- •1. Лексікалогія як раздзел мовазнаўства
- •2. Мнагазначнасць слова
- •Лексічныя моўныя апазіцыі
- •Апазіцыі фармальнай тоеснасці. Амонімы
- •Апазіцыі семантычнай тоеснасці. Сінонімы
- •Апазіцыі семантычнай процілегласці. Антонімы.
- •Фармальна-семантычныя апазіцыі. Паронімы.
- •3. Дыферэнцыяцыя слоўнікавага складу
- •Актыўная і пасіўная лексіка. Новыя і ўстарэлыя словы
- •Лексіка беларускай мовы паводле сферы ўжывання
- •Лексіка беларускай мовы паводле с тылістычнай дыферэнцыяцыі
- •4. Фразеалогія як раздзел мовазнаўства
- •Фразеалагізм як моўная адзінка і яго прыметы
- •Класіфікацыі фразеалагічных зваротаў
- •5. Лексікаграфія як навука
- •Віды лінгвістычных слоўнікаў
- •6. Фанетыка і фаналогія як раздзелы мовазнаўства
- •Гук і фанема
- •Фанетычны падзел маўленчай плыні
- •Гукі мовы і аспекты іх вывучэння
- •Класіфікацыя гукаў маўлення і яе прынцыпы
- •Артыкуляцыйная класіфікацыя галосных
- •7. Склад I складападзел
- •Фанетычная прырода націску
- •8. Пазіцыйныя і гістарычныя чаргаванні гукаў
- •Чаргаванні галосных гукаў
- •Чаргаванні зычных гукаў
- •9. Арфаэпія як правілы рэалізацыі фанетычнай сістэмы
- •Асноўныя правілы вымаўлення зычных
- •Адхіленні ад норм літаратурнага вымаўлення і іх пры- чыны
- •10. Графіка, яе прадмет і задачы. Алфавіт як аснова графікі
- •11. Арфаграфія і яе прынцыпы
- •Кароткія звесткі з гісторыі беларускай арфаграфіі
- •12. Назоўнік як часціна мовы. Лексіка-граматычныя разрады назоўніка
- •Род назоўнікаў
- •Склон назоўнікаў. Асноўныя значэнні склонаў
- •Назоўнікі трэцяга скланення, іх канчаткі
- •Рознаскланяльныя назоўнікі, іх канчаткі
- •Скланенне назоўнікаў у множным ліку
- •Скланенне некаторых прозвішчаў і геаграфічных назваў
- •Нескланяльныя назоўнікі
- •Формы назоўнікаў з суфіксамі ацэнкі
- •Утварэнне назоўнікаў
- •13. Паняцце аб словаўтварэнні
- •14. Граматычныя значэнні і сродкі іх перадачы
- •Часціны мовы як лексіка-граматычныя разрады слоў
- •Сістэма часцін мовы
- •15. Марфемная структура слова. Марфема
- •Тыпы марфем
- •Аснова слова і канчатак
- •Корань і афіксы
- •Змены ў марфемнай структуры слова
- •16. Прыметнік як часціна мовы
- •Разрады прыметнікаў
- •Поўныя і кароткія формы прыметнікаў
- •Ступені параўнання якасных прыметнікаў
- •Формы прыметнікаў са значэннем ацэнкі і меры якасці
- •Утварэнне прыметнікаў
- •17. Лічэбнік як часціна мовы. Разрады лічэбнікаў
- •Уласнаколькасныя лічэбнікі
- •Зборныя лічэбнікі
- •Сінтаксічная сувязь лічэбнікаў з назоўнікамі
- •Скланенне ўласнаколькасных, зборных і дробавых лічэбнікаў
- •Парадкавыя лічэбнікі, іх утварэнне і скланенне
- •Пераход лічэбнікаў у іншыя часціны мовы
- •Няпэўна-колькасныя словы
- •18. Займеннік як часціна мовы
- •Асабовыя займеннікі
- •Зваротны займеннік сябе
- •Прыналежныя займеннікі
- •Указальныя займеннікі
- •Азначальныя займеннікі
- •Пытальныя і адносныя займеннікі
- •Адмоўныя займеннікі
- •Няпэўныя займеннікі
- •Пераход слоў іншых часцін мовы ў займеннікі. Ужыванне займеннікаў у ролі іншых часцін мовы
- •19. Дзеяслоў як чаcціна мовы
- •Асновы дзеяслова
- •Пераходныя і непераходныя дзеясловы
- •Зваротныя дзеясловы
- •Катэгорыя стану дзеясловаў
- •Паняцце трывання
- •Утварэнне суадносных пар трывання
- •Ступеннае ўтварэнне трыванняў
- •Паняцце катэгорыі ладу. Абвесны лад
- •Катэгорыя часу дзеясловаў
- •Цяперашні час
- •Будучы час
- •Прошлы час
- •Катэгорыя асобы дзеясловаў
- •Безасабовыя дзеясловы
- •Спражэнне дзеясловаў
- •Рознаспрагальныя дзеясловы
- •Утварэнне дзеясловаў
- •20. Дзеепрыметнік и дзеепрыслоуе Дзеепрыметнік як дзеяслоўная форма
- •Утварэнне дзеепрыметнікаў
- •Пераход дзеепрыметнікаў у прыметнікі
- •Дзеепрыслоўе як дзеяслоўная форма
- •Адноснае абазначэнне часу дзеепрыслоўямі
- •Утварэнне дзеепрыслоўяў
- •Ужыванне дзеепрыслоўяў
- •21. Прыслоўе як часціна мовы
- •Разрады прыслоўяў паводле значэння
- •Ступені параўнання якасных прыслоўяў
- •Формы прыслоўяў са значэннем ацэнкі і меры якасці
- •Спосабы ўтварэння прыслоўяў
- •Ужыванне прыслоўяў у ролі іншых часцін мовы
- •Безасабова-прэдыкатыўныя словы (катэгорыя стану) Агульная характарыстыка безасабова-прэдыкатыўных слоў
- •Утварэнне безасабова-прэдыкатыўных слоў
- •22. Службовыя цасцины мовы Прыназоўнік як часціна мовы
- •Невытворныя і вытворныя прыназоўнікі
- •Ужыванне прыназоўнікаў са склонамі
- •Асноўныя значэнні прыназоўнікаў
- •Злучнік як часціна мовы
- •Злучальныя і падпарадкавальныя злучнікі
- •Класіфікацыя злучнікаў паводле іх паходжання, структу- ры і спосабу ўжывання
- •Часціцы як часціна мовы
- •Класіфікацыя часціц
- •Часціцы, якія выражаюць дадатковыя сэнсавыя адценні
- •Мадальныя і мадальна-валявыя часціцы
- •Эмацыянальна-экспрэсіўныя часціцы
- •Выклічнік як часціна мовы
- •Разрады выклічнікаў
- •Мадальныя словы.Мадальнасць і сродкі яе выражэння
- •Мадальныя словы іх характарыстыка і семантычныя разрады
- •Суадноснасць мадальных слоў з іншымі часцінамі мовы
2. Мнагазначнасць слова
Пры напісанні раздзела быў выкарыстаны матэрыял
энцыклапедычнага даведніка «Беларуская мова: Энцыкл. / Беларус.
Энцыкл.; Пад рэд. А.Я. Міхневіча; Рэдкал.: Б.І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.
– Мн., 1994. – 655 с.».
У мове ёсць словы, якія маюць толькі адно значэнне, яны ў кантэ-
ксце абазначаюць той самы прадмет, прымету, дзеянне і г.д. Такія словы
называюцца адназначнымі, або монасемантычнымі: хмыз, цітла, са-
малёт, цукат і інш.
Многія словы маюць некалькі значэнняў, іх называюць мнагазна-
чнымі, або полісемічнымі (полісемантамі). Наяўнасць у слове некаль-
кіх значэнняў, якія сэнсава звязаны паміж сабой і ўзніклі ў выніку
развіцця асноўнага значэння называецца мнагазначнасцю, або
полісеміяй. Значэнні мнагазначнага слова грунтуюцца на асноўным
значэнні.
Некалькі значэнняў маюць звычайна тыя словы, якія існуюць даў-
но і часта ўжываюцца ў моўнай практыцы: гаварыць, бачыць, ісці, куцця,
высокі. Значэнні полісемантычнага слова рэалізуюцца ў кантэксце.
У момант узнікнення слова заўсёды адназначнае. Слова становіцца
мнагазначным тады, калі якая-небудзь назва прадмета, з’явы пераносіцца
на іншы прадмет, з’яву, калі яны маюць нейкія агульныя рысы, што да-
зваляе іх параўноўваць і супастаўляць між сабой. У такім выпадку адно
слова адначасова ўжываецца ў якасці назвы некалькіх прадметаў, з’яў.
На падставе асацыятыўнай сувязі ўзніклі, напрыклад, такія новыя
значэнні: льецца вада – льецца гаворка, цвёрды грунт, цвёрды адказ.
Такія значэнні называюцца пераноснымі.
Суадносіны паміж прамым і пераносным значэннямі мнагазначна-
га слова з цягам часу мяняюцца. Пераносныя значэнні могуць пашырац-
ца і зусім выцесніць прамое: смага – 'агонь', сорак – 'звязка з сарака са-
баліных скурак'. Значэнні мнагазначнага слова з'яднаны агульнай сема-
нтычнай залежнасцю, якая і робіць іх значэннямі менавіта аднаго слова:
трыо: 1) Музычны твор для трох выканаўцаў (музыкантаў, спевакоў,
танцораў) з самастойнымі партыямі для кожнага; 2) Ансамбль з трох
выканаўцаў такога твору. Агульны семантычны кампанент, які аб'-
ядноўвае прыведзеныя значэнні, – 'цэлае, што складаецца з трох частак'.
Калі ланцужок сэнсавай залежнасці паміж значэннямі рвецца, то
яны выступаюць ужо як самастойныя асобныя словы-амонімы: жура-
вель – 'балотная птушка з доўгімі нагамі' і 'прыстасаванне пры калодзе-
жы'.
У залежнасці ад прыкметы, пакладзенай у аснову пераносу назваў,
адрозніваюць тры асноўныя спосабы развіцця новых значэнняў: метафа-
ра, метанімія, сінекдаха.
Метафара (ад грэч. metaphora 'перанясенне') – перанос назвы з ад-
наго аб’екта рэчаіснасці на другі на аснове якога-небудзь падабенства іх
прымет. Гэта найбольш жывая і прадуктыўная разнавіднасць полісеміі.
Перанос можа ўзнікаць на падабенстве формы: іголка (кравецкая, на хвоі), званочак (памяншальнае ад 'звон', кветка); колеру: свінцовая
(куля, хмара), залатая (рэч, восень); функцыі: крыло (птушкі, самалёта);
на аснове размяшчэння (часцей за ўсё часткі ў адносінах да цэлага):
хвост (жывёлы, калоны).
Метафары можна падзяліць на агульнамоўныя, або метафары-
назвы, і вобразныя. Агульнамоўныя метафары перасталі ўжывацца як
вобразныя пераносныя значэнні слоў. Такія метафары часта называюць
прывычнымі (В.С. Ахманава называе іх яшчэ сцёртымі, мёртвымі, ака-
мянелымі). Яны ўтварыліся ў выніку пераносу, але зараз з’яўляюцца
прамымі назвамі прадметаў, з’яў, дзеянняў, прымет: аснова слова, корань
слова, носік чайніка, ножка стала, гадзіннік ідзе.
У вобразных метафарах суіснуюць два планы – прамая намінацыя і
вобразнае найменне, заснаванае на параўнальнай характарыстыцы: сухар
– 'нячулы чалавек', камень – 'душэўны цяжар, гора', штамп – 'агульна-
ўжывальны, збіты моўны ўзор'. У слоўніку такія значэнні падаюцца з
паметай перан.
Метанімія (ад грэч. metōnymia перайменаванне) – замена адной
назвы прадмета, з’явы другой назвай на аснове сумежнасці. Можа
пераносіцца:
– назва формы на тое, што змяшчаецца. Напрыклад, словы аўдыто-
рыя, клас, завод, фабрыка, дом, школа, універсітэт і інш. могуць
называць не толькі памяшканне, але і групу, калектыў людзей. У сло-
вах назвах посуду метанімічнасць развілася на аснове сувязі паміж
формай і змесцівам: з’еў талерку (супу), выпіў шклянку (соку);
– назва дзеяння на яго вынік: у час дыктоўкі, праверыць дыктоўкі;
– назва матэрыялу на выраб з яго: спартсмены заваявалі золата, вы-
става крышталю;
– назва дзеяння на месца, дзе адбываецца гэтае дзеянне: пераход вулі-
цы, падземны пераход, хуткі пераезд, чыгуначны пераезд;
– назва аб’екта ведаў на галіну ведаў: граматыка – граматычны лад
мовы і навука аб граматычным ладзе;
– імя аўтара на яго творы: чытаць Купалу, чытаць Коласа;
– назва прадмета на таго, хто валодае ім: тэнар – высокі мужчынскі
голас (лірычны тэнар) і спявак з гэтым голасам (вядомы тэнар).
Разнавіднасць метаніміі – сінекдаха (ад грэч. sinekdochē – суадно-
снасць) – перанясенне паводле колькаснай прыметы, калі назва цэлага
выкарыстоўваецца для абазначэння яго часткі або наадварот. Пры гэтым
утвараецца прадметная пара, члены якой знаходзяцца ў пэўных колька-
сных адносінах. Можна адзначыць некалькі выпадкаў такіх адносін:
– адзіночны лік можа ўжывацца замест множнага і наадварот: Гуляла, шалела подла інтэрвенцыя, француз, англічанін путы ўскласці
меўся. (Куп.); Якія толькі стагоддзі цябе не хрысцілі ў сваіх
Дняпрах, а ты язычнікам так і застаўся. Човен. (Барад.)
– назвы частак цела чалавека ўжываюцца са значэннем чалавек: У
сям'і пяць ратоў; галава са значэннем «жывёла»: У статку 120
галоў;
– назва адзення ўжываецца замест назвы чалавека, гэтыя сінекдахі
заўсёды індывідуальна-аўтарскія: Блакітныя спадніцы весяліліся;
– ужыванне ўласных імёнаў у значэнні агульных назоўнікаў: Працы ў
зорках – акіян бязмерны, важна, што мы здолелі пачаць. Сотні
новых Юрыяў і Германаў у калысках ярасна крычаць. (Панч.)
Значна радзей сустракаюцца сінекдахі, у якіх назва цэлага
ўжываецца са значэннем часткі, г.зн. робіцца перанос цэлага на частку:
Край калхідскі сёння ў славе, і палескі краявід зменім мы, балоты
сплавім, тут, брат, тысчы Калхід! (Панч.) У гэтым выпадку звычайна
назва родавага (агульнага) паняцця пераносіцца на відавое (прыватнае)
паняцце: дзічка (груша) – дзічка (плод грушы).
Полісемія – адзін з важных шляхоў развіцця і ўдасканалення
лексіка-семантычнай сістэмы мовы. Узнікшы і замацаваўшыся ў
маўленчай практыцы, новыя значэнні слова ўзбагачаюць мову, служаць
крыніцай вобразнасці.