- •1. Лексікалогія як раздзел мовазнаўства
- •2. Мнагазначнасць слова
- •Лексічныя моўныя апазіцыі
- •Апазіцыі фармальнай тоеснасці. Амонімы
- •Апазіцыі семантычнай тоеснасці. Сінонімы
- •Апазіцыі семантычнай процілегласці. Антонімы.
- •Фармальна-семантычныя апазіцыі. Паронімы.
- •3. Дыферэнцыяцыя слоўнікавага складу
- •Актыўная і пасіўная лексіка. Новыя і ўстарэлыя словы
- •Лексіка беларускай мовы паводле сферы ўжывання
- •Лексіка беларускай мовы паводле с тылістычнай дыферэнцыяцыі
- •4. Фразеалогія як раздзел мовазнаўства
- •Фразеалагізм як моўная адзінка і яго прыметы
- •Класіфікацыі фразеалагічных зваротаў
- •5. Лексікаграфія як навука
- •Віды лінгвістычных слоўнікаў
- •6. Фанетыка і фаналогія як раздзелы мовазнаўства
- •Гук і фанема
- •Фанетычны падзел маўленчай плыні
- •Гукі мовы і аспекты іх вывучэння
- •Класіфікацыя гукаў маўлення і яе прынцыпы
- •Артыкуляцыйная класіфікацыя галосных
- •7. Склад I складападзел
- •Фанетычная прырода націску
- •8. Пазіцыйныя і гістарычныя чаргаванні гукаў
- •Чаргаванні галосных гукаў
- •Чаргаванні зычных гукаў
- •9. Арфаэпія як правілы рэалізацыі фанетычнай сістэмы
- •Асноўныя правілы вымаўлення зычных
- •Адхіленні ад норм літаратурнага вымаўлення і іх пры- чыны
- •10. Графіка, яе прадмет і задачы. Алфавіт як аснова графікі
- •11. Арфаграфія і яе прынцыпы
- •Кароткія звесткі з гісторыі беларускай арфаграфіі
- •12. Назоўнік як часціна мовы. Лексіка-граматычныя разрады назоўніка
- •Род назоўнікаў
- •Склон назоўнікаў. Асноўныя значэнні склонаў
- •Назоўнікі трэцяга скланення, іх канчаткі
- •Рознаскланяльныя назоўнікі, іх канчаткі
- •Скланенне назоўнікаў у множным ліку
- •Скланенне некаторых прозвішчаў і геаграфічных назваў
- •Нескланяльныя назоўнікі
- •Формы назоўнікаў з суфіксамі ацэнкі
- •Утварэнне назоўнікаў
- •13. Паняцце аб словаўтварэнні
- •14. Граматычныя значэнні і сродкі іх перадачы
- •Часціны мовы як лексіка-граматычныя разрады слоў
- •Сістэма часцін мовы
- •15. Марфемная структура слова. Марфема
- •Тыпы марфем
- •Аснова слова і канчатак
- •Корань і афіксы
- •Змены ў марфемнай структуры слова
- •16. Прыметнік як часціна мовы
- •Разрады прыметнікаў
- •Поўныя і кароткія формы прыметнікаў
- •Ступені параўнання якасных прыметнікаў
- •Формы прыметнікаў са значэннем ацэнкі і меры якасці
- •Утварэнне прыметнікаў
- •17. Лічэбнік як часціна мовы. Разрады лічэбнікаў
- •Уласнаколькасныя лічэбнікі
- •Зборныя лічэбнікі
- •Сінтаксічная сувязь лічэбнікаў з назоўнікамі
- •Скланенне ўласнаколькасных, зборных і дробавых лічэбнікаў
- •Парадкавыя лічэбнікі, іх утварэнне і скланенне
- •Пераход лічэбнікаў у іншыя часціны мовы
- •Няпэўна-колькасныя словы
- •18. Займеннік як часціна мовы
- •Асабовыя займеннікі
- •Зваротны займеннік сябе
- •Прыналежныя займеннікі
- •Указальныя займеннікі
- •Азначальныя займеннікі
- •Пытальныя і адносныя займеннікі
- •Адмоўныя займеннікі
- •Няпэўныя займеннікі
- •Пераход слоў іншых часцін мовы ў займеннікі. Ужыванне займеннікаў у ролі іншых часцін мовы
- •19. Дзеяслоў як чаcціна мовы
- •Асновы дзеяслова
- •Пераходныя і непераходныя дзеясловы
- •Зваротныя дзеясловы
- •Катэгорыя стану дзеясловаў
- •Паняцце трывання
- •Утварэнне суадносных пар трывання
- •Ступеннае ўтварэнне трыванняў
- •Паняцце катэгорыі ладу. Абвесны лад
- •Катэгорыя часу дзеясловаў
- •Цяперашні час
- •Будучы час
- •Прошлы час
- •Катэгорыя асобы дзеясловаў
- •Безасабовыя дзеясловы
- •Спражэнне дзеясловаў
- •Рознаспрагальныя дзеясловы
- •Утварэнне дзеясловаў
- •20. Дзеепрыметнік и дзеепрыслоуе Дзеепрыметнік як дзеяслоўная форма
- •Утварэнне дзеепрыметнікаў
- •Пераход дзеепрыметнікаў у прыметнікі
- •Дзеепрыслоўе як дзеяслоўная форма
- •Адноснае абазначэнне часу дзеепрыслоўямі
- •Утварэнне дзеепрыслоўяў
- •Ужыванне дзеепрыслоўяў
- •21. Прыслоўе як часціна мовы
- •Разрады прыслоўяў паводле значэння
- •Ступені параўнання якасных прыслоўяў
- •Формы прыслоўяў са значэннем ацэнкі і меры якасці
- •Спосабы ўтварэння прыслоўяў
- •Ужыванне прыслоўяў у ролі іншых часцін мовы
- •Безасабова-прэдыкатыўныя словы (катэгорыя стану) Агульная характарыстыка безасабова-прэдыкатыўных слоў
- •Утварэнне безасабова-прэдыкатыўных слоў
- •22. Службовыя цасцины мовы Прыназоўнік як часціна мовы
- •Невытворныя і вытворныя прыназоўнікі
- •Ужыванне прыназоўнікаў са склонамі
- •Асноўныя значэнні прыназоўнікаў
- •Злучнік як часціна мовы
- •Злучальныя і падпарадкавальныя злучнікі
- •Класіфікацыя злучнікаў паводле іх паходжання, структу- ры і спосабу ўжывання
- •Часціцы як часціна мовы
- •Класіфікацыя часціц
- •Часціцы, якія выражаюць дадатковыя сэнсавыя адценні
- •Мадальныя і мадальна-валявыя часціцы
- •Эмацыянальна-экспрэсіўныя часціцы
- •Выклічнік як часціна мовы
- •Разрады выклічнікаў
- •Мадальныя словы.Мадальнасць і сродкі яе выражэння
- •Мадальныя словы іх характарыстыка і семантычныя разрады
- •Суадноснасць мадальных слоў з іншымі часцінамі мовы
3. Дыферэнцыяцыя слоўнікавага складу
Пры напісанні раздзела быў выкарыстаны матэрыял падручніка
«Беларуская мова. У 2 ч. Ч. 1. Фанетыка. Арфаэпія. Графіка. Арфаграфія.
Лексікалогія. Фразеалогія. Марфемная будова слова і словаўтварэнне.
Марфалогія: Падручнік / Я.М. Адамовіч, Л.А. Акаловіч, Г.Ф. Андарала і
інш.: Пад агул. рэд. Л.М. Грыгор'евай. – 4-е выд., перапрац. і дап. – Мн.:
Выш. шк., 2001. – 318 с.».
2.7.1. Лексіка беларускай мовы паводле паходжання
Розныя словы ўзнікалі на розных этапах развіцця мовы. Адны дай-
шлі да нас з часу агульнаславянскага адзінства, другія належаць да агу-
льнаўсходнеславянскага перыяду, трэція (уласнабеларускія) узніклі ў
эпоху фарміравання мовы беларускай народнасці і нацыі. Усе яны скла-
даюць аснову сучаснай лексікі і называюцца спрадвечна беларускімі, бо
яны існуюць у беларускай мове даўно, спрадвеку.
Агульнаславянскія словы існавалі ў мове старажытных славян да
VI – VII ст., перайшлі ў спадчыну да ўсходніх і паўднёвых славянскіх
плямён і цяпер ужываюцца ў большасці сучасных славянскіх моў,
напрыклад: бор, лес, дуб, ліпа, клён, ліст, кара, сук, корань, мак, авёс, га-
рох, пшаніца, ячмень, матыка, чаўнок, ткаць, каваць, кідаць, варона, ве-
рабей, салавей, квас, кісель, сапа, сыр, лета, зіма, ноч, год, месяц, буйны,
вясёлы, вялікі, адзін і інш.
Усходнеславянскія словы ўзніклі ўжо ў мове ўсходніх славян у VI
– XIV ст. і з'яўляюцца агульнымі для беларусаў, рускіх і ўкраінцаў, але не
ўжываюцца ў мове заходніх і паўднёвых славян: пляменнік, галка, ка-
ршун, кошка, снягір, вяроўка, бойкі, буры, зоркі, карычневы, цёмны, ха-
рошы, бурліць, брадзіць, кіпяціць, калупаць, калыхнуць, рухнуць, сорак,
дзевяноста, сягоння, пасля, цяпер і шмат іншых.
Уласнабеларускія словы пачалі ўзнікаць з ХІІІ – XIVст. у перыяд
самастойнага існавання беларускай мовы на базе мясцовых гаворак, а та-
ксама ад агульнаславянскіх і ўсходнеславянскіх каранёў: адвячорак, ад-
куль, адсюль, адтуль, адпаведны, адпачываць, адтуліна, азярына, амаль,
амшалы, анігадкі, анічуць, апанаваць, апошні, апрануць, араты, ацеслі-
вы, вясляр, жыхар, зломак, каліва, малацьбіт, спадчына, дапаможнік,
практыкаванне, навучэнец і шэраг іншых.
Акрамя спрадвечна беларускай лексікі, у нашай мове ёсць словы,
запазычаныя з іншых моў. Яны праніклі ў беларускую мову рознымі
шляхамі і ў розны час пры гандлева-эканамічных, палітычных, навуко-
вых, культурных сувязях беларускага народа з суседнімі і несуседнімі
народамі і краінамі. Запазычванне адбываецца ў выніку цесных моўных
узаемасувязей двума шляхамі: вусным – пры непасрэдных моўных зносі-нах з іншымі народамі і пісьмовым – праз кнігі, афіцыйныя дакументы,
пры перакладах з чужых моў. Адны з запазычаных слоў трапілі ў белару-
скую мову непасрэдна з іншых моў, другія ж прыйшлі праз суседнія мо-
вы – рускую, польскую або ўкраінскую.
Неабходна адрозніваць два тыпы запазычанняў: 1) з блізкародна-
сных славянскіх моў і 2) з неславянскіх моў.
У беларускай мове ёсць славянскія запазычанні: з польскай (сло-
дыч, маёнтак, тлусты, пагарда, братэрскі) і праз польскую з нямецкай
(ганак, гатунак, гвалт, гетман, дратва, дрот і інш.); з рускай (абавяза-
цельства, аплот, бальшавік, дзекабрыст, зводка, подзвіг, раскладушка,
саюз, савет), з украінскай (варэнікі, хлебароб) і праз украінскую з
цюркскіх (кавун, гайдамак).
Неславянскія запазычанні: з літоўскай: венцер, гірса, дойлід, дзі-
рван, ёўня, клуня, лоўж, пуня, свіран, рэзгіны, сцірта, шуло; з татарскай:
арда, аер, базар, аркан, барсук, буланы, буран, бурда, гарбуз, кандалы; з
грэчаскай: аксаміт, арыфметыка, матэматыка, бібліятэка, космас,
кіт, кедр, кіпарыс, Аляксандр, Андрэй, Дзмітрый, Леанід, Мацвей,
Пётр,Соф 'я, Фёдар, Філіп; з лацінскай: алей, апарат, аратар, арна-
мент, арэнда, астраномія, аўтар, акт, атэстат, гумар, водар,воцат,
гонар, колер, Валянцін, Віктар, Клара, Канстанцін, Максім, Раман,
Павел; з нямецкай: абзац, аканом, архіў, бутэрброд, бухта, гальштук,
гаўбіца, гаўптвахта, бухгалтар, гросмайстар, дах, друк, каўнер, кнот,
курорт, ланцуг, шрот, цэгла; з французскай: батон, бензін, басейн, блі-ндаж, метро, пантон, кафэ; з англійскай: байкот, лідэр, докер, браў-
нінг, баксёр; з галандскай: ватэрпас, гавань, матрос, лоцман, шлюпка; з
італьянскай: лібрэта, піяніна, тэнар, віла, газета, вермішэль, макароны;
з іспанскай: кастаньеты, каньён, кафетэрый; з венгерскай: гайдук, гу-
ляш, гусар, бекеша; з фінскай, комі: морж, нерпа, пельмені, пурга, ту-
ндра; з японскай: дзюдо, кімано, рыкша, тайфун.
Асобную групу сярод запазычанняў складаюць інтэрнацыянальныя
словы. Інтэрнацыяналізмы – гэта міжнародныя словы, запазычаныя
пераважна з класічных старажытных грэчаскай і лацінскай моў. Інтэрна-
цыянальнымі лічацца агульнавядомыя грамадска-палітычныя, эканамі-
чныя, тэхнічныя, навуковыя тэрміны: цывілізацыя, сацыялізм, партыя,
рэвалюцыя, мітынг, канстытуцыя, камуніст, банк, крэдыт, працэнт,
індустрыя, экспарт, аграхімія, біяфізіка, гісторыя, культура, касманаў-
тыка, магнітафон, тэлевізар, трактар, аўтамабіль.
Значная частка запазычаных слоў паступова асвоілася беларусамі,
увайшла ў склад агульнаўжывальнай лексікі і перастала ўспрымацца як
іншамоўная лексіка, напрыклад: агрэст (з італ.), агурок (з грэч.), базар (з
цюрк.), бручка (з ням.), булён (з франц.), бульба (з лац.) і інш. Асваенне
чужых слоў ішло па законах беларускай фанетыкі і арфаэпіі, арфаграфіі і марфалогіі (аканне, зацвярдзеласць шыпячых і [р], працяжнасць [γ],
аглушэнне і азванчэнне зычных, часткова дзеканне і цеканне, змена роду
і ліку назоўнікаў і інш.). Асваенню падлягалі даўно запазычаныя словы,
што прыйшлі ў літаратурную мову праз вусную і ўжываюцца ў штодзён-
ным жыцці; не асвойваюцца пазнейшыя запазычанні, якія ўвайшлі праз
пісьмовую мову.
Аднак шматлікія словы іншамоўнага паходжання ў беларускай
мове захоўваюць пэўныя фанетыка-марфалагічныя асаблівасці, па якіх
можна вызначыць запазычанае слова і нават меркаваць, з якой менавіта
мовы яно прыйшло.
Асноўныя прыметы запазычаных слоў наступныя:
1) наяўнасць у слове гука [ф]: фарба, шафа, фасоля, Фёдар,Соф'я;
2) пачатковыя э, о і непрыставачнае а: эра, Эма, ода, опера, атака,
Аляксей;
3) спалучэнні ге, ке, хе ў корані: агент, кельма, схема, Яўген;
4) спалучэнні бю, вю, кю, мю, пю, фю ў корані: бюро, рэвю,
кювет, капюшон, камюніке, фюзеляж;
5) спалучэнні двух галосных у корані: аул, ідэал, дуэт, гуаш;
6) цвёрдасць зычных д і т у спалучэннях дэ, ды, тэ, ты: дэтэ-
ктыў, дывідэнд, дыфтэрыя, дыван, дысцыпліна, медыцына, Атэла, Адэ-
са, тыгр; 7) прыстаўкі а-, ант(ы)-, архі-, контр-, рэ-, дэ-, дыс-, амфі-: ама-
ральны, антыцыклон, архіважны, контрмера, рэфармацыя, дэгазацыя,
дыспрапорцыя, амфітэатр;
8) суфіксы -ізм (-ызм), -іст (-ыст), -ір (-ыр) і інш.: арганізм, сацы-
яліст, капіраваць.
Запазычаная лексіка ўзбагачае слоўнікавы склад мовы, выкары-
стоўваецца ў навуцы, культуры, публіцыстыцы, справаводстве. Сама па
сабе з'ява запазычвання слоў непазбежная і неабходная. Але нельга ўжы-
ваць запазычаныя словы без патрэбы. Сярод запазычаных можна вылу-
чыць асобна варварызмы (ад грэч. barbarismos) – словы не да канца
асвоеныя мовай, часцей з-за цяжкасці граматычнага асваення. Звычайна
варварызмы выкарыстоўваюцца пры апісанні чужаземных звычаяў, по-
быту, нораваў, для стварэння мясцовага каларыту: бай, бек, паранджа,
янычар.
Звесткі пра паходжанне і значэнне запазычаных слоў даюцца ў
«Слоўніку іншамоўных слоў» А.М. Булыкі (1993, 1999), а таксама ў
шматтомным этымалагічным слоўніку беларускай мовы.