11. . Сацыяльна-эканамічнае развіццё беларускіх зямель у складзе вкл

У дру­гой палове XIII — першай палове XVI ст. у Беларусі прадоўжіўся працэс фарміравання і ўдасканальвання феадальных ндносін. Галоўным багаццем з'яўлялася зямля, галоўным гаснадарчым заняткам абсалютнай большасці насельніцтва — зсмляробства, непарыўна звязанае з жывёлагадоўляй.

Формы феадальнай уласнасці, феадальных правоў і абавязкаў складваліся паступова. Вярхоўным землеўладальнікам лічыўся вялікі князь. Разам з тым землі падзяляліся на дзярэаўныя і прыватныя. У сваю чаргу дзяржаўныя землі былі дзвюх катэгорый: воласці і гаспадарскія двары. Прыватныя землі таксама падзяляліся на свецкія і царкоўныя маёнткі.

У валасцях ворыўныя землі знаходзіліся ва ўладанні грамады і ў асабістым карыстанні сялян, акрамя лугоў, сенажацей, вадаёмаў, якімі карысталіся калектыўна. Воласць звы­чайна аб'ядноўвала некалькі вёсак і з'яўлялася адміністрацыйнай адзінкай.

Гаспадарчыя двары належалі непасрэдна князю і кіраваліся яго адміністрацыяй. Да XVI ст. дакладнага падзелу на асабістыя ўладанні вялікага князя і іншыя дзяржаўныя землі не існавала. У 1588 г. былі выдзелены велікакняжацкія сталовыя маёнткі (эканоміі).

У канцы XIV ст. дзяржаўныя землі значна пашырыліся за кошт ліквідацыі буйных удзельных княстваў і ўвядзення намесніцтваў. У XV — XVI стст. феадалам і царкве былі пажалаваны значныя ўгоддзі. Калі ў XIV ст. на дзяржаўных землях жыло болып за палову насельніцтва, то ў першай чвэрці XVI ст. — толькі адна трэць.

Рост феадальнага землеўладання ў XV — XVI стст. адбываўся наступнымі шляхамі:

1. вялікі князь надзяляў зямлёю сваіх падданых за ваенную і дзяржаўную службу, дараваў землі царкве;

2. буйныя феадалы надзялялі зямлёю сваіх васалаў за ваенную і адміністрацыйную службу, ахвяравалі зямлю царкве;

3)купля-продаж зямлі, залог з наступным адчужэннем.

Дробных землеўладальнікаў, якія атрымлівалі зямлю за службу ў войску, спачатку называлі баярамі, а пазней шляхтай. Сярод буйных землеўладальнікаў былі князі, магнаты, паны. У канцы XVI ст. усе землеўладальнікі былі ўраўнаваны ў правах, а ўсё саслоўе начало называцца шляхтай. Шляхецкае званне стала спадчынным.

Паступова змяняўся і прававы статус сялян. Сяляне страчвалі права распараджацца зямлёю і сталі землекарыстальнікамі ў феадалаў. Пазбаўлялася традыцыйных правоў сялянская абшчына.

У залежнасці ад суадносін павіннасцей і ролі ў феадальнай гаспадарцы сяляне падзяляліся на: 1) цяглых; 2) асадных; 3) агароднікаў; 4) слуг.

Людзі цяглыя асноўную павіннасць — паншчыну — адбывалі на зямлі феадала. Асадныя выплачвалі грашовую ран­гу. Агароднікамі станавіліся збяднелыя сяляне, якія атрымлівалі невялікі зямельны ўчастак і выконвалі паншчыну адзін дзень у тыдзень, a іх жонкі — шэсць дзён летам. Сяляне-слугі былі прывілеяванай часткай вясковага насельніцтва, яны займаліся кваліфікаванай або адміністрацыйнай працай (воіны, лоўчыя, егеры, рамеснікі, наглядчыкі і інш.).

Па ступені феадальнай залежнасці сяляне падзяляліся на тры асноўныя катэгорыі: 1) людзей пахожых; 2) людзей непахожых; 3) чэлядзь нявольную.

Спачатку большасць сялян былі пахожымі— маглі пераходзіць ад аднаго феадала да другога, але толькі ўвосень, пас­ля заканчэння палявых работ, са згоды гаспадара і пасля выплаты ўсіх павіннасцей. У канцы XVI ст. практычна ўсе сяляне сталі непахожымі, былі запрыгонены. Чэлядзь нянольная ўяўляла сабой катэгорыю хатніх рабоў і не мела зямсльных надзелаў.

Можна выдзеліць наступныя этапы запрыгоньвання сялян.

1. «Прывілей» (указ) 1447 г. вялікага князя літоўскага Кпзіміра канчаткова замацаваў права феадалаў на вотчынны суд і абмежаваў тым самым абшчынныя правы.

2. Першы Статут Вялікага княства Літоўскага 1529 г. цдмаўляў сялянам у праве ўласнасці на зямлю, якое замацоў-нплася за феадальным саслоўем. Сяляне страцілі права распа-рнджацца зямлёю без згоды феадалаў.

3. «Устава на валокі» 1557 г. фактычна замацоўвала ся-діін за «прынятымі» імі зямельнымі надзеламі — валокамі.

1. Другі Статут Вялікага княства Літоўскага 1566 г. увёў 10 гадовы тэрмін пошуку беглых або ўкрадзеных сялян, а таксама адміністрацыйныя пакаранні супраць тых, хто хаваў сялян.

2. Трэці Статут Вялікага княства Літоўскага 1588 г. па-вялічыў тэрмін пошуку беглых сялян да 20 гадоў. Статут залічваў у разрад «непахожых» тых сялян, якія пражылі на землях феадалаў 10 і больш гадоў. Тэарэтычна селянін мог адкупіцца, але выплаціць адкупныя сумы было надзвычай цяжка. Такім чынам, працэс запрыгоньвання ў цэлым завяршыўся.

Развіццё таварна-грашовых адносін выклікала неабходнасць удасканальвання феадальнай сістэмы гаспадарання, вы карыстання яе не толькі для простага самазабеспячэння вотчыны з яе натуральнай гаспадаркай, але і для вытворчасці прадукцыі на продаж, павелічэння грашовых даходаў для задавальнення запатрабаванняў вышэйшага феадальнага саслоўя, якія ўзрасталі.

3 XV ст. узнікаюць фальваркі — маёнткі з панскай ворыўнай зямлёй, гаспадарчымі і жылымі пабудовамі, рамеснымі майстэрнямі, гародамі, сенажацямі, лясамі, якія апрацоўвалі сяляне навакольных вёсак. Феадалы памяншалі надзелы сялян і за іх кошт фарміравалі ўласную гаспадарку. Сяляне па новых законах станавіліся землекарыстальнікамі і за права карыстацца зямлёй павінны былі працаваць у фаль-варку.

Аграрная рзформа Жыгімонта II Аўгуста. У XVI — першай палове XVII ст. аграрная рэформа замацавала ў Вялікім княстве Літоўскім, у тым ліку на тэрыторыі Беларусі, новую сістэму гаспадарання. Рэформа праводзілася на дзяржаўных землях. Асноўным дакументам рэформы была «Устава на ва­локі», падпісаная вялікім князем літоўскім Жыгімонтам II Аўгустам у 1557 г. (рэформу часам называюць «валочная памера»).

Можна выдзеліць наступныя асноўныя прычыны і перадумовы рэформы:

1) рост дзяржаўных выдаткаў Вялікага княства Літоўскага, недахоп сродкаў у дзяржаўным скарбе;

2) рост матэрыяльных патрэб двара;

3)«рэвалюцыя цэн» у Еўропе, павелічэнне попыту на сельскагаспадарчыя прадукты.

Войны з Расіяй і «сярэбшчына» крымскім татарам (вы­платы з мэтаю спыніць набегі) спустошылі скарб. У той жа час грошы патрабаваліся не толькі на ваенныя выдаткі. XVI стагоддзе давала новыя магчымасці для дэманстрацыі моцы і багацця княжацкага двара, будаўніцтва замкаў, аздаблення іх творамі мастацтва, набыцця дарагіх габеленаў, дываноў, тканін, ювелірных вырабаў і інш. Усё гэта адбывалася на фоне рэзкага павелічэння цэн на сельскагаспадарчую прадукцыю і памяншэння кошту золата, срэбра, самацветаў, што было выклікана прытокам у Еўропу каштоўнасцей з Новага Свету, куды былі пракладзены шляхі падчас Вялікіх геаграфічных адкрыццяў. Такая з'ява была названа «рэвалюцыяй цэн».

Высокія цэны і попыт на сельскагаспадарчую прадукцыю стымулявалі пошукі шляхоў павелічэння яе вытворчасці. Аг­рарная рэформа праводзілася таксама ў Германіі, Польшчы — краінах, з якімі Вялікае княства Літоўскае мела даволі цесныя сувязі.

Мэтаю рэформы было павелічэнне даходаў дзяржавы шля­хам змянення і ўдасканалення пазямельных адносін: пераходу ад сістэмы спагнання падатку з сям'і да сістэмы спагнання падатку з зямлі, у залежнасці ад яе колькасці і якасці.

Павялічыць даход з дзяржаўных зямель меркавалася шля­хам дакладнага іх ўліку, вызначэння павіннасцей сялян адпаведна занятым імі землям. Пазямельнай мерай, за карыстннне якой выконваліся павіннасці, стала валока (раўнялася 80 33 моргам, або больш за 21—23 га; 1 морг = 0,71 га). Уся дзяржаўная зямля ў адпаведнасці з рэформай падзялялася на валокі. Лепшыя з іх адводзіліся пад велікакняжацкія фальваркі, астатнія раздаваліся сялянам у падворнае карыстанне. Суадносіны фальварковай і сялянскай зямлі былі 1 : 7 (трымальнікі сямі сялянскіх валок апрацоўвалі адну фальварковую).

Сялянская сям'я магла ўзяць поўную або частку валокі, у залежнасці ад магчымасцей выканаць за яе павіннасці. Надзел сяляне атрымлівалі ў трох палях, што ўводзіла трохполле і спрыяла росту ўраджайнасці.

Адпаведна «Уставе на валокі» надзелы былі двух відаў:

1. за цяглыя надзелы сяляне адпрацоўвалі паншчыну два дні ў тыдзень з валокі, абавязаны былі выходзіць на гвалты і талокі, а таксама плаціць чынш ад 6 да 21 гроша, у зале ж Насці ад якасці зямлі;

2. за асадныя надзелы сяляне нлацілі чынш ад 30 гро шаў з валокі, адбывалі ў год 12 талок або плацілі за іх 12 гро шаў, а за гвалты давалі бочку жыта або плацілі 10 грошаў; усяго асадныя сяляне плацілі ад 66 да 106 грошаў у год.

Былі выдзелены і так званыя «вольныя валокі», якімі забяспечвалі служачых фальваркаў.

У заходняй частцы Беларусі рэформа была праведзена да канца XVI ст., ва ўсходняй — расцягнулася на стагоддзе, яе затрымала Лівонская вайна. Таксама ва ўсходняй частцы дзяр­жавы, на парубежжы з Расіяй, пераважалі чыншавыя валокі, захавалася абшчыннае землекарыстанне сялян, каб не выклікаць іх моцнай незадаволенасці (найперш паншчынай) і не аслабіць абараназдольнасць дзяржавы.

Уладальнікі прыватных маёнткаў, па прыкладу дзяржаўных, уводзілі таксама валочную сістэму, але павіннасці тут былі звычайна большымі.

Сяляне супраціўляліся рэформе, таму што падаткі іх павялічваліся і абмяжоўвалася воля. Формамі супраціўлення сталі адмовы прымаць валокі, скаргі, уцёкі, нават узброеныя выступленні. Землеўладальнікі таксама выкарыстоўвалі розныя формы барацьбы з непакорнымі: ад штрафаў да смяротнай кары.

Абагульняючы, вынікі рэформы, можна выдзеліць наступныя:

1. рост даходаў скарбу і феадалаў;

2. пераход ад падворнага да пазямельнага падаткаабкладання сялян; "

3. укараненне перадавой агратэхнікі — трохполля і павышэнне вытворчасці сельскагаспадарчай працы;

4. разбурэнне сялянскай абшчыны на захадзе і ў цэнтры Беларусі, пераход сялян у гэтым рэгіёне да падворнага землекарыстання;

5) запрыгоньванне сялян;

6)канчатковае афармленне феадальнай саслоўнай карпаратыўнасці (саслоўяў шляхты, сялян, мяшчан, духавенства са сваімі правамі і абавязкамі);

7) развіццё гандлю і таварна-грашовых адносін.