичә шууглдад йовцхатн. Темәнә ботхн әәмтхә, эрк юмн болдмн. Экнь ботхан һолчкдмн, - гиҗ Харин эк олна ардас хәәкрҗ келв.
Көл өрвәсн нооста, ут күзүтә, залзһр ик толһата ботхн өргәрн һазр дөңнәд босх бәәдл һарһад, дүләд кевтнә. Хәркрдг шаргч иңгн, Хариг таньҗах юмн кевтә, хулһн чикән көндәһәд кулыҗ хәләв.
Хойр хар буҗһр көкнь, үләчксн иризин увҗ кевтә, тертәлтәд бәәцхәнә. Шаргчн кард-кард гиһәд, кевлһән кевәд, теңгр өөд хәләһәд, эс медсн болад бәәнә. Хар иңгнә бурнтгаснь авад, урдк кевәрн хәәкрәд, дууһан өгәд, сәәрәрнь ташмгдад, ботхнднь өөрдхв. Иңгн толһаһан саҗад, хойр өмн көлән тулад гедргшләд, төрүц өөрдххш.
Хар иңгнә бурнтгинь хасч бәрәд, Каҗин бәрҗ йовсн, нәәмәр гүрсн аратньгар цәв-цуух уга тачкнулад орав. Иңгн хәркрәд, нег кевтәд, нег босад, сүүлән һодһлзулад бәәнә: ботхан нам керглхш.
- Чавас, яһсн киитн зүрктә адусн бәәсмб энтн? Би энүнләтн ноолдн гиҗ цуцрад бәәвв. Эн адусна кел меддг болхнь, ботхн деерән бәркрәд ууляд бәәдгәр келх биләв, - гиһәд, Лееҗн ботхн дор делгсн тохман авад саҗв.
- Залус, энүгән гүвдәд, бичә зоваһад бәәтн. Энтн адусн, адуснас киитн зүрктә, һацата адусн болдмн.
Кезәнә бидн баһ цагтан темә үзхләрн:
Темән, темән теерүхә,
Темәнә ботхн һульҗуха,
Һурвн туһл мөөрңхү,
Һунҗн үкр төөрңхү.
Сегән уга болсндан –
Семҗн уга темән,
Ухан уга болсндан –
Уҗрха уга темән …-
гиһәд, наад бәрәд көөдг биләвидн. Тегәд мана хотнд бәәдг көгшн өвгн манд уурлдг билә. «Темәһәр наад бәрдмн биш. Энтн өөләд, өшәркәд йовдмн», - гиһәд келлә. Та, Лееҗн, өрүнәһә энүн тал ирн, ботхлсинь үзн, яһҗ өөрдвт? – гиҗ Каҗ сурв.
- Ирҗ бун, гүүҗ ирәд хәлән гихнь – нег хәврһәснь элсн, өвснә бүр наалдад, бузр бәәдл һарч. Тегәд ямана хуцу үмтәҗ авад, асаһинь арчад, тохман делгәд кевтүлчкләв. Ботхинь көкүлхәр седхлә, экнь иигәд киизңнәд өөрдҗ өгхш. Тегәд эн тохмтаһинь теврәд, эрг деер һарсм эн. Мергн цагларнь ирәд нөкд болв, - гиҗ Лееҗн зөвәр ачрхҗ келв.
- Не, медгдҗәнә. Көлстә мөрнә тохм, делтр делгснәс авн энтн ботхан һолна гидг эн. Каҗин келсиг соңсчкад, Мергн Лееҗнә чикнд шимлдҗ келв: «Би танд эс келлү, му үнртә делтрәр ораҗт, экнь ботхан һолҗ бәәнә».
- Ода үкс гиҗ әмт цуглулҗ, ботх авхуллһна «Бобн-бобн боҗула» дуулдг кү олҗ авх кергтә, эс гиҗ эн ботхн харһнад үкҗ одх, - гиҗ Каҗ Хар тал хәләҗ келв.
- Айстан бичә шууглдад йовтн, темәнә ботхн әәмтхә, эрк юмн болдмн. Киртә, көлстә һарарн бичә бәртн гиҗ, би келлүс. Мууха хар мөртә юмсудва, - гиҗ Харин эк-эмгн зөвәр ууртаһар аглҗ келв.
«Хар мөртә юмб?» - гисн үг соңчскад, «нүүхинь арчнав гиһәд, нүдинь сохлҗ» гидг юмн нанд болад одв. Цаһа сансн мини седкл хар сансн болҗ йовна. Хәәрн седклм, хәәрн седклм. Хамр уга торм, ханцн уга девл хәәһә йовҗ, эн ботхлсн темә хәәх нанд юн болв, ичкевт, ичкевт», - гиҗ Лееҗн бийән гемшәҗ сууна. Бийнь бийдән уурлад, шарлҗ хуһлҗ авад, бүүләсн цусн һартл, шүдән шигшләд чирдәд бәәнә.
Хар дун уга, ботх теврҗ авад һарв. Каҗ шар иңг көтлв. Цуһарн бәәсәрн Хариниг темцв. Лееҗн әмин сүүләс босад, мөрән көтләд, тохман сүүвдәд, ардаснь дахв.
Эн экиннь уургаснь сааҗ авад, тер нилх ботхнднь түрктн, хәврһин му үнр даргдх, - гиҗ Церн өвгн хәәкрв.
ТОЛИН КӨДЛМШ
амдх – өмнәснь угтҗ һарх
дальтрад һарх – хаҗиһәд һарх
корсмдх – аршан усар әрвслҗ цацх
сөгдх – өвдглх
таҗрхаһар – ховр, хатяр
укал өргүлх –
урхдх – деесәр зәңгдәд кегдләр аң бәрх ловить силками
хувцна бура -
хуурһсн – хамрин наһцһр
шилркх – үкр мал туһлхин өмн тесч ядад, тогтуран геех
КҮҮНДВРИН СУРВРМУД БОЛН ДААЛҺВРМУД
1. Буурла Хар ямаран аңһуч бәәҗ? Түүкин ямаран үлгүрмүдәр энүг цәәлһҗ болна?
2. Хәрин гиич Лееҗн ямаран кергәр Каҗинд ирсмб?
3. Лееҗн ямр учрар Каҗд сөң бәрүлҗ өгв? Сөң бәрүлҗ өглһнә чинрнь ямарамб?
4. Аңһучллһна зәрм эв-арһсиг амн үгәр келҗ өгх.
5. Башкрин туск тууҗиг амн үгәр цәәлһҗ өгтн.
6. Иңгнд ботх авхуллһна авъяс юуна тускар герчлҗәнә?
7. Түүкт олзлгдсн үлгүрмүд, цецн үгмүд болн нань чигн амн үгин зөөрин янзс шинҗләд, ямр чинр зүүҗәхинь цәәлһтн.
1.Хаврт хальмг тег нүднә хуҗриг яһҗ хаңһана?
«АҢҺУЧИН КӨВҮН» ТҮҮКИН СЕДВ
Түүк 1974 җ. барас һарад, бичәчин неринь мөңкрүлсн үүдәврмүдин негнь, хальмг утх зокъялын ончта үлгүр-җишәсин негнь болв.
Зокъялд босхгдҗах седвснь:
- олна әмдрл Төрскән харсгч Алдр дәәнә цагт болн терүнә өмн өргнд;
- төрскнч ухан-седкл;
- тууҗин дурсхлын төр (историческая память);
- хальмг келн-улсин авг-бәрц, бәрдг заңшалмуд болн күцәдг авъясмуд, теднә чинрнь;
- йиртмҗ болн күмнә хоорндк хәрлцән;
- өрк-бүлд баһчуд сурһмҗллһна төр хальмг улсин әмдрлд яһҗ күцәгддгнь;
- үйнрин залһлдана төр.
Түүкин ухан-күцлмүднь
өдгә цагин әмдрллә сәәхн ирлцҗ бәәх деерән, күмн әмт соньмсулҗах мөңк төрмүд хаһлҗана.
Һазр деер бәәх олн келн-улс цуг делкән оюни сойлд эврәннь тәвцән орулҗ, терүг байҗулдгнь маһдго. Тооһарн баһ болвчн, хальмг келн-әмтн тууҗин ут соньн хаалһта,өвкнриннь герәслҗ үлдәсн келнә билгин байн зөөртә, өөдән чинртә үлгүр-бахмҗ болм шагшавдын зокалмудта. Кесг зууһад, миңһәд җилмүд әрүнәр хадһлгдҗ йовсн заңшалмуд, соньн авъясмуд эврәннь өвәрцәрн, сурһмҗллһна чинрәрн олнд үнлгдҗ йовна. Тедн дунд хальмг ниигмд, өрк-бүлд бәрдг авъясмуд, күндллһн болн тевчлһн, йиртмҗиг нәрн кевәр шинҗлҗ, әрүнәр олзллһн, күүкдән сурһмҗллһн, төрскнч ухан-седкл, ухани болн келни мергн, күч-көлснә чинр. «Национальное самосознание - нечто глубинное, познаваемое исторически, в преемственности и перспективе. В этом отношении проза Калмыкии на сегодня - это учебник; внимательно прочитывая его, можно уяснить, что народ как этнос существует до тех пор, пока сохраняет народную Память как основу национального самосознания».