Тема: «Кыһыңңы тыа» Тыатаайы үөрэђэ

Интеграция образовательных областей «Познание», «Коммуникация», «Художественное творчество».

Сыала: Кыһын айылђа уларыйарын чиңэтии; уңа хаңас хайысханы билэллэрин ситиһии; чыыһыыла бэрээдэгин 20 –диэри аађаларын чиңэтии; толкуйдуур уонна болђомтолоох буолар дьођурдарын сайыннарыы; өңңөрү араара, дьүөрэлии үөрэнии; өңңөөх кумаађынан киэргэли (цепочкалары) оңоро үөрэнии; бэйэ-бэйэђэ көмөлөүү; кыптыыйынан сөпкө кырыйары ситиһии

Туһаныллар материал: кэмбиэрдээх сурук, тыа картата; кыһынын кэтиллэр араас таңас хартыыналара; араас өңңөөх кумаађы үтүлүктэр; балађан дьиэ; араас кээмэйдээх үс муннук фигуралара; фишкалар; харыйа мас; араас өңнөөх кумаађы; кыптыый; клей (ођо ахсаанынан), сюрпризнай момент – Тыатаайы ођонньор киириитэ, фонограмма тыал, силиэ - бурђа.

1.Бэлэмнэнии үлэ: - Ођолоор, мин бүгүн детсадпар эрдии – эрдэ кэллим. Эһиги билэђит детсадпыт таһыгар хатың үүнэн турар дии. Арай ол хатың лабаатын көрбүтүм кэмбиэрдээх сурук ыйанан турар эбит. Бу сурук аадырыһын аахтым «Сардаңа» детсад улахан бөлөх ођолоругар диэн. Кэмбиэри арыйбатым, эһигини кытта бииргэ аађыам диэммин. Аађабын дуо? (аађар).

Дорооболоруң, күндү ођолор!

Эһиэхэ, мин Тыатаайы суруйабын. Өйдүүгүт, биһиги күһүн көрсүбүппүтүн. Билигин тыађа кыһын. Элбэх уларыйыы буолла. Мин эһигини тыађа ыалдьыттыы кэлэргитигэр ыңырабын. Манна эһигини интэриэһинэй уонна дьикти түгэннэр күүтэллэр. Уонна эһиги хайдах айаннаан кэлэргитигэр карта оңорон ыыттым.

Иитээччи: - Дьэ итинник сурук эбит. Тыатаайы ыңырыытын ылынабыт дуо? Сөп, оччођо өйдөөн – санаан көрүөђүң эрэ, кыһын тыађа туох уларыйбыта буолуой? Тођо кыһын буоларый? Тођо хаар түһэрий? Кыһын бэлиэлэрэ? Күн кылгыыр, эрдэ хараңарар, таһырдьа тымныы, халың хаар түһэр… от – мас үүнэрэ тохтуур, мастар сыгынньахтаналлар, кыыллар үгүстэрэ түүлэрэ хойдор, сорохтор кыһын утуйаллар (Ођолор эппиэттиилэр).

2.Суолга тэринии

Иитээччи: - Ођолоор, чэ таңныађын. Тугу таңнабыт? (Ођолор бэргэһэлэрин, шарфиктарын, хаатыңкаларын кэтэр хамсаныылары оңорон көрдөрөллөр).

Иитээччи: - Үтүлүк хайаан да наада, сылаас халың буолуохтаах. Көрүң, бу миэхэ дуоскађа араас үтүлүктэр бааллар уонна остуолга эмиэ. Эһиги ођолоор, дуоскаттан биир үтүлүгү ылың уонна остуолтан оннук ойуулаах үтүлүк аңарын булуң. (Ођолор уңа – хаңас үтүлүгү булуохтаахтар). Аны билигин үтүлүктэр өңнөрүнэн хамаандађа арахсыахпыт холобур: халлаан күөх, кыһыл, саһархай диэн.

3. Картанан айан.

Иитээччи: - Ођолоор, билигин хамаанданан арахсан, картанан айан буолуо. Сорудахпын болђойон истиң: Тыатаайы дьиэтигэр тиийэрбитигэр, картађа араас мастар бааллар, бу мастар хас биирдии бэйэлэригэр нүөмэрдээхтэр: 1 – 20 диэри. Эһиги бэрээдэгинэн мас аатын сөпкө этэ-этэ суол тардыахтааххыт. Сорудађы түргэнник уонна сөпкө оңорбут хамаандађа фишка бэриллэр. Элбэх фишканы ылбыт хамаанда кыайыылаах буолар. (Ођолор хамаанданан сорудађы оңороллор).

Иитээччи: - Сорудађы бары үчүгэйдик толордугут, картабытынан Тыатаайы дьиэтигэр тиийдибит. Дьэ, ођолор биһиги Тыатаайыбыт дьиэтигэр кэллибит. Кини бэйэтэ суох, арааһа тыатыгар сылдьара буолуо. Көрүң балађанын түннүгүн, дьикти оңоһуулаах түннүк. Араас өңнөөх таастарынан таңыллыбыт. Таастар хайдах быһыылаах фигуралартан туралларый? Сөп, үс муннук, онтон манна хас үс муннук баарый? (2 – улахан үс муннук баар, онтон 2 – ортоку үс муннук баар, уонна 4 кыра үс муннук баар. Ођолор эппиэттэрэ). Сөпкө эппит хамаандађа фишка бэриллэр.

Тыатаайы (киирэн кэлэр): - Дорооболорун ођолоор, мин олус үөрдүм эһиги түргэнник мин сорудахтарбын толорбуккутугар. Тыађа кыһын туох уларыйбытын бэйэђит илэ хараххытынан көрдүгүт. Туох баар үүнээйи барыта утуйа турар курдук дии. Хара тыа үүнээйиилэрэ кыһын халың хаарынан бүрүллэн утуйаллар. Онон ођолоор, мин эһигиттэн көрдөһүөм этэ, тоң турар мастары, тыыппат буолун, кинилэр лабаалара кэбирэхтик тостоллор, тыаны харыстаан сылдьын, сэрэхтээх буолун. Ођолоор, билигин мин эһиэхэ «Булчуттар» диэн оонньууну оонньоотуом, хос биир өттүгэр булчут ођолор тураллар, утары тэйиччи сођус миэлинэн сурааһын тардан кыылларга дьиэ оңоһуллар. Булчут ођо хас биирдии хардыытыгар саңаттан саңа тыа кыылын ытан, кыыллар дьиэлэригэр тиийдэђинэ, кыайар. Холобура, ођо бастакы хардыыта – куобах, иккис – саһыл, үһүскэ – эһэ, төрдүскэ тайах диэн кыыл аатын хос иккиһин хатылаабакка дьиэђэ тиийиэхтээх. Өскөтүн ођо ситэ эппэккэ тохтоон хааллађына, булка саңаттан барыан сөп эбэтэр оонньууттан тахсар.

Тыатаайы: - Ођолоор, наһаа үчүгэйдик оонньоотугут, бу мин балађаным аттыгар кэрэчээн харыйачаан баар көрүң, бу харыйачаан таһыгар араас кыыллар кэлэн оонньууллар этэ, билигин тођо эрэ оонньообот буолбуттар. Мин бу харыйачааны киэргэтиэхпин бађарабын, миэхэ көмөлөһөђүт дуо? (Ођолор эппиэттииллэр).

Иитээччи: Чэ эрэ ођолор, тыатаайыга биһиги көмөлөһөн, харыйађа киэргэл оңоруоххайын (цепочка, араас өңнөөх кумаађынан оңоһуллар, иитээччи ођолорго хайдах оңоһулларын көрдөрөр, ођолор оңорор кэмнэригэр бурђа силлиэ тыаһа иһиллэр).

Тыатаайы: - Миэхэ көмөлөстүгүт, улахан махтанабын, аны да кэлэр буолаарың, көрсүөххэ диэри. (ођолор кэлбит суолларынан чыыһыла бэрээдэгинэн төттөрү 20 – 1 диэри аађан дьиэлэригэр тиийэллэр).

Түмүк: - Ођолоор, бүгүн биһиги ханна сырыттыбыт? Тыађа туох көмөтүнэн айаннаатыбыт? Чыыһыла бэрээдэгин хаска диэри аахтыбыт? Кимиэхэ көмөлөстүбүт? Тугу оңордубут? (иитээччи анаалиһа).