2 Філасофія і рэлігія. Статус і функцыі філасофіі ў сярэднявечнай еўрапейскай культуры 2.5 .5. Філасофія і рэлігія. Статус і функцыі філасофіі ў сярэднявечнай еўрапейскай культуры

Эпоха Сярэднявеч­ча ахоплівае велізарны перыяд гісторыі Заход­няй Еўропы, пачынаючы з падзення Рымскай ім­перыі (V ст.) і заканчваю­чы буржуазнымі рэвалю­цыямі ў Англіі (XVII ст.) і ў Францыі (XVIII ст.). Своеасаблівасць, адметнасць філасофіі еўрапей­скага сярэднявечча непасрэдна вынікалі з той ролі, якую адыгрываў рэлігійны светапогляд у духоўным жыцці грамадства, а таксама з таго становішча, якое займала царква сярод сацыяльна-палітычных інстытутаў сярэдневечнага грамадства. Ужо з III ст. н. э. пачынаецца і усё больш паглыбляецца сацыяльны, эканамічны і палітычны крызіс Вялікай Рымскай імперыі, якая аб’ядноўвала ўсе цывілізаваныя народы Заходняй Еўропы і ўзбярэжжа Міжземнага мора.

Рабства, як эканамічная аснова ўсіх дасягненняў тагачаснай Еўрапей­скай цывілізацыі, з’яўлялася адначасна і тым ферментам, які разбураў гэту цывілізацыю. З аднаго боку, рабства ператварала свабоднае насельніцтва метраполіі і правінцый велізарнай Рымскай імперыі ў люмпенізаваную масу, адарваную ад рэальнай вытворчай дзейнасці, па-рабску пакорлівую перад дэспатызмам імператараў і якая прагне толькі дзвюх рэчаў – хлеба і відовішчаў. З другога боку, танная рабская праца аддавала на стагнацыю развіццё прадукцыйных сіл грамадства і, перш за ўсё, развіццё сродкаў вытворчасці, прылад працы, тэхнікі, паколькі мускулы раба рабілі непа­трэбным іх развіццё. Выпампоўванне ўсё большых сродкаў з правінцый прыводзіла да дэзінтэграцыі гаспадарчага механізму Рымскай імперыі, да імкнення правінцый адасобіцца, да барацьбы за цэнтральную ўладу, якую пачынаюць весці адзін з адным рымскія военачальнікі – праконсулы гэтых правінцый. Усё гэта прыводзіла Вялікую імперыю да разбурэння, да яе агоніі як адзінага цэлага, пакуль варварскія паходы не спынілі яе існаванне.

Калі пад націскам варвараў згінулі апошнія рэшткі дзяржаўнасці Рымскай імперыі, менавіта кіраўнікі хрысціянскіх абшчын з’явіліся арганізатарамі і будаўнікамі новага жыцця ў паўразбураных гарадах. Усё гэта было відавочна і фарміравала паважлівыя адносіны да духавенства і царквы ў жаданні бачыць іх сваім саюзнікам.

У сваю чаргу правадыры германскіх плямёнаў, якія ператвараліся ў феадальных уладароў, разумеюць, што без падтрымкі царквы яны не змогуць ажыццяўляць кантроль ні над заваяваным насельніцтвам рымскіх прывінцый, ні над сваімі супляменнікамі і актыўна шукаюць гэтай пад­трымкі ў царкоўных іерархаў і перш за ўсё ў папы Рымскага, які з V ст. фактычна становіцца кіраўніком царквы на тэрыторыях Заходняй Рымскай імперыі. Актыўна падтрымліваў царкву Карл Вялікі, якому за невялікі прамежак часу ўдалося аб’яднаць пад сваёй уладай амаль усе тэрыторыі былой Заходняй Рымскай імперыі. Папа і епіскапы карыстаюцца пад­трымкай і апекай Карла Вялікага і яго нашчадкаў – імператараў Свяшчэн­най Рымскай імперыі. Царква назапашвае велізарныя зямельныя багацці і грашовыя сродкі.

У перыяд класічнага развіцця феадалізму ў Еўропе ў Х–XIII ст.ст. у сувязі з рэзкім паслабленнем цэнтралізаванай улады імператара і кара­лёў, з працэсам феадальнай раздробленасці царква ў асобе Папы Рым­скага прэтэндуе на ролю не толькі духоўнага настаўніка, але і палітычнага арбітра паміж буйнымі феадаламі і імператарам. У гэты час царква дася­гае зеніту сваёй не толькі духоўнай, але і палітычнай магутнасці, змушаю­чы падпарадкавацца самых уплывовых феадальных уладароў. Варвары перамаглі Рымскую імперыю, а царква варвараў.

Акрамя таго, царква, карыстаючыся поўнай падтрымкай з боку свецкіх улад, а ў XI–XIII ст.ст. з’яўляючыся своеасаблівым палітычным кіраўніцт­вам Заходняй Еўропы, няшчадна карала любыя праявы вольнадумства і нават сумнення ў адносінах да афіцыйна прынятых догмаў каталіцызму. З гэтай прычыны філасофская думка магла развівацца толькі ў рамках, жорстка акрэсленых для яе царкоўна-рэлігійнай дагматыкай. Самыя сме­лыя розумы Сярэднявечча не маглі адкрыта выступаць супраць каталіцкай апалагетыкі.

Філасофіі была суджана доля служанкі тэалогіі. З’яўляючыся экана­мічна магутнай і палітычна найбольш цэнтралізаванай арганізацыяй, царк­ва непадзельна панавала ў галіне ідэалогіі. Духавенства было да таго ж адзіным адукаваным слоем і мела навыкі кіравання. Адгэтуль вынікала, што царкоўная догма была асновай усякага мыслення.

У развіцці сярэднявечнай філасофіі можна выдзеліць некалькі этапаў:

Патрыстыка (лат. «патрыс» – айцы царквы) – сукупнасць філасоф­ска-тэалагічных вучэнняў хрысціянскіх мысліцеляў II–VIII ст.ст., якія галоў­най мэтай мелі абарону і тэарэтычнае абгрунтаванне хрысціянскай рэлігіі, што заклала асновы Свяшчэннага Пісання. У рамках патрыстыкі можна выдзеліць шэраг прамежкавых этапаў.

Апалагетыка (абарона) (II–III ст.ст.) – афармленне і тлумачэнне хрысціянскага светапогляду, тэарэтычная ахова хрысціянства ад яго шматлікіх ворагаў – рымскай дзяржавы і язычніцкай філасофіі. «Сапраўд­ная філасофія», – сцвярджаў Клімент Александрыйскі,– «ёсць хрысціян­ская рэлігія». Галоўная праблема – адносіны да язычніцкай філасофіі і культуры.

Схаластыка (вучоны, школьны). Прадстаўнікі схаластыкі імкнуліся рацыянальна абгрунтаваць і сістэматызаваць хрысціянскае веравучэнне ў процівагу айцам царквы, якія ў спасціжэнні Бога абапіраліся пераважна на містычную інтуіцыю, звышразумнае сузіранне.

Зыходным пунктам філасофскіх разважанняў сталі дагматы Свяшчэн­нага Пісання. Пазнанне прыроды разглядалася як нешта грэшнае, забаро­ненае. Перавага аддавалася веры, а не ведам, рэлігіі, а не навуцы. Філа­софія ў Сярэднявеччы вырадзілася ў схаластыку, у афіцыйную філасофію, фактычна зведзеную да ролі ўвядзення ў багаслоўе. Пытанні, якімі зай­малася схаластыка, зводзіліся, як правіла, да доказаў быцця Бога і несмя­ротнасці душы. У схаластыцы XI–XIV ст. выразна выступаюць два галоў­ныя кірункі: наміналізм (Іаан Расцэлін, Іаан Дунс Скот) і рэалізм (Ансельм Кентэрбярыйскі і Фама Аквінскі).

На думку наміналістаў, рэальна існуюць толькі асобныя прадметы і з’явы з іх індывідуальнымі ўласцівасцямі. Наміналізм уяўляў сабой заро­дак матэрыялістычнага кірунку ў схаластыцы, быў спецыфічным выра­жэннем матэрыялізму ў філасофіі Сярэднявечча.

У процівагу наміналістам рэалісты даказвалі, што агульныя паняцці ў адносінах да індывідуальных рэчаў прыроды з’яўляюцца першаснымі і існуюць рэальна. Быўшы ідэалістамі, рэалісты следам за Платонам сцвярджалі, што агульныя паняцці існуюць незалежна ад асобных індыві­дуальных рэчаў матэрыяльнага свету, незалежна ад чалавека. Гэтыя паняцці, паводле іх вучэння, валодаюць самастойным быццём, існуюць вечна, з’яўляюцца першаснымі. Прадметы ж прыроды з’яўляюцца другас­нымі, яны ёсць толькі формы праяўлення агульных паняццяў. Адзінкавыя прадметы і з’явы прыроды,– гаварылі рэалісты, мінаюць, агульныя ж паняцці вечныя. Рэалізм быў філасофскай асновай артадаксальнага каталіцызму, пануючым кірункам у схаластыцы.

У XIII ст. з філасофскім абгрунтаваннем абсалютнай сапраўднасці дагматаў Свяшчэннага Пісання выступіў з пазіцый умеранага рэалізму італьянскі схаластык і багаслоў Фама Аквінскі. Яго вучэнне ўяўляе сабой эклектычнае спалучэнне ідэалістычнай фальсіфікаванай філасофіі Арыс­тоцеля з хрыціянска-каталіцкай тэалогіяй. Фама змагаўся супраць наміна­лізму, даказваў неабходнасць супрацоўніцтва філасофіі з тэалогіяй пад кіраўніцтвам тэалогіі ў пазнанні свету, у абгрунтаванні першаснасці Бога і другаснасці прыроды. Фама Аквінскі сфармуляваў пяць цесна звязаных адзін з адным доказаў існавання Бога.

Першы заснаваны на тым, што ўсё рухомае рухаецца чымсьці іншым. Гэтым вызначаецца неабходнасць існавання першага рухавіка, якім з’яўляецца Бог.

Другі, які атрымаў назву касмалагічнага, зыходзіў з таго, што кожная з’ява мае сваю прычыну. Падымаючыся па «лесвіцы» прычын, мы прыхо­дзім да думкі пра неабходнасць існавання Бога як вярхоўнай прычыны ўсіх рэчаў і з’яў.

Трэці доказ вынікае з узаемаадносінаў выпадковага і неабходнага. Выпадковае залежыць ад неабходнага, першай неабходнасцю з’яўляецца Бог.

Чацвёртым доказам служаць ступені якасцяў, якія ёсць усюды, таму павінна існаваць найвышэйшая ступень дасканаласці, і ёю з’яўляецца Бог.

Пяты доказ называецца тэлеалагічным (ад грэч. teleos – «мэта»). Усё ў прыродзе кіруецца да нейкай мэты, мае сэнс, карыснасць. Такім чынам, існуе разумная істота, якая накіроўвае ўсе натуральныя рэчы да мэты, г.зн. да Бога.

Прычынай узнікнення і развіцця ўсяго існага Фама Аквінскі лічыў Бога. Згодна з яго вучэннем, Бог вечны і з’яўляецца абсалютна дасканалай духоўнай істотай, якая заключае ў сабе ўсю паўнату быцця ў выглядзе ідэй як вобразаў, паводле якіх Ён з нічога стварыў прыроду і чалавека. Фама вучыў, што Бог уяўляе сабой чыстую форму – крыніцу ўсіх формаў, дзякуючы якім матэрыя, патэнцыяльная магчымасць рэчаў ператвараецца ў рэчаіснасць, у канкрэтныя цялесныя рэчы. У вырашэнні пытання аб матэрыі і форме (адхіляючы элементы матэрыялізму Арыстоцеля) ён прыпісваў форме ролю першаснага, што стварае рэчы творчага пачатку. Ён казаў пра наяўнасць у свеце многіх відаў формаў, у т. л. і такіх чыста духоўных формаў, як ангелы і чалавечыя душы. Душа, сцвярджаў ён, з’яўляецца па сваёй прыродзе неразбуральнай, несмяротнай. Усякае разбурэнне, згодна з тамізмам, заключаецца ў аддзяленні формы ад матэрыі. Аднак, калі душы з’яўляюцца чыстымі формамі і не маюць матэрыі, то яны і не могуць разбурацца.

У вучэнні пра ўніверсаліі Фама Аквінскі зрабіў спробу пераадолець крайнасці наміналізму і рэалізму ў вырашэнні пытання аб прыродзе агульных паняццяў і даў з пазіцый умеранага рэалізму свой варыянт тлумачэння гэтага пытання. Пры вырашэнні праблем агульных паняццяў ён зыходзіў з наяўнасці ў свеце розуму звышнатуральнага, Боскага, і розуму натуральнага, чалавечага. Змагаючыся супраць наміналістаў, Фама спрабаваў даказаць, што агульныя паняцці ў Боскім розуме папярэднічаюць рэчам, як іх першавобразы. Вучэнне Аквінскага аб прыродзе агульных паняццяў уяўляе сабой толькі адзін з варыянтаў рэалізму, паколькі агульныя паняцці ў Боскім розуме ён лічыў першаснымі ў адносінах да рэчаў прыроды. Пры распрацоўцы сваёй тэорыі пазнання Фама Аквінскі зыходзіў з Арыстоцеля. Пазнанне, вучыў ён, ажыццяўляецца дзякуючы ўздзеянню на чалавека таго пачуццёвага, што даступна розуму, у аб’екце. Чалавек пазнае аб’ект, успрымаючы ў ім сабе падобнае, і ўтварае пачуццёвы і даступны розуму «від» аб’екта. Пазнаны аб’ект, згодна з тамізмам, праводзіць нібы падвойнае існаванне: па-за чалавекам, самастойна, і ўнутры чалавека, у якасці «віду». Праз пачуццёвыя «віды» чалавек пазнае індывідуальнае рэчаў, а праз звышпачуццёвыя «віды» – агульнае, родавае рэчаў. Праз філасофскае пазнанне пачуццёвых рэчаў як стварэнняў Бога, сцвярджаў Фама, чалавек узвышаецца да пазнання самога Бога.

«Новае» ў вучэнні Фамы Аквінскага ў параўнанні з іншымі схаластамі заключалася ў яго спробе тэарэтычна абгрунтаваць службовую ролю філасофіі. Фама бачыў гэту ролю ў тым, што тэалогія непасрэдна вывучае выкладзеныя ў Свяшчэнным Пісанні «ісціны адкрыцця», а філасофія мае справу толькі з пачуццёвымі аб’ектамі і «ісцінамі» чалавечага розуму.

Эпоха Адраджэння (Рэнесансу), якая ахоплівае перыяд з XIV да пачатку XVI стст., прыпадае на апошнія стагоддзі сярэднявечнага феада­лізму. Наўрад ці правамерна адмаўляць самабытнасць гэтай эпохі, лічачы яе, паводле галандскага культуролага І. Хейзінгі, «восенню Сярэдня­вечча». Зыходзячы з таго, што эпоха Адраджэння з’яўляецца перыядам, які адрозніваецца ад Сярэднявечча, можна не толькі адрозніваць гэтыя дзве эпохі, але і вызначыць іх сувязі і пункты сутыкнення.

Нельга назваць выпадковым і тую акалічнасць, што эпоха Адра­джэння пачалася ў Італіі. Ужо з XI ст. пачынаецца бурны рост прыморскіх гарадоў Італіі, які тлумачыцца росквітам гандлёвых сувязяў і спробамі захопніцкіх крыжовых паходаў на арабскі Усход. Прыморскія гарады Італіі сталі своеасаблівым перавалачным пунктам тавараў і людзей з Заходняй Еўропы на Усход. Гэта прыводзіла да росту багаццяў гарадоў Італіі: Генуі, Венецыі, Фларэнцыі і шэрагу інш. Пасля нядоўгай барацьбы гэтыя гарады вызваляюцца ад апекі і панавання з боку феадальных сеньёраў.

Крушэнне панавання феадалаў у гарадах прыводзіць да сур’ёзных змен у вёсцы. Ужо ў XIII ст. завяршыўся працэс вызвалення сялянства ад прыгоннай залежнасці. У саміх гарадах з нарастаючай хуткасцю ідуць сацыяльныя пераўтварэнні. З ростам гандлёвай актыўнасці расце і вы­творчая актыўнасць, хутка перабудоўваюцца сярэднявечныя цэхі, надзвы­чай хуткімі тэмпамі ідзе рост колькасці наёмных рабочых, якія ўжо ў XIV ст. пачынаюць барацьбу за свае сацыяльныя і палітычныя правы, часам дабіваючыся поспеху. У сувязі з буйнымі сацыяльнымі, эканамічнымі і палітычнымі зменамі церпіць крушэнне строгая сярэднявечная сацы­яльная іерархія, дзе месца кожнага чалавека было заведама звязана з яго прыналежнасцю да таго ці іншага саслоўя. Цяпер ад асабістай ініцыятывы (і толькі ад яе) залежыць дабрабыт чалавека і яго нашчадкаў. Дзеці купцоў, якія разбагацелі на гандлёвых аперацыях, становяцца магутнымі ўладарамі буйнейшых гарадоў.

У ХVI ст., у сувязі з вялікімі геаграфічнымі адкрыццямі і перамяшчэн­нямі гандлёвых шляхоў, эканамічны рост прыморскіх гарадоў Італіі рэзка замаруджваецца і вяртаецца назад. Адбываецца дэградацыя сацыяльнага і палітычнага жыцця. Тым не менш, эстафету Італіі падхопліваюць пры­морскія краіны Еўропы. Там адбываюцца тыя ж сацыяльныя і эканамічныя працэсы, што і ў Італіі ў XIV–ХV стст. Рух Адраджэння, звязаны з узнік­неннем і развіццём капіталістычных адносін, распаўсюджваецца па ўсёй Еўропе. І калі ў Іспаніі гэты рух церпіць крах у выніку супраціўлення феа­дальнага дваранства, якое падтрымліваецца абсалютызмам, то ў Нідэр­ландах і Англіі ён набывае такую сілу, што прыводзіць гэтыя краіны да перамогі буржуазных рэвалюцый. Развіццё матэрыяльнай вытворчасці прыводзіць да хуткага прагрэсу прыродазнаўства. Навука паўстала супраць царквы.

Дзеячы культуры эпохі Адраджэння востра адчуваюць тыя сацыяль­ныя змены, якія адбываюцца ў гэты перыяд. Яны былі перакананы ў тым, што перажываюць нейкую новую эпоху ў гістарычным развіцці, не падобную да той, што ёй папярэднічала. Але ў сваіх спробах асэнсаваць гэтыя сацыяльныя змены, якія назіраюцца на кожным кроку, у спробах разабрацца ў прынцыпах асабістых паводзінаў чалавека ў зменлівай сацыяльнай сітуацыі, не маглі абапірацца на формы мысліцельнай дзейнасці эпохі Сярэднявечча, сацыяльная структура якога разбуралася.

На першым этапе развіцця Адраджэння натуральнай была спроба пры аналізе складзенай сітуацыі звярнуцца да тых прынцыпаў мыслення, якія існавалі не ў такіх сацыяльных структурах, як феадальная структура Сярэднявечча, а да таго тыпу мысліцельнай дзейнасці, які існаваў у эпоху Антычнасці. Адгэтуль вынікае адна з характэрных асаблівасцей эпохі Адраджэння, паводле якой гэта эпоха атрымлівае сваю назву, – адра­джэнне антычнай культуры, у якой бачаць узор для ўласнай культурала­гічнай дзейнасці.

Гэты зварот да антычнасці быў зусім не выпадковым, паколькі мелася прамая аналогія сацыяльных працэсаў класічнага перыяду Антычнасці і Ранняга Адраджэння. Калі ў класічны перыяд Антычнасці чалавек вызва­ляўся ад скоўваючых яго ініцыятыву рамак радавога ладу, то ў перыяд Ранняга Адраджэння ён вызваляўся ад рамак сацыяльнай іерархіі Сярэднявечча.

Калі Сярэднявечча – эпоха рэлігійная, то Адраджэнне – эпоха мастацка-эстэтычная пераважна. І калі ў цэнтры ўвагі Антычнасці было прыродна-касмічнае жыццё, а ў сярэднія вякі – Бог і звязаная з ім ідэя выратавання, то ў эпоху Адраджэння ў цэнтры ўвагі апынуўся чалавек. Таму філасофскае мысленне гэтага перыяду можна ахарактарызаваць як антрапацэнтрычнае. Індывід набывае вялікую самастойнасць, адгэтуль вырастае новая самасвядомасць чалавека. Індывід эпохі Адраджэння схільны прыпісваць усе свае заслугі самому сабе. Разнастайнасць – вось ідэал адраджэнскага чалавека (свядомасць сярэднявечнага чалавека, які лічыў сябе цалкам абавязаным традыцыі).

Навука для чалавека эпохі Адраджэння была не проста сузіраннем гармоніі Прыроды, а дзейнасцю, скіраванай на яе пераўтварэнне дзеля задавальнення надзённых патрэб. Вось чаму менавіта ў сферы прырода­знаўства дзеячы Адраджэння перш за ўсё пачалі адчуваць адэкватнасць той метадалогіі пазнання, якую магла прапанаваць ім Антычнасць. Паколькі антычная метадалогія навуковага пазнання не магла задаволіць новы падыход чалавека Адраджэння да вывучэння прыроды, а новая метадалогія, адэкватная тым задачам, якія чалавек ставіў перад сабой, магла з’явіцца толькі ў выніку вельмі глыбокіх пераўтварэнняў тэарэтыч­нага мыслення, то доўгі час у падыходзе да вывучэння прыродных з’яў панаваў метадалагічны плюралізм.

Вучоным-практыкам здавалася прымальным выкарыстанне любых метадаў, нават самых фантастычных, калі яны прыводзяць да нейкіх прак­тычных вынікаў. Таму не выклікае здзіўлення тая акалічнасць, што ў пра­цах вучоных той эпохі разам з глыбокімі і яснымі разважаннямі аб прыро­дзе рэчаў знаходзяцца магічныя заклінанні, цалкам не сумяшчальныя з духам новага прыродазнаўства. Ствараюцца натурфіласофскія трактаты, якія часам вельмі дзіўна нагадваюць разважанні аб прыродзе дасакратаў­скай антычнай філасофіі.

Адным з першых, хто ўнёс свой уклад у пабудову новай метадалогіі, быў буйны еўрапейскі мысліцель ХV ст. Мікалай Кузанскі (1401–1464). Ён зрабіў бліскучую царкоўную кар’еру (кардынал каталіцкай царквы), у сваіх працах спрабаваў скарыстаць антычную спадчыну, перш за ўсё філасофію Платона і неаплатонікаў, для аналізу тых праблем, якія паўсталі перад навукай і філасофіяй яго часу.

Кузанскі раздзяляў прынцыпы хрысціянскага манізму, адмаўляў ан­тычны дуалізм і заяўляў, што «адзінаму нішто не супрацьлегла». А з гэтага ён робіць выснову: «адзінае ёсць усё» – формула гучыць як пантэістыч­ная. Са сцверджання, што адзінае не мае процілегласці, Кузанскі выво­дзіць, што адзінае тоесна бязмежнаму, бясконцаму. Больш за бясконцае нічога не можа быць, таму Кузанскі называе яго «максімумам»; адзінае ж – гэта «мінімум». Такім чынам, Кузанскі адкрыў прынцып адзінства процілег­ласцей – максімуму і мінімуму. Супадзенне процілегласцей з’яўляецца важнейшым метадалагічным прынцыпам філасофіі М. Кузанскага, што робіць яго адным з роданачальнікаў новаеўрапейскай дыялектыкі. Ажыц­цяўленне ім атаясамлівання адзінага з бязмежным разбурае тую карціну космасу, з якой выходзілі не толькі Платон і Арыстоцель, але і Архімед (г. зн. для іх космас быў вельмі вялікім, але канечным целам).

Перапрацаваўшы неаплатанічную канцэпцыю аб эманацыі Богам прыроды, Кузанскі стварыў арыгінальную канцэпцыю развіцця, якая шмат у чым паўплывала на далейшае развіццё філасофіі. Аднак, на яго думку, пераход ад Бога да свету адбываецца шляхам разгортвання, г. зн. пры­рода ёсць ні што іншае, як разгортванне ўсяго, што змяшчае ў сабе Бог. Кузанскі, такім чынам, сваім прынцыпам разгортвання здымае іерархічны прынцып будынка Прыроды, уласцівы неаплатонікам. Тым самым Кузанскі істотна падрываў схаластычны погляд на свет, які грунтаваўся на пры­знанні Зямлі цэнтрам Сусвету, вакол якога верцяцца нябесные сферы цалкам іншай прыроды, чым Зямля. Ён стварыў тую атмасферу наву­ковага пошуку ў галіне прыродазнаўства, якая прывяла да распрацоўкі Мікалаем Капернікам (1473–1543) геліацэнтрычнай карціны свету.

У сваёй кнізе «Пра абарачэнні небесных сфер» ён вылучыў гіпотэзу пра абарачэнне зямлі вакол сваёй восі і тым самым паставіў пад сумненне сапраўднасць геацэнтрычнай гіпотэзы Пталамея, якую раздзялялі царкоў­нікі, згодна з якой у цэнтры свету нібыта знаходзіцца нерухомая Зямля, а вакол яе круцяцца сонца і планеты. Указваючы на вялікае значэнне кнігі Каперніка для развіцця філасофіі, Энгельс пісаў: «Рэвалюцыйным актам, якім даследаванне прыроды заявіла пра сваю незалежнасць, … было выданне бессмяротнага тварэння Каперніка – ён кінуў, хоць і нясмела ды й то толькі пры канцы жыцця, выклік царкоўнаму аўтарытэту ў пытаннях прыроды. Адгэтуль пачынае сваё летазлічэнне вызваленне ад тэалогіі, з гэтага часу пайшло гіганцкімі крокамі таксама і развіццё навук».

Сістэма Каперніка на працягу трохсот гадоў заставалася гіпотэзай. Калі ж Левер’е на падставе даных гэтай сістэмы не толькі даказаў, што павінна існаваць яшчэ адна, невядомая да гэтага часу, планета, але і вы­значыў пры дапамозе вылічэння месца, займаемае ёю ў нябеснай прас­торы, і калі пасля гэтага Галілей сапраўды знайшоў гэту планету, сістэма Каперніка была даказана.

Услед за Капернікам выступіў Джардана Бруна (1548–1600), які па праву лічыўся заснавальнікам прыродазнаўства. Ён па-філасофску абгрун­таваў вучэнне Каперніка і абагульніў з пазіцый матэрыялізму прырода­знаўчыя адкрыцці эпохі Адраджэння. Прызнаючы першаснасць матэрыі, ён развіў думку пра тое, што Сусвет бясконцы і бязмежны, адзіны і разна­стайны, вечны і невычэрпны ў сваіх праявах. Бруна развіў таксама шэраг дыялектычных палажэнняў: аб адзінстве, звязанасці і ўніверсальным руху да прыроды, аб супадзенні процілегласцей, як у бясконца вялікім, так і ў бясконца малым. Па-матэрыялістычнаму вырашаў Бруна і пытанне аб пазнавальнасці свету. Пазнанне, з яго пункту гледжання, з’яўляецца слуш­ным толькі ў тым выпадку, калі яно грунтуецца на вывучэнні прыроды. Бруна даказваў пазнавальнасць свету і ў той жа час выказваў асобныя думкі аб пазнанні, як гістарычным працэсе.

На мяжы XVI–XVII стст. матэрыялістычны светапогляд быў прадстаў­лены ў творах Галілеа Галілея (1564–1642). Быўшы прыхільнікам вучэння Каперніка, Галілей у сваіх поглядах на светабудову выступіў як змагар і абаронца свабоды даследавання прыроды. Ён таксама як Бруна, пасля­доўна адстойваў вучэнне пра першаснасць матэрыі і сцвярджаў, што матэ­рыя вечная, прырода адзіная, матэрыяльны свет бясконцы і знаходзіцца ў стане вечнага руху і змянення. За свайго настаўніка ён меў матэрыяліста Антычнасці Дэмакрыта. Галоўным дасягненнем Галілея ў механіцы было ўстанаўленне закона інерцыі, прынцыпу адноснасці, згодна з якім раўна­мерны і прамалінейны рух сістэмы цел не адбіваецца на працэсах, якія праходзяць у гэтай сістэме. Галілей першым пачаў прымяняць навуковы эксперымент у выглядзе матэматычнага, і асабліва – геаметрычнага, мадэлявання з’яў прыроды.

Зыходным пунктам пазнання прыроды Галілей лічыў назіранне, вопыт. Пазнанне ўнутранай неабходнасці з’яў ёсць, згодна з вучоным, вышэйшая ступень ведаў. Галілей быў стваральнікам так званай дакладнай індукцыі.

Выкарыстоўваючы эксперымент і сродак матэматычнага аналізу для апрацоўкі атрыманых даных эксперымента, Галілеа Галілей дабіваецца велізарных вынікаў практычна ва ўсіх раздзелах тагачаснай фізікі. Ён адмаўляе фізіку якасцей Антычнасці, спрабуючы звесці якасныя змены да іх геаметрычных і колькасных характарыстык. Так паступова пераадоль­ваюцца ўяўленні аб прыродзе як сукупнасці таямнічых сіл, якія можна прымусіць служыць чалавеку з дапамогай магічных дзеянняў. На парадак дня ставіцца пытанне аб стварэнні навуковай метадалогіі.