1. Гульнёвыя дзеі кірмаша

Адметнай асаблівасцю традыцынага беларускага святочнага гандлю, з’яуляецца разнастайныя гандлёва – гульнёвыя дзеі. Так, у зоне продажу хатніх жывёл можна наладзіць сельскагаспадарчую латэрэю з розыграшамі бычкоу, авечак і г.д; у зоне продажу птушак – птушыны аукцыён, у месцы дзе прадаецца рыба – гандлёвая атракцыёны “Павук”, “Палеская рыбалака”, “Рыбная латэрэя”, у радах гародніны і садавіны – мінскую латэрэю “Па спісу”, “Воранаускі чугун”, “Валожанскую забаву”, у зоне продажу кандытарскіх вырабау – атракцыён “Пастаускі пернік”, на кніжным гандлі – кніжную латэрю і г.д.

Арганізацыя гандлёвых формау гандлю даемагчымасць уцягнуць у дзею значную колькасць людзей, садзейнічае іх актывізацыі, стварае жыцярадасны настрой у гледачоу. Адной з галоуных задач пры увасабленні гульнёвых формаугандлю з’яуляюцца захаванні у структуры кірмашу традыцыйных беларускіх гандлёвых атракцыёнау і стварэнне на гэтай аснове новых ганлёвагульнёвых формаутварэнняу. Гульнёвыя атракцыёны узніклі на кірмашы Беларусі у канцы 19 ст. Шырокай папулярызацыі гандлёвых дзей садзейнічала менавіта тое, што яны былі не толькі формай набыцця тавару, але і ператвараліся у своеасабліваю форму адпачынку. У сучаснай кірмашовай культуры гандлёвыя атракцыёны сталі адметнай рысай беларускіх кірмашоу. Пачынаючы з 80-г.г 20ст. яны былі адроджаны ва усіх рэгіёнах Беларусі.

Атракцыён “Палеская рыбалка”

Гэтую форму гандлёвай гульнедзеянне у старадаунія часы ладзілі на кірмашах Пінска, Сталіна, Турава.

У драуляны ган запускалі жавую рыбу. Удзельнікі, заплаціушы поуную суму грошау рыхтаваліся да рыбалкі. Адначасова у атракцыёне маглі удзельнічаць да двух дзесяткау чалавек. У час гульні ім дазвалялася або стаяць у краю гана, або залазіць у ган, але лавіць рыбу яны павінны былі толькі голымі рукамі. Па свістку арганізатара гульцы пачыналі лавіць рыбу. Гэты атракцыён раней і па штодзённа збірае мноства гледачоу і удзельнікау.

“Не супыніся у лужу” – гандлёвы атракцыён, які праводзілі на Спас. Вядомы яшчэ да Вялікай Айчынай Вайны. На агароджанай плотамі пляцоуцы, на козлах памерамі 7х 1 м. стаялі некалькі начовак з вадой. На паверхні вады плавалі велізарныя, прыгожыя, смачныя яблыкі. Начаукі былі так замацаваны на козлах, што лёгка пераварочваліся. Гулец заплаціушы суму, выходзіу на пляцоуку і адмервау ад начовак 10 крокау. Затым яму завязвалі вочы. Падняушы рукі па камандзе арганізатара, гулец павінен быу тры разы павярнуцца вакол сябе, зрабіць 10 крокау і рэзка апусціць рукі. Калі рукі падалі на яблык, гулец атрымлівау яго у якасці прыза, а калі няудала – з начараквылівалася на удзельнікка вада. У 1984 г. на першым народным кірмашы Мінскай вобласці у Валожыне гэтая гульня мела вялікі поспех і распаусюдзілася па усёй Беларусі.

У сучаснай святочнай культуры Беларусі ніводны юбілей ці свята, ніводная урачыстасць гарадскога, абласнога, рэспубліканскага маштабу не абыходзіцца без святочнага гандлю з відовішчамі і забавамі. Культурная праграма кірмашовага свята павінна складацца з наступнага: (тэатралізаванае адкрыццё, работа гандлёвых выстау і творчых экспазіцый, фестываль мастацтвау, спартыуныя спаборніцтвы, конкурсы народнай муыкі,кірмашовыя атракцыёны, гульні і забавы); дзіцячая зона: урачыстае закрыццё з падвядзеннем выніку. У час правядзення кірмашу яготэрыторыя падзяляецца на відовінную, массавагульнёвую, спартыуную і дзіцячую зоны.

- у масава-гульнёвай зоне - павінна быць наладжана работа гарадка традыцыйных кірмашовых забау, дзе кожны чалавек можа праявіць свае здольнасці, паказаць сілу і спрыт.( такія традыцыйныя забавы як “Слуп-Кола”, Палескі слуп, турнір “Кароль курка”, “Грунвальд”, турнір рыцарау упрыгожыць любы кірмаш).

Разам з традыцыйнымі забавамі у масава-гульнёвай зоне можна правадзіць фестываль культарганізатарау горада, раёна. Менавіта там, дзе адначасова выступаюць дзесяткі арганізатарау розных гульняу,так званае “гульнёвае поле” з’яуляецца адным з самых яркіх і запамінальных фрагментау культурнай праграмы.

- спартыуная зона – абавязкавай часткай сучаснага кірмашу з’яуляецца спартыуная праграма . Паулярнасцю карыстаюццатут традыцыйныя спартыуныязабавы беларусау: турнір асілкау, а таксама барцоу – прадстаунікоу розных вёсак, барацьба з ражаным мядзведзем, выпрабаванні скакавых і рысістых парод каней.

Разам з тым,на кірмашах праводзяцца і сучасныя спартыуныя гульні.

- дзіцячаязона – на гэтай пляцоуцы арганізатары шмат увагі падаюць дзецям, дзе выступаюць кал-вы мастацкай самадзейнасці школ, Дамоу юнацтва і г.д; культарганізатары праводзяць разнастайныя сюжэтна-гульнёвыя праграмы для дзяцей. Вялікую цікавасць уяуляюць і сучасныя дзіцячыя пацехі.

Гульнёвая дзіцячая пляцоука – адметная асаблівасць сучаснага беларускага кірмашу – дазваляе з маленства далучаць сяброу да нацыянальнай культуры, выхоуваць у іх павагу і любоу да спадчыны бацькоу і дзядоу.

2. Вогненныя дзеі купалля

Запальванне купальскага вогнішча з’яулялася адным з галоуных момантау свята, яго завязкай, пачаткам дзеяння. Развіццём купальскіх гульбішчау былі народныя забавы, змест якіх вельмі разнастайны.

Агульнанацыянальным структурным кампанентам Купалля з’яуляліся скокіпраз вогнішча, якія ладзілі пасля таго, як касцёр ярка разгарыцца. Праз касцёр людзі скакалі, каб ачысціцца перад пачаткам красавіцы і жніва (пазбавіцца ад нячыстай сілы).

У Шумілінскім р-не ( Віцебская вобл.) асобыяпераскокванні праз касцёр, страціушы магічны сэнс у 20 ст. трансфарміраваліся у калектыуную варажбу – вытлумачэнне накіраванасці, калі дзеука пераскочыць праз касцёр і хоць адна іскрынка пры гэтым прычэпіцца да яе спадніцы,то значыць дзеука хочыць замуж.

У многіх раёнах паасобныя скокі праз касцёр,страціушы ранейшы магічны сэнс, набылі гульнявы характар і сталі працягваць спаборніцтва юнакоу і дзяучат, якое пачыналася вычаканнем жартоуных купалак.

Акрамя паасобных скокау у беларусау, як і у іншых усходнеславянскіх народау, захавауся звычай пераскокваць праз вогнішча парамі – што этнографы тлумачаць імкненнем хутчэй ажаніцца або выйсці замуж.

Этнаграфічныя матэрыялы паказваюць: у Беларусі яшчэ у канцы 19ст. пачатку 20ст. існавау звычай перакіданне вянкоу праз вогнішча, які можна меркаваць быу наібольш старажытным варыянтам пераходу ад паасобнага да парнага пераскокванняу праз вогнішча. Вянок у беларусау, як і у іншых славянскіх народау з’яуляецца сімвалам дзявоцтва, і барацьба за вянок – гэта адлюстраванне старажытнага вясельнага абрада.

Непасрэдна парныя скокі праз касцёр былі адным з важных момантау свята, бо купальскі агонь ушанавауся як стыхія, здатная не толькі ачысціць моладзь перад любамі, але і прадбачыць гэты люб. Парныя скокі вырашавалі лёс будучых людзей.

У шэрагу мясцовасцей Беларусі пасля парных скокау праз вогнішча, дзяучаты праводзілі калектыуную варажбу – вытлумачэнне: яны падбігалі са звітымі вянкамі да кастра і кідалі іх у агонь з упэунасцю: чый вянок згарыць хутчэй, тая дзяучына раней за усіх пойдзе замуж.

У Пружанскім і Кобрынскіх паветах (Гродзенскай вобл.) даследчыкамі быу зафіксаваны абрад спальваня конскага чэрапа. Семантыка гэтага абраду ідэнтычная некаторым абрадавым дзеяннем, якія бытавалі у дзень летняга сонцастаяння. Там спальвалі горных казлоу, лісіц, паколькі верылі, што у гэтых істот пераутвараецца ведзьма. Конь, ва уяуленні продкау таксама мог сімвалізіраваць сілу, варожаю галаву;

На беларускіх купальскіх ігрышчах захаваліся і вогненныя тэатралізаваныя дзеянні.

Адным з такіх з’яуляецца пыход на ігрышча старой жанчыны, якая спрабавала украсці галавешку ад кастра. Калі гэта адбывалася, свята прыпынялі.Этнографы выказваюць меркаванне: фіга старой адлюстроувае старажытную ахоуніцу хатняга агню, але у адпаведнасці абраду, яна ператварылася у ведзьму, якую імкнуліся адагнаць ад вогнішча палыной, альбо крапівай, як магічнымі сродкамі абароны ад нечысці.

Сярод купальскіх абрадау еурапейскіх народау важная роля належала колу, імітавала сонца. Кола абмазвалі дзёгцем, абвівалі пераплеценай саломай і, запаліушы спускалі пылаючыя калёса – сонцы з гары у рэчку. Гэтае дзеянне сімвалізавала убыванне дня.

У 19ст. этнограф Крачкоускі адзначыу на тэрыторыі Беларусі звычаі вырабу з саломы і знішчэнне антрапаморфнай мелькі, якую звалі “Мара”(Маруха, Марэна). Ён лічыу гэтую мельку увасабленнем багіні холада і смерці, ад слова “мор”- смерць.

Адной з асаблівасцей купальскага свята была вогненная варожба, адзначал у многіх раёнах. Уд купальскага агню запальвалася свечка і устаулялася у цэнтры вянка на перакрыжаванняу чалін. Потым вянкі пускалі на ваду, пры гэтым загадвалася жаданне. Калі вянок не патоне, а паплыве па рэчцэ, то задуманае збудзецца.

Адметнай рысай купальскага святкавання у асобных раёнах Беларусі з’яуляліся дзеянні звязаныя з русалкамі.

Паводле народных уяуленняу ператвараліся дзяучаты, якія патапіліся, неупамяты, што памерлі да хрышчэнне, самагубы, а таксама праклятыя бацькамі дзяучаты. У выніку трансфармацыі народных уяуленняу, русалкі сталі стаясамлівацца з негатыунымі міфалагічнамі персанажамі (ведзьма) і іх сталі выганяць.

На Піншчыне супраць русалак сталі прыменяць ахоуныя дзеянні; людзі скокамі праз вогнішча з перакананнем,што русалкі не будуць нападаць і прыходзіць на працягу года.

Агульнанацыянальнымі элементамі купальскіх гульбішчоувакол кастра, характэжрнымі для большасці раёнау беларусі, былі танцы – сваеасаблівыя творчыя спаборніцтвы дзяучат і юнакоу у выкананні жартоуных песен, паасобныя і парныя пераскокванні праз пылаючае вогнішча.

Страціушы магічны з’мест у канцы 19ст і пачатку 20ст, вогненныя рытуалы купальскага свята ператварыліся у масавыя гульнёвыя дзеянні карнавалізованнага характару якія мелі выяуленчыя рысы тэатралізацыі.

Білет №25