Кельты I латэнская культура

У другой палове I тыс. да н.э. моцнае ўздзеянне на жыцце iншых народаў Заходняй, Цэнтральнай i часткова ўсходняй Еўропы аказалi кельты. Iх майстэрнi, гандаль i заваяваннi садзейнiчалi распаўсюджанню тэхнiчных дасягненняў, агульнага мастацкага стылю, моды на розныя з’яўленнi матэрыяльнай культуры. Разам з тым латэнская культура, усе ж не прадстаўляе адзiнства ўсiх форм, бытавых рэчаў на ўсiм прасторы Еўропы. Аднак развiцце буйных вытворчых цэнтраў i гандлю нiвелiруе матэрыяльную культуру Заходняй Еўропы, i да канца эпохi латэна (0 г). узнiкае дзiўнае падабенства многiх з’яўленняў. На тэрыторыi Беларусi кельцкi альбо дакладней латэнскi ўплыў найбольш моцна прасочваецца на прыкладзе зарубiнецкай культуры, у якой большасць фiбул мае заходняе паходжанне. У сумежных арэалах моцнай латэнiзацыi падвергнулiся такiя культуры, як раннi этап пшэворскай, Паянэшты-Лукашоўка, Лiпiцкая i iнш.

Латэнская культура склалася на рубяжы VI - V стст. да н.э. на тэрыторыi сучаснай Швейцарыi, ФРГ i Францыi, адкуль яна распаўсюдзiлася практычна на ўсей Заходняй Еўропы. Яна ўзнiкла на падставе мясцовых плямен гальштацкага перыяду пад моцным уплывам антычнай цывiлiзацыi. Савю назву культура атрымала ад паселiшча Ла-Тэн на беразе Неушатэльскага возера ў Швейцарыi. Храналагiчныя рамкi культуры - V ст. да н.э. - рубеж н.э.

Неабходна таксама мець на ўвазе тое, што не ўсю латэнскую культуру трэба звязываць з кельтамi. Iснавалi тры обласцi латэна: 1) тэрыторыя фармiравання i росквiта латэнскай культуры, якая адпавядае зямлi гiстарычных кельтаў; 2) тэрыторыя, якая стала аб’ектам кельцкай экспансii, дзе атрымала распаўсюджанне кельцкая культура, аднак самi кельты складалi этнiчную меньшасць; 3) тэрыторыя, якая межавала з латэнскай культурай i падвяргалася пэўнаму культурнаму ўплыву.

Найбольш блiзкiя да тэрыторыi Беларусi помнiкi латэнскай культуры вядомы ў Закарпацкай вобласцi Украiны. Разам з помнiкамi Славакii старажытнасцi Закарпацця складаюць найбольш аддаленную групу сярэдняеўрапейскага латэна.

Храналагiчна латэн падраздзяляецца на некалькi перыядаў: 1) а - 500-400 гг. да н.э.; 2) в - 400-300 гг. да н.э.; 3) с - 300 - 120 гг. да н.э.; 4) l - 120 - 15 гг. да н.э.

У раннiм латэне (А - В) былi распаўсюджаны кароткiя мячы без скрыжавання, разнастайныя шыйныя грыўны, фiбулы, бранзалеты. Фiбулы маюць кароткую ножку з гладкай цi ўпрыгожанай антрапаморфнымi i зааморфнымi выявамi паверхняй. Раннiя латэнскiя тыпы прадстаўлены таксама фiбуламi выявай галавы птушкi i дротавымi фiбуламi. У перыяд В характэрна фiбула “ранне латэнскай” схемы.

У сярэднiм латэне (С) былi характэрны доўгiя мячы (каля 80 см) з выгнутым скрыжаванням i багата арнаментаванымi ножнамi. II - I ст. да н.э. з’яўляюцца фiбулы “сярэднялатэнскай” схемы, у якiх ножка ўмацована скабой. Узнiкае мноства ганчарных i чорнаглянцаваную. (Рыс.). Апошняя разам з фiбуламi атрымлiвае вельмi шырокае распаўсюджанне ў цэлам шэрагу культур, у тым лiку i на тэрыторыi Беларусi.

У познiм латэне былi характэрны вельмi доўгiя (звыш 1 м) мячы без скрыжавання з ножнамi, якiя маюць шэраг папярэчных абадкоў з бронзы. (Рыс.). Да познелатэнскiх належаць фiбулы з ромбападобнай ножкай. (Рыс.).