Тема: «Хаар»

Интеграция образовательных областей «Познание», «Коммуникация», «Художественное творчество», «Чтение художественной литературы», «Музыка», «Безопасность».

Сыала: Хаар туһунан билиилэрин байытыы.

Соруктара: тыл дорђооннорун таба араарыы, тыл саппааһын байытыы (тобурах, чысхаан, кристаллар); ахсаан чыыһылаларын сөпкө аађар, фигуралар быһыыларын, кээмэйдэрин сөпкө этэр, толкуйдуур дьођурун сайыннарыы; хаары чинчийии; күннээђи олоххо хаар туһатын быһаарыы; сэрэхтээх буоларга иитии; сымсатык хамсанарга, хаар мээчиги сатаан бырађарга, хабарга эрчиллии; кумаађынан үс муннук оңорон бук тутарыгар үөрэтии; кумаађыга оһуор уруһуйдуурга үөрэтии; сөпкө кырыйарын ситиһии; иллээх – эйэлээх буоларга иитии, бу үлэттэн дуоһуйууну ыларын ситиһии.

Туттуллар материал: хаар хартыыналара (араас оңоһук уонна хотуобай), теманан медиапрезентация, слайдалар, ыраас – кирдээх хаардар, ыраас – кирдээх уулар, луупалар, иһиккэ хаардар, фланеллеграф ( хаар киһи, күн, былыт, хаар, мас, кыылчааннар, чалбах), маңан кумаађы, кыптыый, боростуой харандаас, нађыл музыка (айылђађа сыһыаннаах).

Дьарык хаамыыта:

Иитээччи: - Ођолоор, мин билигин эһиэхэ таабырын таайтарыам, болђойон истиң уонна таайың:

1. Кыһын, сайын биир өңнөөх баар үһү? (Харыйа) – бастакы дорђооно (Х)

2. Иннинэн-кэннинэн тэбиэлэнэр баар үһү? (Аан) – бастакы дорђооно (А)

3. Ааттаах киһи атаһа, аан түөрэй бухатыыр баар үһү? (Ат) – бастакы дорђооно (А)

4. Уһутуу – уһутуу халлааңңа көтөн тахсар баар үһү? (Ракета) – бастакы дорђооно (Р)

Иитээччи: - Аны ођолоор, бу таайыыларбыт бастакы дорђооннорун этиэххэйиң эрэ: (иитээччини кытта тэңңэ дорђооннору хаста да хатылыыллар уонна этэн иһэллэр).

Х а а р

- туох диэн тыл тађыста? (аађар ођолору аахтарыы)

- хас дорђоонноођуй (4) бу манна уһун аһађас дорђоон баар дуо? (АА)

- Онон ођолоор, бүгүн биһиги туох туһунан кэпсэтэр эбиппитий?

- Ким хаар туһунан этии толкуйдаан этиэђэй? (бађалаахтары ыйытыы)

Иитээччи: Аны билигин Саха суруйааччыта А.Абађыыныскай ођолорго анаан суруйбут «Маңнайгы хаар» диэн хоһоонун болђойон истиң эрэ:

Куобах түүтэ хаар түһэн

Нуһараңмыт налыйда,

Боллох, хаспах бүрүллэн

Дойду ньуура туртайда.

Салааскађа тиэйсиһэн

Сосуһуохпут, оонньуохпут,

Хатыыскалаан тэлээрэн

Хонуу хаарын оймуохпут.

Иитээччи: - Бу хоһооңңо туох туһунан этиллэр эбитий? Ханнык тыллары өйдөөн хааллыгыт? (Кыһын уонна хаар туһунан).

Кыһын уонна хаар туһунан кэпсэтиһии.

Иитээччи: - Ођолоор, хаар диэн тугуй? (ођолор тугу этэллэрин истии). Хаар диэн сөңүү биир көрүңэ эбит. Ол эбэтэр сиик, уу паара үөһэ халлааңңа тахсан былыты үөскэтэр эбит. Сылаас кэмнэргэ, сайын уонна күһүн ардах буолан түһэр, онтон кыһынын тымныыга хаар, тобурах буолан түһэр. Тымныы, тыйыс айылђалаах Сахабыт сиригэр хаар түһалаах эбит. Тођо буолуой, ођолоор? (ођолор эппиэттэрин истии). Хаар сирбитин, маспытын, оппутун чысхаан тымныыттан харыстыыр, хаххалыыр эбит. Ол иһин элбэх, халың хаар түстэђинэ сылаас буолар эбит.

Иитээччи: - Ођолоор, хаар хайдах үөскүүр эбитий? Маладьыастар.

Хаар тутулун чинчийии

Иитээччи: - Аны билигин биһиги хаар тутулун чинчийиэхпит, хаар уратытын көрүөхпүт. (иһиттэргэ кутуллубут киирдээх уонна ыраас хаары көрдөрөбүн). Ођолоор, көрүң эрэ бу хаардар бэйэ – бэйэлэриттэн туох уратылаахтарый? (тэңнээн луупаларынан көрүү). Эһиги бу кирдээх хаары көрөђүт. Кирдээх хаар улахан куораттарга, улууссаларга баар буолар эбит. Тођо диэтэххэ олус элбэх транспорт, о.э. массыыналар о.д.а., ону таһынан араас куһађан салгыны, быылы, гааһы таһаарар фабрикалар, заводтар, котельнейдар бааллар. Онтон ыраас хаар дьон – сэргэ, транспорт ађыйах сиригэр баар эбит. Ол эбэтэр кыра дэриэбинэлэргэ, алаастарга, тыаларга быыллаах сиртэн тэйиччи сытар сирдэргэ ыраас хаар баар.

Иитээччи: - Ыраас уонна кирдээх хаар туох уратылаахтарый? Тођо хаар киртийэр эбитий? Ыраас хаар ханна баар эбитий? (ођолор эппиэттэрэ).

Остуоруйа «Хаар киһи»

Иитээччи: - Аны ођолоор, билигин сынньана таарыйа хаар киһи туһунан остуоруйата истиэххэйиң эрэ.

Арай биир кыһын олорбута эбитэ үһү хаар киһи. Кинини тыа кыылчааннара саһыл, тииң, куобах, бөрө оңорбуттар эбит. Кини олус диэн бэһиэлэй, үтүө санаалаах эбит. Кыһыл муруннаах, хап – хара ођуруо харахтаах, наһаа улахан, куруук үөрэн мичиңнии сылдьар айахтаах уонна төбөтүгэр кыраһыабай бађайы биэдэрэлээх эбит. Хаар киһи кыылчааннары кытта оонньуурун олус сөбүлүүр эбит, кыылчааннар кини тула сырса, ойуоккалаһа, сасыһа, эккирэтиһэ оонньуулларын туохтаађар да ордороллор. Ити курдук кыһыны бары бииргэ үөрүүлээхтик атаараллар эбит. Саас буолбут. Күн уота күүһүрэн испит. Ол кэннэ хаар киһи олус буһан, тиритэн, сылаарђаан, сыыйа – баайа ууллан барбыт. Сотору кэминэн хаар киһи турбут миэстэтигэр чалбах тахсыбыт, сүүрүк сүүрбүт.

Иитээччи: - Ханнык дьыл кэмигэр хаар киһини кыыллар оңорбуттарый? Барыта хас кыыл оңорбутуй? (ахсааннарын аађыы). Хаар киһи оңоһуллубут геометрический фигураларын ырытыы: - ханнык фигуралартан оңоһуллубутуй? (төгүрүк, үс-муннук…) – хас төгүрүк, хас үс-муннук баарый? (чыыһылалары слайдађа көрдөрүү) - ханнык чыыһыла улаханын, кыратын быһаарыы. Тођо хаар киһи уулунна? Хаар киһибит туохха кубулуйда? (ођолор эппиэттэрэ).

Ууллубут хаары чинчийии

Иитээччи: - Ођолоор, биһиги сарсыарда таһырдьаттан тугу киллэрбиппитий? (Хаар). Ол хаарбытын уурбут сирбититтэн ылан көрүөххэйин эрэ. Хаарбыт хайдах буолбутуй? (ууллубут). Остуоруйађа кэпсэммитин курдук хаарбыт күн күүскэ көрдөђүнэ, сылааска киирдэђинэ ууллар эбит. Онтон бу маарыын көрбүт ыраас уонна кирдээх хаардарбыт ууллубуттар. Эмиэ ууга кубулуйбуттар. (Хайатын ырааһын, кирдээђин ођолор быһаараллар). Бу уулары туохха эмит туттабыт дуо? Ыраас уунан дьиэ ис үлэтигэр, о.э. иһити, дьиэни, таңас сууйуутугар туттуохха сөп.

Иитээччи: - Билигин ођолоор, хаар мээчигинэн оонньуохпут, оонньуубут аата «Хаар мээчик». Ођолор төгүрүччү тураллар. Ортуку хаар мээчиги тутааччы-хабааччы биир ођо турар. Ођолор кини үрдүнэн хаар мээчигинэн уңуор-маңаар бырахсаллар. Тутааччы ођо хаар мээчигин хабан ылыахтаах эбэтэр илиитинэн таарыйа сатыахтаах. Таарыйбыт эбэтэр хаппыт түбэлтэтигэр кинини атын ођо солбуйар.

Маңан хаар.

Иитээччи: - Ођолоор, хаар устун хаамтахха, сып-сымнађас, хаар тођо хаачыгырыыра буолуой? (музыка тыаһыыр, хаар хаачыргыыр). Хаар кристаллара бэйэ-бэйэлэригэр аалсан, тостон алдьаналлар эбит ол иһин хаар хаачыгырыыр (хаар кристалларын слайдађа көрүү). Ођолоор, бары бу хаарбыт кристаликтарын болђойон көрүң эрэ, куруһуба курдук чап-чараас, кылабачыйан көстөр муустан турар эбит.

Иитээччи: - Дьэ, эрэ ођолоор, тођо хаарбыт хаачыргыыр эбитий? (Ођолор эппиэттэрэ). Онон ођолоор, биһиги хаартан эмиэ сэрэхтээх буолуохтаахпыт, илиибитин, атахпытын тоңоруо суохтаахпыт. Үчүгэйдик халыңнык таңна сылдьыаттаахпыт.

«Маңан хаар» (кумаађынан снежинканы кырыйан оңоруу)

Иитээччи: - Ођолоор, эһиги хаар туһунан элбэђи иһиттигит-көрдүгүт. Аны билигин биһиги төрөппүттэрбитигэр маңан хаары (снежинкалары) оңорон биэриэхпит. (иитээччи ођолорго хаар (снежинкалары) хартыыналарын көрдөрөр, хайдах оңорорун кэпсии-кэпсии көрдөрөр). Ођолор үлэлиир кэмнэригэр хаар туһунан нађыл ырыа тыаһыыр).

Түмүк

Иитээччи: - Онон ођолоор, бүгүн туох туһунан кэпсэттибит? Тугу ордук сөбүлээтигит? Тугу саңаны биллигит? Хаар биһиэхэ наадалаах, туһалаах эбит дуо? (ођолор санааларын истии).