Пытанне 1:Этымалогія і станауленне паняцця археалогія.

Асновы археалогіі- зыходныя палажэнні. На бытавым узроуні большасць людзей успрымаюць археалогію як капанне глебы. Археалогія па метадах свайго даследвання – самастойная навука, якая прызвана рэканструірываць гістарычнае мінулае. Упершыню слова “археалогія” было ужыта старажытнагрэчаскім філосафам Платонам у 4 стагоддзі да нашай эры у філасоускім трактаце “Гіпій старшый”. Слова археалогія (archailogia) складаецца з двух слоу – archaios – старажытны і logos – навука, апавяданне. Атрымоуваецца, што археалогія у перакладзе са старажытнагрэчаскай мовы усведамляецца як апавяданне пра старажытнасць. Менавіта так растлумачыу гэты тэрмен шэраг антычных аутарау. Але яшчэ у 5 стагоддзі да нашай эры Герадот напісау славуты твор “Гісторыя”, са зместу гэтага твору вынікае, што гісторыя – гэта таксама апавяданне аб мянулых падзеях. Паводле брытанскай энцыклапедыі археалогія – навука альбо мастацтва, таму што яны абедзве у роунай ступені дакранаюцца да матэрыяльных рэшткау мінулага чалавецтва, а не пісьмовыя крыніцы, як гэта робіць гісторыя. Дапісьмовы перыяд – 99%, а пісьмовы перыяд – 1% з гісторыі чалавецтва. Згадаем, што гісторыя чалавецтва, якая пачынаецца з вылучэння чалавека з жывельнага свету. Гісторыя чалавецтва налічвае каля 1-2 мільенау гадоу. Пісьменасць з’явілася ум 4-3 тысяч гадоу таму у краінах блізкага усхода. Для тэрыторыі Беларусі у 10 стагоддзі. Такім чынам дапісьмовы перыяд гісторыі чалавецтва складае 99% ад гісторыі чалавецтва. Да тагож раннія пісьмовыя крыніцы вельмі сціслыя на інфармацыю. Акрамя такго пісьмовыя крыніцы былі і будуць суб’ектыунымі , таму што яны пішуцца людзьмі. Археолагі – гэта дэтэктывы мінуушчыны. Старадаунія рэчы, якія схаваныя у зямлі , дзе людзі пражывалі і хавалі памерлых называюць помнікамі археалогіі.

Пытанне 2: Віды археалагічных помнікау.

Паселішчы: Неумацаваныя паселішчы-паселішчы ранняга жалезнага веку і перыяду сярэднявечча (звычайна веска), стаянкі эпохі каменнага і бронзавагавякоу. Умацаваныя паселішчы- гарадзішчы, старажытныя гарады, замкі, крэпасці. Умацаваныя паселішчы з’яуляюцца на поудні у некаторых краінах у эпоху энеаліта і ронзавага веку. У лясной паласе Еуропы узнікаюць у перыяд ранняга жалезнага веку. Пахаванні: 1) пахаванні з наяунымі прыкметамі на паверхні: курганы, піраміды і іншыя збудаванні. 2) Пахаванні без наяуных прыкмет на мясцовасці – грунтавыя. Курган – пахавальнае збудаванне паусферычнай формы, якое узводзілі над памерлым. Курганны абрад пахавання узнікае у

эпоху бронзавага веку, захоуваецца на некаторых тэрыторыях да 19 века. Курганны абрад пахавання належыць усім народам акрамя аустралійцау. Абрад пахавання падзяляецца на трупаспаленне – крэмацыя, трупапалажэнне – інгумацыя. 1. нябожчык – пахаванне у насыпу. 2. пахаванне на гарызонце, 3. пахаванне у падкурганнай яме, 4. пахаванне без наяуных прыкмет, якія рабіліся у грунце: форма 6крэмацыя – ранні жалезны век. Сакральныя помнікі: (лац. Sacrum – святы, свяшчэнны). Гэта месцы, дзе людзі не пражывалі, а праводзілі рэтуалы, набажэнствы(Свяцілішчы). Прамысловыя аб’екты: Майстэрні па апрацоуцы сыравіны, шахты (неалітычныя, па здабычы крэменю.), месцы, дзе здабывалі і апрацоувалі каляровыя металы, дзе здабывалі жалезную руду(Рудні), старажытныя млыны, дарогі, масты узводзіліся у эпоху сярэднявечча ці у антычны час. Памятныя камяні, каменныя выявы: Памятныя камяні – камяні на якіх змешчаны якія-небудзь надпісы. Каменныя выявы – ідалы, скульптуры, крыжы эпохі сярэднявечча, камяні- следавікі. Да помнікау археалогіі адносяцца скарбы. Скарбы: рэчыуныя, грашова-рэчывыя, грашовыя (нумезматыка). Выпадковыя знаходкі, якія можна знайсці пад час земляных работ. Помнікі археалогіі можна кваліфіцыраваць па: геаграфічнаму прызнаку (Беларусі), па этнічнай прыналежнасці (славян), гістарычных эпохах ( сярэднявечча). АРХЕАЛАГІЧНЫЯ ПОМНІКІ, месцазнаходжанні, якія звязаны з жыццядзейнасцю і культурай старажытнага чалавека, прымеркаваны да натуральных ландшафтаў і з'яўляюцца аб'ектам археалагічнага вывучэння. У Беларусі вядома каля 11 тыс. археалагічных помнікаў: 2 тыс. - каменнага і бронзавага вякоў і 9 тыс. - ранняга жалезнага веку і эпохі сярэдневякоўя. Археалагічныя помнікі аб’ядноуваюць у археалагічныя комплексы. Археалагічны комплекс – скопішча артэфактау і экафактау на абмежаванай тэрыторыі. Археалагічныя комплексы бываюць адкрытыя і закрытыя. Закрытыя археалагічныя комплексы – комплексы, якія утвораны за непрацяглы час (сховішчы). Адкрытыя археалагічныя комплексы – паселішчы, якія існавалі працяглы час. Археалагічная культура-аб’ядноувае археалагічныя помнікі на пэунай тэрыторыі; - гэта тыя цаглінкі, з якіх аднауляецца падмурак нацыянальнай гісторыі. І чым глыбей гэты падмурак, і чым больш трывалы, тым глыбей гістарычная памяць народа. Археалогія – сістэма навуковых даследванняу накіраваных на вывучэнне матэрыяльных фактау (артыфакты), якія разам з іншымі дадзенымі дапамагаюць аднауляць гістарычнае мінулае. Сама па сабе археалогія нічога не даказвае, яна стварае умовы для рэканструкцыі мінулага, дакладнасць на многа залежыць ад узроуню культуры даследчыка. Археалогія – самая рамантычная з усіх навук, таму што яна стварае магчымасці для фізічнага аднаулення мінулага.

Пытанне 3: Культурны слой і стратыграфія.

Зямля – музей усяго былога. – Рыгор Барадулін. “Зямля, што добрая маці, прыняушы у нетры сваі ад яе ж рукой чалавека узятае у немачы захоувае яго для далекіх нашчадкау і тады заступ археолага раскрые нетры і прымусіць іх расказаць пра мінулае”. – 19 стагоддзе, Сементоускі(Археолаг, этнограф). Галоуным індыкатарам пры выяуленні паселішчауз’яуляецца культурны слой . Культурны слой – слой зямлі, які утвараецца у выніку жыцця і дзейнасці чалавека (уведзены у навуковы зварот французскім навукоуцам Габрыэлем Мартылье у 19 стагоддзі). На утварэнне культурнага слою уплывае: будаунічая дзейнасць чалавека; прамысловая і гаспадарчая дзейнасць чалавека; прыродны фактар; канцэнтрацыя насельніцтва на паселішчы і працягласць жыцця. У залежнасці ад гэтага культурны слой можа мець розную таушчыню, афарбоуку, структуру.Так напрыклад на стаянках эпохі неаліту, бронзавага веку, ранняга жалезнага веку, сярэднявечча. Шырыня культурнага слою складае дзесяткі сантіметрау да 1 метра. У гарадах старажытнай Русі: Ноугарад, Кіеу, Полацк, Мінск-таушчыня культурнага слою складае 7-8 метрау. У старажытных гарадах Месапатаміі таушчыня складае да 20 метрау. А на некаторых паселішчах Сярэдняй Азіі(Іерыхон) дасягае 30 – 40 метрау. Па афарбоуцы культурны слой бывае: Светла-шэры, шэры, цемна-шэры, чорны, карычневы. Па структуры ен бывае рыхлы і шчыльны. Часам культурны слой, асабліва вільготны, можа мець пах вокіслу вуглірода. Напластаванні культурнага слою можна навучыцца чытаць. Для гэтага у спецыялістау існуюць спецыяльныя сімвалы. Метад з дапамогай якога можна чытаць напластаванні культурнага слою называецца стратыграфія. Гэтае слова утворанае з двух слоу: strata – апісанне, graphos – слой. У стратэграфіі есць свае законы і тэрміны: Паверхня пад якой залягае культурны слой – дзенная паверхня, Паверхня над якой залягае культурны слой – мацярык, Стэрыльная праслойка – слой зямлі, плену, гліны, у якой няма слядоу дзейнасці чалавека. Яна утвараецца у час катаклізмау. У культурным слоі сустракаюцца знаходкі, якія маюць сваю тэрменалогію: Артэфакты – тое, што зроблена рукою чалавека. Экофакты – тое, што зроблена прыродай (косці). Законы стратэграфіі: самая старажытная знаходка – у самым нізе, самая маладая знаходка – у самым версе. Знаходкі, якія знаходзяцца бліжэй да дзеннай паверхні маладзейшыя, а найбольш старажытныя знаходзяцца бліжэй да матэрыка. Перамяшчэнне знаходак найбольш старажытных і найбольш маладых бліжэй да матэрыка у выніку перакопа. Культурны слой падзяляецца на вілдьготны і сухі: Вільготны культурны слой – такі слой, які насычаны грунтовымі водамі, ен не прапускае паветра, цудоуна захоувае прадметы з арганікі (дрэва, скура, косці). Сухі культурны слой – прапускае паветра, якое разбурае рэчы з арганікі, наносіць шкоду для вырабау з металу. Больш інфармацыі дае вільготны культурны слой. Культурны слой – самая каштоуная археалагічная крыніца. Раскопвая паселішча мы яго знішчаем і яго нельга аднавіць. Таму раскопкі праводзяцца толькі спецыялістамі, якія маюць пэуную адукацыю.

Пытанне 4: Віды археалагічнай дзейнасці.

“Нельзя об’ять необ’ятное” –К. Пруткоу. Кожная навука мае сваю спецыялізацыю. У аснову спецыялізацыі могуць быць пакладзены геаграфічны, метадычны, храналагічны, аб’ектны прынцыпы. Археналогія у метадах даследвання: Палевая археалогія – археалогія, якая зхвязана з палевымі работамі, разведкамі і раскопкамі. Кабінетная археалогія (камеральная) – раздзел археалогіі, які грунтуецца на вывучэнні артэфактау і экафактау у кабінетных умовах (стацыянарных). Сабраныя пад час раскопак знаходкі у кабінетных умовах, класіфіцыруюцца па свайму паходжанню, храналагічнаму, этнічнаму прынцыпах, па матэрыялу выраба, па прызначэнню. Пасля яны ачышчаюцца, кансервуюцца, рэстауруюцца, фіксуюцца: фатаграфуюцца, замалеуваюцца. Гэта і есць кабінетная работа археолага. Археалогія тэарэтычная – методыка і мета далогія археалогіі. Археалогія эксперыментальная – у свій час існавала думка, што выраб каменных прылад працы займау шмат часу. Праверыць гэта вырашыу Сяменау. Эксперыментальным шляхам было устаноулена, што выраб займау некалькі дзен. Польшча. Гарадзішча Біскупін(6-5 ст. да н. э.). Размешчана на востраве пасярод возера. Гарадзішча загінула у пажары. Культурны слой вільготны, што захоувае арганічныя рэчы (скура, косткі, драуляныя вырабы, рэшткі абарончых збудаванняу). Гэта дало магчымасць польскім навукоуцам аднавіць у натуральную велічыню гарадзішча. З дапамогай сістэматыкі польскія вучоныя іметуюць розныя бакі гаспадарчай дзейнасці (выраб прылад працы, апрацоуваць скуру, займаюцца прыгатаваннем ежы). 10 жніуня 1956г. – упершыню у сусветнай практыцы польскія вучоныя спалілі мадэль старажытнага гарадзішча. Гэты пажар здымауся на кінастужку , потым гэтае пепілішча засталося некранутым (мэта – высветліць, якія сляды пакідаюць на зямліспаленыя старажытныя рэчы, каб потым больш дакладна, па выяуленым у культурным слоі рэчам рэканструіраваць выгляд помніка да пажара). Такім чынам: эксперыментальная археалогія – галіна археалогіі, якая вывучае старажытныя тэхналогіі, побыт і лад жыцця з дапамогаю эксперымента, ва умовах максімальна набліжаных да рэальных з мэтаю праверыць правільнасць атрыманых гістарычных высноу, зробленых на падставе вывучэння артэфактау і экафактау. Археалогія у часе: Археалогія дагістарычная – галіна археалогіі, якая вывучае працэс развіцця чалавецтва у перыяд, які быу да вынаходніцтва пісьменнасці ( археалогія каменнага веку, археалогія бронзавага і жалезнага вякоу). На поудні, дзе пісьменнасць з’яуляецца у бронзавым і жалезным веку, заканчваецца дагістарычны перыяд. Для краін старажытнай грэцыі ірыма дагістарычны перыяд заканчваецца у раннім жалезным веку. Археалогія гістарычная – галіна археалогіі, якая вывучае той перыяд, калі ужо з’яуляюцца помнікі пісьменнасці. Сюды адносяцца у Еуропе: археалогія антычных дзяржау і археалогія перыяду сярэднявечча. Гістарычная археалогія даходзіць да той пары,калі па пісьмовых крыніцах у значнай ступені можна рэканструіраваць гістарычнае мінулае (18-19 ст.). Для гэтых перыядау дадзеныя археалогіі выступаюць як крыніца для ілюстрацыі пісьмовых звестак. Археалогія у прасторы – археалогія асобных тэрыторый, рэгіенау, этнасау, у аснову вывучэння помнікау тут пакладзены геаграфічныя або этнаграфічныя фактары: археалогія старога і новага свету, беларусі, скіфау, кельтау. Біблейская і царкоуная археалогія: Ні біблейская ні царкоуная археалогія не ставяць за мэту даказваць або аправяргаць наяунасць ці адсутнасць бога. Біблейская і царкоуная археалогія разглядаюць той гістарычны фон, на яком разгортваюцца біблейскія падзеі. Археалогія аб’ектау – археалогія, якая вывучае помнікі старадауняй архітэктуры , якія не захаваліся на дзеннай паверхні: абарончыя збудаванні, храмы, прамысловыя і гаспадарчыя аб’екты (масты, млыны, водаправоды). Археалогія сметнікау: Сметнік – сапраудны кландайк (месца багатае на што-небудзь) для археолага. Кландайк – месца у Пауночнай Амерыцы, дзе здабывалі золата. Сметнікі сустракаюцца на антычных паселішчах. Яны маюць вялікую цэннасць. Антычныя гарады трымалі у чысціні і усе смецце вывозілі па-за межы горада. Такія сметнікі сустракаюцца у некаторых гарадах сярэднявечча (мір, Магілеу). Знойдзены дробныя манеты, прылады і іншае. Але у ЗША, дзе эпохі сярэднявечча не было , пачалі вывучаць сучасныя сметнікі. І таму раскопкі гэтых сметнікау далі вялікую колькасць інфармацыі эколагам і археолагам. Гэта навука атрымала назву гарбалогія. Гарбалогія, паходзіць з амерыканскай мовы – смецце. Нарадзілася гэтая навука у 1973 годзе у штаце Арызона, заснавальнік Раджы. Разам са студэнтамі яны вывучалі гарадскія сметнікі, затым смецце памяшчалі у халадзільнікі (пазбаулялі паху), а затым класіфіцыравалі яго. На аснове гэтага вучоныя зрабілі некаторыя высновы: Напрыклад: высветлелася як людзі праводзяць сябе у складаных умовах. У ЗША у той час былі перабойкі з пастаукай цукру. Таму ЗША закупалі цукар у Мексіцы. Але ен быу не вельмі высокай якасці. Ен вельмі хутка псавауся, таму яго у вялікай колькасці выкідалі на сметнік.Гэта высветлелі гарбаолагі.

Пытанне 5: Палявая археалогія: разведкі і раскопкі.

Навуковы тэрмін узнік у 20-я гады 20 стагоддзя, калі закладваліся юрыдычныя асновы экспедыцыйных работ. Менавіта у тыя гады археалагічныя работы праводзіліся паза межамі паселішчау у полі. І толькі з другой паловы 20 стагоддзя грунтоуныя работы пачаліся у гарадах, на дне вадаемау, але усе яны аб’яднаны палявой археалогіяй. Пачалі праводзіць археалагічныя раскопкі пад вадою, у гарадах, пачала развівацца паветраная археалогія. Палявая археалогія уключае у сабе два віда дзейнасці: 1. Археалагічнае вывучэнне помніку з навуковымі метадамі, фундаментальнымі даследваннямі; 2. Археалагічныя даследванні ахоуныя, выратавальныя, накіраваныя на вывучэнне помнікау археалогіі, якім пагражае знішчэнне. Для таго, каб праводзіць навуковыя фундаментальныя археалагічныя даследванні трэба спачатку вызначыцца з навуковымі інтарэсамі: што вывучаць? Яны патрабуюць ад даследчыка навуковага абгрунтавання. Трэба спачатку вызначыцца з навуковымі інтарэсамі. Права на правядзенне археалагічных работ дае дакумент, які мае назву адкрыты ліст. Адкрыты ліст формы №1 дае права на правядзенне археалагічных раскопак шырокай плошчаю (на усіх відах археалагічных помнікау (прафесіянал)). Адкрыты ліст формы № 2 дае права на правядзенне археалагічных разведак і раскопак невялікай плошчы (36 метрау квадратных). Ліст гэтай формы выдаецца пачынаючым археолагам. Для таго, каб ен нанес мінімальную шкоду археалагічнаму помніку. Адкрыты ліст формы №3 не дае права на правядзенне раскопачных работ. Ен дае права толькі на правядзенне археалагічных раскопак. Заувага: Адкрытыя лісты формы №1-3 служаць для правядзенне навуковадаследвальных аперацый. Яны патрабуюць ад даследчыка навуковых доказау і адукацыі. Адкрыты ліст формы №4 дае права на правядзенне раскопак усюды: у чым розніца? Ен даецца на правядзенне ахоуных і выратавальных работ і не патрабуе навуковага абгрунтавання. Гэтыя работы фінансуюцца тымі арганізацыямі, якія праводзяць будаунічыя работы. Адкрыты ліст выдае нацыянальная акадэмія навук беларусі. Выдае фізічнай асобе, якая мае вышэйшую адукацыю па просьбе установы, дзе асоба працуе (акадэмія навук, ВНУ, музей). Палявыя даследвані падраздзяляюцца: 1) Археалагічныя разведкі – служаць для выяулення і фіксацыі помнікау археалогіі. Археалагічныя разведкі можна праводзіць на ауто і пешшу у залежнасці ад сітуацыі. Археалагічныя разведкі праводзяць: а) Выязджаюць на мясцовасць і з дапамогай пісьмовых дадзеных выяуляем помнікі археалогіі. Калі вывучаюць курганы на тэрыторыі Беларусі, то яны маюць свае мясцовыя назвы: 1. На поуначы Беларусі курганы называюць валатоунікамі. З’яуленне гэтых курганоу звязваюць з вялікімі і магутнымі людзьмі – волатамі; 2. У цэнтральнай Беларусі курганы называюць шведскімі і фыранцузскімі магіламі, бо лічаць, што яны паходзяць ад часоу шведскай і вайны 1812 года; 3. Курганы у цэнтральнай і паудневай Беларусі называюць капцамі (у аснове ляжыць літоуская назва kapas – магіла, пахаванне). Палявы дзеннік: Апісваецца, дзе курган размешчаны. Прывязваюць да насельнага пункта (адлегласць і накірунак свету); Апісваецца дзе знаходзіцца ( у лесе ці полі); Апісваецца колькасць, дыяметр асновы, ступень захавання (пашкоджаны або цэлы) курганоу; Назва мясцовасці. Таму малююць сітуацыйны план, план курганнай групы. Першы спосаб раскопкі аднаго з курганоу. Пасля раскопак насып кургану аднауляецца у першапачатковым выглядзе. Закопваецца запіска у банцы, у якой змяшчаецца паведамленне, што гэты курган быу раскопаны. Другі спосаб раскопкі кургана:утварэнне броукі. Поступова крыж можна разбіраць. Застаецца толькі броука. Выяуленне і раскопкі паселішча: Звычайна у мясцовага насельніцтва мае назву гарадок, гарадзішча, гарадзец. Сакральныя месцы. Пра іх у мясцовага насельніцтва існуюць паданні і легенды аб гэтым месцы. Яны маюць свае назвы сярод мясцовага насельніцтва – царковішча, чортава гара, папова гара ці лысая гара. Стаянкі эпохі неаліту або бронзавага веку (стаянкі), то мясцовае насельніцтва можа дапамагчы іх знайсці (сустракаюцца крэмні абробленыя чалавекам, якія маюць назву у народзе “чортавыя пальцы”. Архелагічную разведку праводзяць для таго, каб вызначыць культурны слой гэтага паселішча. Гэтыя разведачныя работы маюць такую назву як шурф. Шурф – раскопкі невялікай плошчы з мэтаю выяулення культурнага слою на помніку, а таксама вызначэнне таушчыні і храналогіі гэтага культурнага слою. Раскоп павінен быць арыентаваны толькі па частках свету. Робіцца гэта для таго, каб пасля завяршэння работы, можна было замаляваць профіль. Перад раскопкамі, з дапамогай нівеліру на плане раскопак наносяць усе няроунасці рэльефа. З дапамогай гэтага прыбора на плане раскопак наносяцца усе няроунасці рэльефа. Раскопкі праводзяцца толькі уручную: з дапамогай лапаты. Працуюць невялікімі групамі (па 2-3 чалавека). Капаюць на глыбіню штыка (20 см.). Глыбіня распрацоукі кантралюецца з дапамогай нівеліра. Пад час раскопак вядзецца палявая дакументацыя археолага. Палявая дакументацыя археолага: 1. Палявы дзеннік археолага. У палявым дзенніку вядзецца апісанне працэсу раскопак, апісфаецца стратэграфія. Апісваюцца усе канструкцыі, якія выяуляюцца у час раскопак. Адзначаюцца найбольш важныя знаходкі. Апісваецца кожны пласт: 1 пласт – 0-20 см., 2 пласт – 20-40 см., 3 пласт – 40-60 см. 2. Палявы вопіс знаходак. У палявы вопіс знаходак запісваюцца усе індывідуальныя знаходкі, якія выяулены у час раскопак. Знаходкі падзяляюцца на індывідуальныя і масавыя. Масавыя знаходкі – знаходкі, якія сустракаюцца у вялікай колькасці (кераміка, косткі жывел). Індывідуальныя знаходкі – знаходкі, якія сустракаюцца рэдка (узбраенне, прылады працы). Пасля завяршэння раскопак на аснове палявога вопісу складаецца калекцыйны вопіс. У ім знаходкі распісваюцца па матэрыялу выраба: выраб з чорнага металу, з каляровага, з каменю. Таксама робіцца палявы чарцеж. План раскопа малюецца у маштабе 1:20. Працэс раскопак фіксуецца на фотакамеру. Пасля завяршэння раскопак знімаюць профілі. Пасля раскопак раскоп засыпаецца. Працэс раскопу завершаны.

Пытанне 6: Фіксацыя, ачыстка і кансервацыя археалагічных знаходак.

Пад час раскопак вядзецца палявая дакументацыя археолага. Палявая дакументацыя археолага: 1. Палявы дзеннік археолага. У палявым дзенніку вядзецца апісанне працэсу раскопак, апісфаецца стратэграфія. Апісваюцца усе канструкцыі, якія выяуляюцца у час раскопак. Адзначаюцца найбольш важныя знаходкі. Апісваецца кожны пласт: 1 пласт – 0-20 см., 2 пласт – 20-40 см., 3 пласт – 40-60 см. 2. Палявы вопіс знаходак. У палявы вопіс знаходак запісваюцца усе індывідуальныя знаходкі, якія выяулены у час раскопак. Знаходкі падзяляюцца на індывідуальныя і масавыя. Масавыя знаходкі – знаходкі, якія сустракаюцца у вялікай колькасці (кераміка, косткі жывел). Індывідуальныя знаходкі – знаходкі, якія сустракаюцца рэдка (узбраенне, прылады працы). Пасля завяршэння раскопак на аснове палявога вопісу складаецца калекцыйны вопіс. У ім знаходкі распісваюцца па матэрыялу выраба: выраб з чорнага металу, з каляровага, з каменю. Таксама робіцца палявы чарцеж. План раскопа малюецца у маштабе 1:20. Працэс раскопак фіксуецца на фотакамеру. Пасля завяршэння раскопак знімаюць профілі. Пасля раскопак раскоп засыпаецца. Працэс раскопу завершаны. Апрацоука знаходак у палявых умовах: Знаходкі мыюцца у вадзе (тазік з вадоюі шчотка). Далей знаходкі раскладваюцца на артушах паперы. Пасля высыхання наносіцца шыфр. Знаходкі на якіх нельга напісаць кладуць у пакеты і выпісваюць пашпарт на паперы. Апрацоука знаходак у лабараторных умовах: У лабараторных умовах знаходкі класіфіцыруюцца па матэрыялу выраба; па назначэнню (прылады працы, упрыгожванню, рэчы побыту, узбраенне); па храналагічнай прыкмеце. Затым усе знаходкі апісваюцца: апісваюцца іх параметры, затым знаходкі замалеуваюцца і фатаграфуюцца. На падставе палявой дакументацыі археолага пішацца справаздача аб археалагічных даследваннях. У гэтай справаздачы адлюстроуваецца уся палявая работа. На прыканцы работы робіцца гістарычная выснова. У справаздачы адлюстроуваецца уся палявая работа: разведка, апісваюцца раскопкі, працэс раскопак ілюструецца. Робіцца навуковае падсумаванне. Гэта справаздача абмяркоуваецца у навуковым падраздзяленні. Пасля абмеркавання яна прымаецца і паступае у архіу і з’яуляецца гістарычнаю крыніцаю. На падставе такіх справаздач затым можна пісаць навуковыя тэксты, артыкулы. Права карыстання справаздачай належыць толькі аутару раскопак. Іншы чалавек можа карыстацца ею, але толькі з дазволу даследчыка. Апрацоука археалагічнага матэрыялу у лабараторных умовах з мэтаю іх далейшай захаванасці. Вырабы з каменю, керамікі як правіла не патрабуюць якой-небудзь кансервацыі. Яны добра захоуваюцца на працягу дзесяцігоддзяу. Кераміку неаліта, бронзавага веку пакрываюць празрыстым клеем, каб не крашыліся. Вырабы з дрэва у палявых умовах пад час раскопак, калі яны нерассыпаюцца змяшчаюцца у палітэленавы пакет, затым яны праходзяць хімічную апрацоуку метадам кансервацыі – з дапамогай спецыяльнай апрацоукі хімічнымі рэчывамі (гэты метад быу ужыты пад час раскопак, якія праводзіліся у старажытным горадзе беларусі – Берасці). Аутар гэтага метада прафесар Віхроу. Вырабы са скуры (абутак, галантарэя) прапітваюць растворам гліцэрыны, каб яны не крышыліся. Вырабы з чорнага металу ачышчаюць хімічным шляхам. Іх змяшчаюць у раствор натрыя ош + цынк пры тэмпературы 100 градусау. Так яны ачышчаюцца ад акіслення. Вырабы з каляровага металу: “Трілон – Б” удаляіць окісь. Урабоце археолага вылучаюць такія этапы, як кансервацыя, рэстаурацыя і рэканструкцыя артэфактау. “Раскопкі без далейшай кансервацыі падобны вандалізму”. Гэтая фраза была змешчана у навуковым выданні. Кансервацыя (conservacio – захаванне) – комплекс мерапрыемствау накіраваных на захоуванне: формы і памерау, колеру, тэкстуры і фактуры знаходкі, а таксама на павялічэнне трываласці археалагічных знаходак ад розных уздзеянняу. Тэкстура – будова зместу рэчы. Фактура – будова паверхні рэчы. Кансервацыя бывае аператыуная і доугатэрміновая. Аператыуная кансервацыя праводзіцца у палявых умовах пад час раскопак. Дробныя рэчы з дрэва можна змяшчаць у слоікі з вадой і дабавіць фармалін. Але, калі буйныя рэчы, то знаходку трэба змясціць у поліэтылен і пакласці туды фармалін. Вырабы ска скуры трэба прамыць, падсушыць і пакласці у папяровы пакетык. Кансервацыя доугатэрміновая у лабараторных умовах: Артэфакты з крэменю не патрабуюць кансервацыі. Але артэфакты з крохкага крэменю патрабуюць кансервацыі. Таму іх прамазваюць тонкім слоем клея. Артэфакты са шкла: Артэфакты са шкла ранняга жвлезнага веку, сярэдняга веку (антыка), як правіла пакрыта пленкай вокісла (паціна). Яна не дае убачыць сапраудны колер шкла. Таму шкляныя вырабы апрацоуваюцца салянай кіслатой, а затым пакрываюцца тонкім слоем клея. Кераміка: Кераміка з помнікау сярэднявечча вельмі трывалая. Кераміка з помнікау неаліта, бронзы, ранняга жалезнага веку вельмі крохкая і можа рассыпацца. Таму яе абмазваюць клеем. Вырабы са скуры: Яны як правіла добра захоуваюцца у культурным слоі. Абутак у культурным слоі выдатна захоуваецца, але, калі яго дастаць на паверхню, то ен пачынае рассыпацца. Для таго, каб захаваць яго некалькі разоу прапітваюць гліцырынай. Вырабы з косці: Са старажытных паселішчау таксама могуць быць крохкімі і таму абмазваюць клеем на арганічнай аснове. Чорныя металы: Металічныя вырабы, знойдзеныя у вільготным культурным слоі добра захоуваюцца і пакрыты вокіслам. Металічныя вырабы знойдзеныя у сухім культурным слоі пакрыты тоустым слоем іржы. Для таго, каб пазбавіць іх іржы, трэба апусціць у раствор натрый ош, калій ош. У якасці каталізатара выкарыстоуваецца цынк: натрый ош + цынк пры тэмпературы 100 градусау. Пасля таго, як яны пабываюць у хімічным растворы, іх трэба прамыць вадой і пачысціць металічнай шчоткай. Затым, каб пазбавіць вільгаці іх трэба прамыць спіртам. Каляровы метал: вырабы з каляровага металу пакрыты тонкаю пленкаю вокісла (блакітнага ці зяленага колеру). Для іх расчысткі выкарыстоуваецца хімічная рэакцыя: манету змясціць у трылон – Б. У гарадах вырабы з дрэва у вільготным слоі змяшчаецца даволі шмат вырабау з дрэва. Дрэва можа утрымліваць да 100% вільгаці. У лабараторных умовах дрэва кансірвуецца хімічным спосабам. Дадзены метад быу вынайдзены у БССР прафесарам Віхровым. Драуляныя вырабыц прапітваюць вадкімі манамерамі, затым пад уздзеяннем тэмпературы манамер пераутвараецца у палімер. Пасля гэтага драуляныя прадметы захоуваюць сваю тэкстуру, але набываюць прочнасць. Гэты метад быу выкарыстаны у комплексе Берасце. Там апрацоуваліся дамы, вуліцы. З дапамогай шпрыцоу гэтае рэчыва уводзілася у зруб, а таксама прамазваліся зверху пэнзалем. Потым пускалася гарачае паветра. Гэта добра было зроблена не на усіх аб’ектах.

Пытанне 7: Рэстаурацыя і рэканструкцыя у археалогіі.

Рэканструкцыя (reconstruction – адбудова). Яе можна падзяліць на візуальную, графічную, пластычную і гістарычную. Візуальная рэканструкцыя – калі, напрыклад, на адным месцы мы знаходзім вугаль, шлакі, металічныя вырабы і іншае, то можам зрабіць вывад, што на гэтым месцы знаходзілася кузня. Графічная – калі мы аднауляем другую частку па выяве першай. Але самая цікавая гэта пластычная – можа мець дачыненне да асобных аб’ектау, так і да вялікіх памерау часткі горада. А таксама рэканструкцыя у натуральную велічыню. Такая рэканструкцыя была праведзена у гарадзішчы Біскупін. Вельмі цікавую рэканструкцыю дае метад гіпсавага слепку. Ен быу распрацаваны яшчэ у 19 стагоддзі. Перадгісторыя з’яулення: 79г. н. э. – Пампея: Адбылося вывяржэнне вулкана Візувій. Таушчыня попелу у некаторых месцах перавышае больш за 2 метра. Праз пэуны час лава застывае. Праходзяць стагоддзі і тое, што да гэтага часу было зроблена з арганікі парахнее і утварае пустоты. 1860 г. – у Пампеі італьянскі навуковец Фіарэлі, калі раскопвау лаву і попел натыкнууся на пустоты. Пасля візуальнай ацэнкі у яго узнікла думка, каб запоуніць гэтыя пустоты гіпсам. Гэтае рэчыва вельмі хутка атвярдзявае. У пустоты праз вузкія адтуліны улівалі алібастр ці гіпс. Гэтыя рэчывы хутка застывалі. Лаву разбіралі і атрымоувалі дакладныя адбіткі таго, што там было. Можна аднавіць складкі адзення. На сучасны стан ужываецца празрысты палімер замест гіпса, што дае магчымасць убачыць тое, што было пад вопраткай (упрыгожванні) – метад Фіарэллі. Да гэтага метада можна аднесці антрапалагічную рэканструкцыю. У аснове гэтага метада ляжыць антрапалагічны альбо графічны спосаб рэканструкцыю твара па чэрапу. Гэты метад грунтуецца на аснове рэльефу костак, мяккіх тканак твару з улікам узросту, полу, этнаграфіі чалавека. Гэты метад быу распрацаваны у Заходняй Еуропе яшчэ у 19 стагоддзі. У СССР гэты метад быу распрацаваны у даваенныя гады археолагам і скульптарам Міхаілам Герасімавым. Каб праверыць дасканаласць метада, Герасімау аднауляе твар памерлых лядзей, якіх ніколі не бачыу. Калі твары людзей аднавілі з дапамогай гэтага метада, супадзенне было на 90-100 %. Гэты метад атрымау назву метад Міхаіла Герасімава. Гэтым метадам былі адноулены твары першабытных людзей. Менавіта такім метадам былі адноулены выявы першабытных людзей, а таксама былі адноулены твары вядомых гістарычных асоб. Гэтая работа пазней праводзілася і на тэрыторыі Беларусі. Гэтая работа дае не толькі магчымасць аднавіць выяву твара чалавека, але дае магчымасць нават аднавіць і прычоску. Вельмі цікавую рэканструкцыю правялі з выявай Філіпа 2 – бацькі Александра Македонскага – у 1977 годзе. Пахаванне захавалася вельмі кепска. Чэрап захавауся вельмі кепска і быу раздроблены. Чэрап Філіпа 2 быу склеяны па кавалачках, а затым была зроблена яго графічная рэканструкцыя на камп’ютэры. Ен меу шрам на воке, які быу выбіты стралою. Сапаставіу выяву на манетах атрымалася амаль 100% падабенства. Рэканструкцыя гістарычная – самая шырокая і самая абагульняючая рэканструкцыя. Рэканструкцыя праводзілася у больш познія часы. Раскопкі старажытных гарадоу дазваляюць нам рэканструіраваць воблік гарадоу, якое адзенне там насілі. Можна аднавіць не толькі выгляд горада, але і дробныя моманты жыцця. 1999 год – Слуцк, тэрыторыя пасада. Пад час раскопак сустрэта шмат манет, шпоры, сустрэты алавяныя кулі, курыцельныя люлькі. Сустрэта шмат костак жывел, шмат шклянога посуду. А вельмі цікава і тое, што былі знойдзены і жаночыя штучкі: пацеркі, пярсценкі, чаравікі. Рэстаурацыя (restauracio – аднауленне) – аднауленне незахаваушыхся частак артэфакта, якія можна абнавіць, калі ведаць іх знешні выгляд.

Пытанне 8: падводная археалогія.

Падводная археалогія: Спецыфічныя метады даследвання у археалогіі – метады, якія істотна адрозніваліся ад тых метадау, якія звычайна ужываюцца у палявых умовах. Да такіх метадау адносяцца падводная археалогія, паветраная археалогія, падземная археалогія. Падводная археалогія – галіна археалогіі, якая займаецца вывучэннем сапраудных аб’ектау, якія апынуліся пад вадой. Існуюць некалькі спосабау даследвання артэфактау, якія аказаліся пад вадой: 1. Абследванне дна вадаема і збіранне невялікіх артэфактау. Па сутнасці гэта археалагічная разведка; 2. Даследванне дна вадаема па методыцы даследвання паселішчау на сушы з распрацоукай грунта; 3. Такілажныя работы: пад’ем са дна вадаема вялікіх артэфактау з дапамогай спецыяльнага абарудвання і вывучэння іх на паверхнасці; 4. Кесоныя работы: У аснове гэтага метада ляжыць асушэнне часткі дна вадаема і правядзенне на ей раскопачных работ; 5. Міліяратыуныя работы: У аснове гэтага даследвання ляжыць асушэнне усяго вадаема і правядзенне затым раскопачных работ. Пачатак даследвання затанулых аб’ектау бярэ свае вытокі з Антычнай пары, калі вопытныя ныральшчыкі абследвалі затанулыя карабліу пошуках скарбау. Гэтыя работы праводзіліся у меркальтыйных інтарэсах, не праводзіліся у навуковых цэлях. Вопыт гэтыхх ныральшчыкау спатрэбіуся для вучоных наступных эпох. Становішча змянілася, набыло навуковы падыход у даследванні затанулых аб’ектау у сярэдзіне 19 стагоддзя, калі археалогія аформілася у самастойную навуку. У той час у шматлікіх кутках свету праводзіліся археалагічныя раскопкі, быу вынайдзены вадалазны рыштунак. Першымі хто выкарыстаугэтыя вынаходніцтвы у навуковых цэлях мэтах даследвання, былі англічане Чарльз і Джон Дзіны. У 1836 годзе яны абследвалі вусце ракі Тэмзы, дзе быу затоплены англійскі фрыгат “Мэры Роуз”. Англійскі врыгат “Мэры Роуз” быу пабудаваны для вайны з французскім флотам. На яго пабудову пайшло прыкладна 15 гектарау лесу. Гэта быу даволі магутны карабель для таго часу. Ен быу даволі вялікім : ен меу 4 палубы і таксама ен меу 4 мачты. На яго узбраенні знаходзілася даволі шмат тяжкіх гармат, вялікая колькасць мушкетау. 19 ліпеня 1545 г. – фрыгат выйшау з бухты ракі Тэмзы і пачау урачыстае шэсце. Фрыгат выйшау у адкрытае мора і павінен быу даць салют. Калі былі адчынены пушачныя адтуліны, наляцеу моцны парыу ветра, які нахіліу карабель. У гэтыя пушачныя адтуліны пачала залівацца вада і за некалькі хвілін фрыгат пайшоу на дно і уся каманда загінула. Спецыялісты утой час спрабавалі падняць фрыгат (ім удалося дастаць мелкія рэчы), але у 19 стагоддзі пра гэты фрыгат ужо амаль ніхто не памятау. Рыбакі, калі на гэтым месцы лавілі рыбу, пастаянна чапляліся за нешта і рвалі свае сеці. Таму, каб высветліць што там, рыбакі папрасілі дапамогі у гэтых братоу. Ім удалося падняць на паверхню 24 гарматы і іншыя віды узбраення (мушкеты, лукі і іншае), таксама былі знойдзены прадметы побыту. Але самае галоунае яны па памяці намалявалі падрабязны план фрыгата і зрабілі яго навуковае апісанне. У сярэдзіне 20 стагоддзя пра гэты фрыгат забыліся. У другой палове 20 стагоддзя удалося знайсці рэшткі фрыгата, якія даволі добра захаваліся. У 1978 годзе прыступілі да раскопак гэтага фрыгата і было пастаулена такое пытанне як узняць яго на паверхню. З дапамогай даследвання фрыгата высветлелі чаму экіпаж не здоліу спасціся (каля 400 чалавек). Справа у тым, што верхняя палуба была пакрыта сеткай, менавіта з-за гэтага большая частка экіпажа загінула. Цікава, што самыя апошнія знаходкі былі знойдзены у кастрычніку 2005 года. Фрэгат “Мэры Роуз” змясцілі у сухім доке. Яго апрацавалі спецыяльным сухім хімічным прэпаратам і зрабілі з яго музей. Францыя 24. 07 1684 года: ад порта Ля-Рашэль адыходзіць эскадра у складзе 4 караблей. На караблях акрамя ваенных прысутнічала і простае насельніцтва (350 чалавек). Гэтая эскадра бярэ курс на амерыку да вусця ракі Місісіпі, каб заснаваць там паселішча. Мэта плавання: заснаваць у вусці ракі Місісіпі паселішча (зараз гэта штат Луізяна і заснаванае у вусці ракі Місісіпі паселішча Новы Арлеан). Гэтая эскадра была благаслаулена французскім каралем Луі 14. Адзін карабель пад назваю Белла быу не у зусім прыгодным стане і калі паднялася вялікая бура, то карабель затануу (глыбіня была менш за 4 метра). У 1995 годзе амерыканскія спецыялісты абследвалі гэтае месца у вусці заліва. Даследванне паказала, што крабель вельмі кепска захавауся, па гэтай прычыне яго нельга было падняць на паверхню, таму што пры пад’еме ен бы поунасцю разбурыуся. Улічваючы, што глыбіня была невялікая было вырашана узвесці металічную скрыню вышыней больш за 4 метра, засыпалі пясок паміж сценкамі і выдалілі воду. Тэрыторыю разбілі на квадраты і пачалі раскопкі. Пад час раскопак было знойдзена узбраенне, кераміка, алавянныя рэчы і многія іншыя рэчы побыту. Гэтыя раскопкі каштавалі археолагам 1400000 доларау. Падводная археалогія у Расіі і Беларусі: Першыя падводныя даследванні у Расіі адбыліся у 1905 годзе у Крыму і Феадосіі. 1943 год – Жак іф Кусто вынайшау акваланг. Гэта дало магчымасць праводзіць даследванні на большай глыбіні і большай плошчай. 30-я гады 20 стагоддзя – адбыліся даследванні каля старажытных паселішчау Херсона і Олея. 1957 год – у Крыме пачала дзейнічаць пастаянная археалагічная экспедыцыя, якая займалася падводнымі работамі. З невялікімі перапынкамі яна дзейнічае і па сеняшні дзень. У Беларусі першыя такія работы прыпадаюць на 1907 год, калі з рэчкі Ясельда была паднятагармата 17 стагоддзя. На рацэ Беразіна былі праведзены даследванні па поіску каштоунасцей, якія пад час вайны 1812 года вывазіу Напалеон з масквы. Справа гэтых даследванняу заключаецца у тым, што Фнапалеон, калі бяжау ва Францыю схавау на тэрыторыі беларусі 35 пудоу срэбра і 18 пудоу золата. 1987 год – пры мінскім ДПІ быу створаны клуб па археалагічным даследванням “Аква науты”. Яны разам з археолагамі Акадэміі навук праводзілі даследванне рэчышча Заходняй Дзвіны, дзе раней стаяу Барысаускі камень. 1987-1991 гада – абследвалася рэчышча ракі свіслач, са дна былі падняты старажытныя рэчы. 1991 год – абследуецца дно возера, каля гарадзішча Маскава. Міліяратыуныя работы у археалогіі адбыліся упершыню у 19 стагоддзі на тэрыторыі Швейцарыі. Гэтыя міліяратыуныя работы былі праведзены, калі была спушчана вада з возера, што дало магчымасць вывучэння паселішча ранняга жалезнага веку (Гальштат). Такіяж міліяратыуныя работы праводзіліся і на тэрыторыі Польшчы пры даследванні гарадзішча Біскупін. На тэрыторыі Латвіі такія работы былі праведзены пры даследванні стаянкі Сарнатэ і гарадзішча ранняга жалезнага веку 96-8 ст.) Арайшы. На абодвух паселішчах былі выяулены рэжшткі дамоу і вуліц. На беларусі такія работы былі праведзены у Любаньскім раене на возеры Вячора. Калі былі праведзены міліяратыуныя работы, археолагі выявілі стаянку мезаліта і знайшлі рэшткі костак.

Пытанне 9: Паветраная археалогія.

Паветраная археалогія – галіна археалогіі, якая вывучае помнікі археалогіі з вышыні больш за 20 метрау. У адрозненні ад падводнай археалогіі гэты від археалогіі адносіцца да разведкі. З гісторыі паветрангай археалогіі: Першы, хто даследвау археалагічныя помнікі з паветра быу англічанін Пітэр Шэрп. Гэта адбылося у пачатку 19 стагоддзя. Ен падняуся на паветраным шары і сфатаграфау помнік Стоухендж. Яго фотаздымкі уразілі сучаснікау, таму што ен зхдолеу ахапіць увесь помнік. Прыкладам паветранай археалогіі могуць быць і фотаздымкі рымскага порта Остыя. Напярэдадні першай сусветнай вайны пачала ужывацца авіяцыя і менавіта у гэтыя гады была сфатаграфавана крэпасць Масада (блізкі усход). На тэрыторыі СССР паветраная археалогія пачала ужывацца паветраная археалогія у 30-я гады 20 стагоддзя. Паветраная археалогія была ужыта археолагамі пры даследванні такога умацавання, як Змеевы валы. Змеевыя валы маюць даволі вялікую працягласць – прыкладна дзесятак кіламетрау. Яна знайшла свае прымяненне у 60-я гады у СССР , калі пачалося узвядзенне Саяна-Шушынскай ГРЭС. Метады паветранай археалогіі: У аснове методыкі вывучэння помнікау, ляжыць асаблівасць рэльефа мясцовасці, расліннага покрыва. У паветранай археалогіі выкарыстоуваецца радар, у археалогіі ЗША. Радар выкарыстоуваецца у цэнтральнай амерыке у тых раенах, куды цяжка або немагчыма дабрацца. З дапамогай паветранай археалогіі магчыма вывучэнне помнікау, якія знаходзяцца высока у гарах (тэрыторыя Перу, сталіца краіны Ліма). Недалека ад гэтага горада знаходзіцца пласкагор’е Пампа де Каска. Менавіта тут былі знойдзены вялізныя выявы птушак, людзей, вырабленыя з чорнага грунта. Яны былі зроблены людзьмі і мелі сакральны характар. Паветраная археалогія у Беларусі: Гэты метад археалогіі пачау выкарыстоувацца адносна позна. На пачатку 90-х гадоу было выяулена шмат паселішчау і умацаванняу.

Пытанне 10: Археалагічная перыядызацыя і датаванне.

Археалогія – гістарычная навука. Час як вядома гэта форма існавання матэрыі, калі яна не матэрылізавана, мы зауважыць не можам. На гэту акалічнасць звярнуу увагу Лукрэцый Кар. У сваім трактаце “Пра сутнасць рэчау” ен пісау “Сам па сабе час не існуе, і гэта мы бачым па рэчам, што нас акружаюць”. Аутар гэтых радкоу дау зразумець, што усе рэчы вакол нас нясуць адбітак часу. Адны з іх маладзейшыя, другія – старэйшыя. Узнікае адноснае датаванне. Адноснае датаванне па стратэграфіі. Адноснае датаванне – датаванне, якое не мае пэунай прывязкі да даты (стагоддзе, год, тысячагоддзе). Абсалютнае датаванне – даціроука, якая прывязана да пэунай даты. Метады археалагічнага датавання: Доугі час сярод археолагау да 19 стагоддзя не існавала пэунай сістэмы даціроукі. 1816 год, Данія, Капенгагін, Археалагічны музей: Томсан: яму даручылі разабраць калекцыю рэчау. Трапіліся на вочы сякеры. Ен убачыу, што сякеры былі зроблены з каменю, бронзы, жалеза. Ен ведау, што бронзавыя сякеры не маглі быць старэйшыя за жалезныя, а жалезныя старэйшыя за каменныя. На падставе гэтага Томсан вылучае у гісторыі чалавецтва бронзавы, каменны і жалезны вяка. Гэтая тэорыя Томсана атрымала назву – Тэорыя трох вякоу. Кменны век 35-3 тыс гадоу да н. э., Бронзавы век 3-пачатак 1 тыс. Да н. э., Жалезны век пачатак 1 тыс. Да н. э. – сярэдзіна 1 тыс. Н. э.Гэтая тэорыя Томсана працуе і цяпер у навукоуцау. Як ажыццяуляецца даціроука рэчау: па саправаджаючаму матэрыялу.Даціроука можа ажыццяуляцца не толькі па манетах, але і па пісьмовых крыніцах. Напрыклад, капаем горад і знаходзім слой пажарышча. У летапісе пажар узгадваецца пад 1335 годам. Усе знаходкі могуць быць аднесены да пачатку 14 стагоддзя. Метады датавання: Дендрахраналагічны (дендро – дрэва, хронос – час). Гэты метад заснаваны на вывучэнні дрэва: на спіле, па кольцах (якая іх колькасць і таушчыня. Шырокія – добрыя умовы, вузкія – халодныя умовы). Ноугарад, раскопкі: Пад час раскопак быу знойдзены храм у аснове якога ляжалі бярвенні. Археолагі вызначылі дату калі гэтае дрэва пачало расці. Сустракаюцца вырабы з арганікі (косць, дрэва). Навукоуцы зауважылі, што кожны жывы арганізм назапашвае такое хімічнае рэчыва, як С чатырнаццаць. Калі арганізм памірае, то гэтае рэчыва пачынае распадацца. За 5,5 тыс. Гадоу гэтае рэчыва раскладаецца на адну другую. Затым праз 5,5 тыс. Гадоу зноу на адну другую і так да самага канца. Калі замераная у знаходкі колькаць рэчыва, то можна падлічыць узрост знаходкі, але гэтая даціроука дае пагрэшнасць прыблізна -+ 50-10 гадоу. Такім чынам па колькасці гэтага рэчыва можна падлічыць узрост знаходкі.

Пытанне 11: Археалогія і сумежныя навукі.

Археалогія у сістэме дакладных, гуманітарных і прыродазнаучых навук: Археалогія мае сувязь з іншымі навукамі (двухбаковая). Гэтыя навукі дапамагаюць у даціроукі матэрыяла. Археалогія дае вытокі іхняй гісторыі. Археалогія і дакладныя навукі: Да ліку дакладных навук адносяць: Матэматыка:Статыстычная апрацоука матэрыялу. Кант : “навука толькі у той ступенм навука, у якой у яе уваходзіць матэматыка”. Археалогія і фізіка:З дапамогай шэрага фізічных прыборау адбываецца пошук знаходак: Металашукальнік – можа браць на глыбіню да 20 сантыметрау. Электраразведка – культурны слой мае сваю спецыфічную электраправоднасць. З дапамогай электраразведкі можна атрымаць распаусюджанне культурнага слою. Фізіка дапамагае з дапамогай спектральнага аналізу вызначыць якасны склад рэчыва. Англія, 11 ст.: Кароль загадау адчыканіць манеты. Са усей Англіі сазываюцца лепшыя чыканшчыкі. Чыканшчыкі пачалі працу. Але каралю даносяць, што яны халтураць (падліваюць свінец). Як вынік – паражэнне у вайне з Францыяй. Кароль загадвае, каб майстрам адрубілі правую руку. 1961 год – англійскія навукоуцы пачынаюць даследваць гэтыя манеты і разумеюць што гэта нармальныя манеты. Таму што насельніцтва звычайна добрыя манеты хавала, а дрэнныя пускала у ход. Археалогія і прыродазнаучыя навукі: Хімія: зрабіць якасны і колькасны хімічны аналіз рэчы. З чаго і калі гэтая рэч была зроблена. Батаніка: па сарняках якія знаходзяцца у зерне можна вызначыць сістэму севазварота. Заалогія: косткі жывел падзяляюць на хатніх і дзікіх. Дапамагае вызначыць хатніх і дзікіх жывел. Антрапалогія: Узрост, пол, этнас чалавека, які быу пахаваны. Медыцына: Усе хваробы сенняшняга дня ідуць са старажытнасці. Назіралася хвароба парадантоз. Дае звесткі па сексалогіі. Гісторыя: Дазваляе пашырыць гістарычныя звесткі пра пэуны перыяд чысу. Самая цесная сувязь. Археалогія – рэканструіруе і аднауляе гісторыю. Калі пісьмовыя звесткі адказваюць на пытанні калі і дзе адбываліся падзеі. Калі іх няма, то праца археолага – праца дэтэктыва (захараненні рэпрэсій сталіна). Найбольш яскравы момант – раскопкі у Курапатах. Раскопкі праводзіліся тройчы. Даследчыкі звязвалі пахаванне са Сталінскімі рэпрэсіямі, а хто з нямецкімі растрэламі. Пісьмовых звестак аб гэтых падзеях няма, а калі і есць, то недаступны. 1998 год – трэція раскопкі у Курапатах. Раскопкі узначальвау батальен № 52. У іх удзельнічалі прадстаунікі ад грамадскай камуністычнай арганізацыі клуба памяць. У гэтых раскопках прыймвлі удзел археолагі, батальен № 52, які займауся раскопкамі другой сусветнай вайны, крыміналісты. Сустракаюцца знаходкі мыльніц, манет, вопраткі, астанкау людзей. Таксама былі знойдзены савецкія гільзы, гільзы ад нагана, што даказвае, што тут былі растраляны рэпрэсіраваныя. Сярод знаходак сустракаюцца залатыя зубныя пратэзы. У вопратке забітых знайшлі скураны портмане з запіскаю “Ценые веўі і деньгі із’ять”. Вынікі раскопак уражваюць. Нямецкі навуковец Генрых Лаубер, які жыу у 19 ст. гаварыу, што: “Археолагі выкопваюць з зямлі гісторыю, якую захавалі палітыкі”.

Пытанне 13: ахова і захаванне помнікау археалогіі.

Помнікі археалогіі – аснова гістарычнай спадчыны любога этнасу. Таму у найбольш цывілізаваных краінах да помнікау археалогіі адносяцца як мага больш беражліва. Праблемы захавання і зберажэння помнікау культуры сягае у глыбіню стагоддзяу. Першыя фіксаваныя прыклады знішчэння мы назіраем яшчэ у антычную пару. 356 год да н. э., горад Эфес, Малая Азія: Жыхар гэтага горада грэк Герастрат з мэтаю уславіць свае імя спаліу храм Артэміды, які лічыуся адным з сямі цудау света. Імя гэтага чалавека па рашэнню жыхароу вырашана было забыць. Імя гэтага чалавека пераутварылася у хадзячае прозвішча. Цікава, што свій учынак герастрат здзейсніу у той год, калі нарадзіуся македонскі (ен зруйнавау Вавілонскую вежу). А дзеянні германскага племені вандалау і усіх тых, хто нападау на рымскую імперыю таксама атрымалі хадзячую назву – вандалізм, варварства. Праходзілі стагоддзі, але гэтая з’ява заставалася жыць і жыве па сенняшні дзень. 1974 год – турцыя захоплівае пауночную частку вострава Кіпр. І туркі знішчаюць помнікі культуры аутахтоннага насельніцтва (грэкау). Сэнс учынку: сцерці гістарычную памяць, якая была матэрыялізавана. 2002 год – Афганістан: талібы узрываюць статуі, якія былі прысвечаны будзе. Мэта учынку: паказаць тое, што да распаусюджання іслама не было ніякай рэлігіі. 2003 год – амерыкосы акупіруюць Ірак: на той час, калі у сталіцу Ірака былі уведзены вайска, быу разрабаваны багацейшы археалагічны музей . Праява вандалізма і варварства і славы Герастрата праявіліся таксама і на тэрыторыі Беларусі. Прыклады: 1895-1896 гада, Віцебск, Замкавая гара, старажытнае гарадзішча, знаходзіуся раней дзядзінец. Ен зносіцца па загаду міністра асветы графа Дзелянава. Сэнс: обезображывает местность. Подобные прімеры есць і за граніцей. 1936 год , Орша – у адным з храмау знаходзіуся унікальны археалагічны помнік – лапідарны камень з надпісам – Рагвалодау камень. Гэты камень быу узарваны і выкарыстаны на пабудову шашы Мінск-Масква. У тыя часы узрываюць і знішчаюць і барысавы камяні. Але тыя з іх, якія былі пад вадой захаваліся. Асноуная прычына – барацьба з рэлігіяй. 1941-1944 гады – акупацыя Беларусі вайскамі вермахта. Не пашанцавала тым помнікам, якія знаходзіліся каля дарог. 1955 год, Лоев: на беразе ракі Сож знаходзіцца гарадзішча. Яно было зруйнавана і на яго месцы быу пабудаваны стадыен. Курган у Пінску6 гэта быу курган – мясцовая назва “Магіла Міндоуга”. Вышыня кургана была 7,5 метрау, а дыяметр у аснаванні складау 31 метр. Сярэднестатыстычны памеры курганау – 1,5 метра, дыяметр – 15-17 метрау. Курган стаяу на ускраіне горада, але спатрэбіуся пясок для футбольнага поля. За некалькі гадзін на вачах у археолага Кухарэнкі курган быу знішчаны. Ен звярнууся да будаунікоу, але яму адказалі, што у іх загад начальства. Ен звярнууся да начальства спыніць знішчэнне. Яно было спынена з-за таго, што будаунікі пайшлі на абед. Кухарэнка правеу даследванне кургана. 1956год, Полацк, Дзядзінец – выкапаны катлаван памерам 880 метрау квадратных і на тым месцы, дзе узвышаліся постаці князеу і узвысіуся псіхдэспансэр. 1959 год, Віцебск, В ерхні замак: выкапаны катлаван плошчай больш за 7000 метрау квадратных. Вядомы расійскі вучоны Колчы і Варцыхоускі назіралі за тым, як пад час работ коуш экскаватара даставау бярвенні дамоу і маставых. 1961 год, Віцебск: у наваколлі стаіць храм, царква звіставання. Храм змяшчае унікальныя фрэскі. Храм узрываюць. Мэта учынку: барацьба з рэлігіяй. Быу зняты фільм фітыль. Гэтая падзея таксама была асуджана у газеце “Ізвесція”. Праз некаторы час руіны храма былі узяты на рамонт дарогі. 1960-1970-я гада, Мінскае замчышча: Яго зносяць. І будуецца вуліца і станцыя метро Няміга. 1973-1975 гада – Верхні і Ніжні замак Віцебска. На гэтым месцы узводзіцца абком партыі, Маскоускі інстытут радыеэлектронікі. 1977 год, Уздзенскі раен, веска Алехаука. Побач з гэтай вескі знаходзіцца гарадзішча ранняга жалезнага веку. Яго зносяць і насыпаюць дарогу на свінаферму. 1983 год, Віцебск, Верхні замак: Каля драмтэатра выкапваюць катлаван плошчай 800 метрау квадратных і будуюць падземнае кафэ “Тэатральнае”. 1985-1986 гада, Слуцк: На помніку культуры (дзядзінец) знойдзена фігурка шахматнага караля. На яго месцы будуецца палац культуры. Знішчэнне помнікау археалогіі працягваецца па сенняшні дзень. Гэта праяуляецца, калі гарады рыхтуюць да дажынак. Па захаванню помнікау археалогіі прыймаліся некаторыя пастановы. Спачатку было звычаевае права. Помнікі археалогіі захоуваліся стагоддзямі. Гэта курганы і іншыя помнікі. Становішча мяняецца у час калектывізацыі, калі развароуваюцца курганы. Расійская імперыя 18 стагоддзе: У гэты час на тэрыторыі Расійскай імперыі з’яуляюцца ахоуныя дакументы – указы Пятра першага (1718-1721 гада).Менавіта у гэтыя часы у Сібіры раскопваюцца скіфскія курганы. Для Еуропы гэта быу першы учынак. На тэрыторыі ВКЛ такіх законау не было. Помнікі археалогіі захоувалі уладальнікі зямлі. Яны збіралі старадаунія рэчы і стваралі музеі. 1818 год, Расійская імперыя, 26 снежня – Віленскі універсітэт выдае першы адкрыты ліст у Расійскай імперыі. Выдадзены быу Хадакоускаму. Менавіта гэтым учынкам царскі урад паказау, што усе раскопкі павінны праводзіцца з дазволу дзяржавы. 1839 год – распачата работа па уліку помнікау. 1846год – забаронена самастойная, без дазволу дзяржавы, раскопка помнікау археалогіі. 1850 год – утвараецца Пецярбургская археалагічная камісія. 1864 год – утвараецца маскоускае археалагічнае таварыства. 1869 год – у Маскве адбыуся першы археалагічны з’езд. 1893 год – у Вільні адбыуся 9 археалагічны з’езд (75% пытанняу было прысвечана археалогіі Беларусі). 1918-1924 гада – СНК выдау 15 дэкрэтау на захаванне помнікау архітэктуры. 1923 год – СНК БССР прымае пастанову пра абавязковую рэгістрацыю усіх помнікау культуры. 1926 год – у БССР складзены першы спіс помнікау археалогіі. 1934 год – Мікалай Рэрых прапануе прыняць спецыяльны пакт(дагавор) па захаванню помнікау археалогіі, якія пад час баявых дзеянняу маглі быць знішчаны. Ен прапануе на такіх помнікау устаноуліваць спецыяльны знак – Сцяг міру. Тры кропкі азначаюць мінулае, сучаснае, будучае, якое аб’яднанае сусветным колам вечнасці, або рэлігія, веды, мастацтва, аб’яднаныя колам культуры. Прапанова рэрыха была прынята у 1936 годзе у ЗША. Яго падпісала 26 краін. У наступным дзесяцігоддзі у 1954 годзе пакт Рэрыха быу ратыфіцыраваны на Гаагскай канферэнцыі. 1949 год – БССР зацвярджае дакумент па рэгістрацыі помнікау археалогіі. 1957 год – зацверджаны спіс помнікау археалогіі БССР. 1966 год – створана Беларускае добраахвотнае таварыства аховы помнікау культуры Беларусі. Яны павінны былі складаць спісы помнікау культуры па сельсаветах і устанауліваць ахоуныя знакі. 1967 год – адказнасць за помнікі культуры усклалі на міністэрства культуры. 1969 год – Вярхоуны Савет БССР прымае закон аб ахове помнікау. Гэты закон дубліруецца у 1977 годзе у СССР і у 1978 годзе у БССР. 1992 год – прымаецца новы закон “Аб ахове гісторыка-культурнай спадчыны”. Быу створаны дзяржауны камітэт па ахове гісторыкакультурнай спадчыны. Гэты камітэт не вельмі добра спрауляецца са сваімі абавязкамі. 2006 год – прыняты закон “Аб ахове гісторыка-культурнай спадчыны”. Падпісаны прэзідэнтам, Глава 3 артыкул 13 да ліку помнікау адносяцца і помнікі археалогіі. Закон даволі строгі, але мала дзейны. Спецыяльныя законы існуюць у ЗША, Мексіцы і шматлікіх краінах Заходняй Еуропы.

Пытанне 15: Ніжні палеаліт.

Каменны век – упершыню гэты перыяд вылучыу Томсан у першай палове 19 стагоддзя у Дніі. Назву гэты перыяд атрымау з-за таго, што большая частка прылад працы выраблялася з каменю. Назва “камень” у дадзеным выпадку умоуная. На самой справе гэтыя прылады працы і узбраення вырабляліся з крэменю. З крэменю, таму што ен даволі распаусюджаны у свеце, ен мае даволі высокую цвердасць, пры апрацоуцы дае вострыя грані, якія неабходны для прылад працы і зброі. Каменны век падзяляецца на 3 перыяды: Палеаліт, мезаліт (пачатак 12 – 8 тыс. – канец 6-5 тыс. Гадоу да н. э.), неаліт (4-3 – 2 тыс. Гадоу да н. э.). Палеаліт – упершыню гэты тэрмін быу прапанаваны англійскім археолагам Джонам Лебакам у 19 стагоддзі. У той жа час Габраэль Мартэлье звярнуу увагу на тое, што каменныя прылады эпохі палеаліта адрозніваюцца апрацоукай. З улікам гэтага ен вылучыу два перыяды у гісторыі палеаліта: назва гэтых перыядау паходзяць ад назвау на тэрыторыі францыі, дзе гэтыя прылады працы былі знойдзены. Перыяды палеаліта: Ніжні палеаліт (3 млн. гадоу таму – 200 тыс гадоу таму), Сярэдні палеаліт (200-150 тыс. Гадоу таму (пачатак) – заканчэнне 40-30 тыс. Гадоу таму), Верхні палеаліт (40-30 – 12-10 тыс. Гадоу таму). Ніжні палеаліт: Дашэль (3-2,5 млн. гадоу таму), Шэль (600-400 тыс. Гадоу таму), Ашэль (400-200 тыс. Гадоу таму). Дашэль назва паходзіць ад назвы паселішча на тэрыторыі сучаснай Францыі – Шэль, дзе знойдзены самыя старажытныя прылады працы. Але праз колькі часу на тэрыторыі Афрыкі пад час раскопак у Алдуваі былі знойдзены старажытныя прылады працы. Таму часцей Дашэль называюць Алдувайскім перыядам. Асноуныя рысы эпохі: клімат: цеплы, мяккі; тып чалавека: Хомо хабіліс (чалавек умелы); аб’ем мозга: 700 сантыметрау кубічных; Прылады працы: чоперы – камяні і галька абабітыя з аднаго боку; Форма гаспадаркі – збіральніцтва; асноуныя даследчыкі – сям’я Лікі. Шэль: Асноуныя рысы эпохі: клімат цеплы; тып чалавека: пятыкантрап (хомо еректус – чалавек прамаходзячы); аб’ем мозга: 900 сантыметрау кубічных; прылады працы: біфасы – камяні і галька абабітыя з розных старон, ручное рубіла. Форма гаспадаркі: збіральніцтва, паляванне на дробную жывелу. Людзі пачынаюць выкарыстоуваць пячоры у якасці жытла. Ашэль: асноуныя рысы: клімат: цеплы; тып чалавека: сінантрап; аб’ем мозга: 1200 сантыметрау кубічных; прылады працы: ручное рубіла (вышыня 20 сантыметрау, маса 0,5 кілаграма); Форма гаспадаркі: збіральніцтва, паляванне на коней і аленей. Паляванне магло быць загонным і калектыуным; У гэты перыяд чалавек засвоіу агонь. Напрыканцы перыяда клімат становіцца халодным. Сям’я Лікі: сям’я вядомых археолагау, якія зрабілі вялікі унес у археалогію ніжняга палеаліта. Заснавальнік дынастыі: Луіс Лікі. Нарадзіуся у 1903 годзе у Афрыцы. Дзяцінства правеу у групе месных афрыканскіх плямен. Ен вывучау іх мову і спазнау абрады і традыцыі гэтых плямен. У 16 гадоу ен накіроуваецца у Англію на навучанне. У Англіі ен заканчвае Кэмбрыдж. У 23 года ен пачынае самастойныя раскопкі. 1931 год – адкрывае стаянку Алдувай. 1959 (53) год – яго жонка – Мэры Лікі – знайшла рэшткі аустралапітэка. 1977 (71) год – яна знайшла адбітак стоп продкау чалавека на мяккім камні. Старэйшы сын (Джонатан) адкрыу у Алдуваі у 1969 годзе рэшткі Хомо хабіліса. Другі сын выявіу самы старажытны чэрап чалавека. У 1982 годзе быу знойдзены больш старажытны чэрап чалавека. Археалогіяй займалася таксама нявестка Лікі – Міора, а таксама унучка Луіза.

Пытанне 16: сярэдні палеаліт.

Каменны век – упершыню гэты перыяд вылучыу Томсан у першай палове 19 стагоддзя у Дніі. Назву гэты перыяд атрымау з-за таго, што большая частка прылад працы выраблялася з каменю. Назва “камень” у дадзеным выпадку умоуная. На самой справе гэтыя прылады працы і узбраення вырабляліся з крэменю. З крэменю, таму што ен даволі распаусюджаны у свеце, ен мае даволі высокую цвердасць, пры апрацоуцы дае вострыя грані, якія неабходны для прылад працы і зброі. Каменны век падзяляецца на 3 перыяды: Палеаліт, мезаліт (пачатак 12 – 8 тыс. – канец 6-5 тыс. Гадоу да н. э.), неаліт (4-3 – 2 тыс. Гадоу да н. э.). Палеаліт – упершыню гэты тэрмін быу прапанаваны англійскім археолагам Джонам Лебакам у 19 стагоддзі. У той жа час Габраэль Мартэлье звярнуу увагу на тое, што каменныя прылады эпохі палеаліта адрозніваюцца апрацоукай. З улікам гэтага ен вылучыу два перыяды у гісторыі палеаліта: назва гэтых перыядау паходзяць ад назвау на тэрыторыі францыі, дзе гэтыя прылады працы былі знойдзены. Перыяды палеаліта: Ніжні палеаліт (3 млн. гадоу таму – 200 тыс гадоу таму), Сярэдні палеаліт (200-150 тыс. Гадоу таму (пачатак) – заканчэнне 40-30 тыс. Гадоу таму), Верхні палеаліт (40-30 – 12-10 тыс. Гадоу таму). Сярэдні палеаліт: Клімат: халодны, У Еуропе панавау ледавік (таушчыня льда магла дасягаць 3,5 кіламетрау). Флора: расліны тундры, лесу. Фауна: буйныя парнакапытныя, драпежнікі. Тып чалавека: неандерталец. З’яуляюцца новыя прылады працы, якія сведчаць пра знакавую дзейнасць чалавека: востраканечнік – мужчынская прылада працы, скрабок для апрацоукі скур – жаночая прылада. Жытлы: прыродныя пячоры. Яны умелі здабываць агонь. У рацыене харчавання неандертальца пераважала мясная ежа. Сустракаюцца сведкі канібалізма. Вопратка: скуры жывел накінутыя на цела. Светапогляд – пачаткі рэлігійных уяуленняу:з’яуленне пахаванняу. Прылады працы гэтага перыяда сустракаюцца і на тэрыторыі Беларусі: стаянкі Юравічы і Бердыж, але яны знойдзены не у культурным слоі, а выпадкова. Сям’я Лікі: сям’я вядомых археолагау, якія зрабілі вялікі унес у археалогію ніжняга палеаліта. Заснавальнік дынастыі: Луіс Лікі. Нарадзіуся у 1903 годзе у Афрыцы. Дзяцінства правеу у групе месных афрыканскіх плямен. Ен вывучау іх мову і спазнау абрады і традыцыі гэтых плямен. У 16 гадоу ен накіроуваецца у Англію на навучанне. У Англіі ен заканчвае Кэмбрыдж. У 23 года ен пачынае самастойныя раскопкі. 1931 год – адкрывае стаянку Алдувай. 1959 (53) год – яго жонка – Мэры Лікі – знайшла рэшткі аустралапітэка. 1977 (71) год – яна знайшла адбітак стоп продкау чалавека на мяккім камні. Старэйшы сын (Джонатан) адкрыу у Алдуваі у 1969 годзе рэшткі Хомо хабіліса. Другі сын выявіу самы старажытны чэрап чалавека. У 1982 годзе быу знойдзены больш старажытны чэрап чалавека. Археалогіяй займалася таксама нявестка Лікі – Міора, а таксама унучка Луіза.

Пытанне 17: Верхні палеаліт (фінальны).

Каменны век – упершыню гэты перыяд вылучыу Томсан у першай палове 19 стагоддзя у Дніі. Назву гэты перыяд атрымау з-за таго, што большая частка прылад працы выраблялася з каменю. Назва “камень” у дадзеным выпадку умоуная. На самой справе гэтыя прылады працы і узбраення вырабляліся з крэменю. З крэменю, таму што ен даволі распаусюджаны у свеце, ен мае даволі высокую цвердасць, пры апрацоуцы дае вострыя грані, якія неабходны для прылад працы і зброі. Каменны век падзяляецца на 3 перыяды: Палеаліт, мезаліт (пачатак 12 – 8 тыс. – канец 6-5 тыс. Гадоу да н. э.), неаліт (4-3 – 2 тыс. Гадоу да н. э.). Палеаліт – упершыню гэты тэрмін быу прапанаваны англійскім археолагам Джонам Лебакам у 19 стагоддзі. У той жа час Габраэль Мартэлье звярнуу увагу на тое, што каменныя прылады эпохі палеаліта адрозніваюцца апрацоукай. З улікам гэтага ен вылучыу два перыяды у гісторыі палеаліта: назва гэтых перыядау паходзяць ад назвау на тэрыторыі францыі, дзе гэтыя прылады працы былі знойдзены. Перыяды палеаліта: Ніжні палеаліт (3 млн. гадоу таму – 200 тыс гадоу таму), Сярэдні палеаліт (200-150 тыс. Гадоу таму (пачатак) – заканчэнне 40-30 тыс. Гадоу таму), Верхні палеаліт (40-30 – 12-10 тыс. Гадоу таму). Асноуныя рысы: Тып чалавека6 хомо сапіанс (чалавек разумны). Клімат- халодны. Асноуныя прылады працы: Востраканечнік – паляунічая прылада. Рзец – рэзалі мяса і сухажылле, апрацоувалі косць і дрэва. Скрэбры – апрацоувалі скуры. Праколкі – рабілі дзіркі у скуры, іх сшывалі сухажыллямі і атрымоувалі вопратку. У гэты час з’яуляюцца прылады працы вырабленыя з косці, з дрэва. З косці вырабляліся швейныя іголкі. З дрэва выраблялася дрэука кап’я. Вырабляліся гарпуны (палявалі на рыбу). Гаспадарка: збіральніцтва, здабыча рыбы, паляванне. Фауна: пячорны мядзведзь, пауночны алень, валасаты насарог, мамант. Мамант – вышыня 3,6 метра, даужыня 4 метра, маса 7 тон, біуні маманта мелі даужыню да трох метрау, кожны з іх важыу да ста кілаграмау. Усе цела маманта было пакрыта доугай поусцю. Знаходкі рэшткау маманта зафіксаваны у шмат якіх краінах свету. На беларусі такіх месцау зафіксавана больш за 200. Валасаты насарог: вышыня – 2 метра, маса – 3 тоны, рог меу даужыню да метра, маса 15 кілаграмау. Быу пакрыты доугай поусцю. На Беларусі выяулена 25 месцау. Пауночны алень: размах рагоу дасягау 3-4 метрау, важылі рага каля 40 кілаграмау. Жытло: Будуе сам сабе жытло. Аснова жытла: каркас з костак маманта, якое было пакрыта скурамі. У гэты час набывае тэрмаапрацоука ежы. У гэты час людзі пачалі смажаць мяса не толькі на агні, але і на камянях, як і на патэльнях. У гэты час адбываецца прыручэнне сабакі. У гэты час узнікае і набывае развіцце першабытнае мастацтва. Часам яно мае дасканалыя узоры. Яно прадстаулена жывапісам, гравіроукай па косці, вырабленнем дробных пластычных форм (скульптура). Жывапіс: Упершыню гэты від мастацтва быу адкрыты у сярэдзіне 19 стагоддзя у Іспаніі у пячорах Альтаміра. Даследчыкт – іспанскі археолаг Савтулла. Малявалі: фарбы: натуральны арганічны фарбавальнік: гліна, крэйда, сажа, вугаль, вохра (чырвоны колер), вокіс медзі. Гэтыя прыродныя фарбы змешвалі з тлушчамі жывел. У якасці пэнзля выкарыстоувалі поусць жывел. Сюжэт: выявы жывел, тых, якіх бачылі. Гравіроука па косці: Касцяныя пласціны з біуня маманта з дапамогай разца наносілі арнамент: жывелы. Дробная пластыка: вырабленне упрыгожванняу з маленькіх ракушак. З гліны (змешанай з тлушчамі) ляпілі фігуркі жывел, выявы жаншчын. У навуцы гэтыя выявы жанчын – выявы роданачанальніц, палеалітычныя венеры. У эпоху з’яуляюцца больш пышныя абрады пахавання. Побач з нябожчыкам кладуць яго рэчы, прылады працы, зброі. Падобнае пахаванне знойдзена на Урале у мясцовасці Суніір. Гэта было пахаванне дзвюх хлопчыкау 14-16 гадоу. Усе гэта сведчыць аб тым, што у эпоху верхняга палеаліта існавала паняцце аб іным свету. Стаянкі эпохі верхняга палеаліта таксама былі знойдзены і на тэрыторыі беларусі: Свяцілавічы, Абідавічы, Бердыж. Сям’я Лікі: сям’я вядомых археолагау, якія зрабілі вялікі унес у археалогію ніжняга палеаліта. Заснавальнік дынастыі: Луіс Лікі. Нарадзіуся у 1903 годзе у Афрыцы. Дзяцінства правеу у групе месных афрыканскіх плямен. Ен вывучау іх мову і спазнау абрады і традыцыі гэтых плямен. У 16 гадоу ен накіроуваецца у Англію на навучанне. У Англіі ен заканчвае Кэмбрыдж. У 23 года ен пачынае самастойныя раскопкі. 1931 год – адкрывае стаянку Алдувай. 1959 (53) год – яго жонка – Мэры Лікі – знайшла рэшткі аустралапітэка. 1977 (71) год – яна знайшла адбітак стоп продкау чалавека на мяккім камні. Старэйшы сын (Джонатан) адкрыу у Алдуваі у 1969 годзе рэшткі Хомо хабіліса. Другі сын выявіу самы старажытны чэрап чалавека. У 1982 годзе быу знойдзены больш старажытны чэрап чалавека. Археалогіяй займалася таксама нявестка Лікі – Міора, а таксама унучка Луіза.

Пытанне 18: мезаліт.

Мезаліт – сярэдні каменны век (12-8 тыс. гадоу да н. э. – 6-5 тыс. годзе да н. э.). Помнікі эпохі мезаліта былі выяулены пазней за помнікі палеаліта і неаліта. Адбылося гэтае выяуленне у другой палове 19 стагоддзя. Першым, хто увеу гэтае паняцце быу французскі археолаг Эдуард П’ет. Месцам знаходкі было месца ва Францыі, якое носіць назву Маз де Азіль. Па назве гэтай мясцовасці ранні перыяд мезаліту атрымау назву азільскі. Троху пазней былі выяулены помнікі мезаліта, якія па набору рэчау былі пазнейшыя за гэты перыяд. Мясцовасць мела назву Тардэнуа. Гэтая перыядызацыя уласціва толькі для тэрыторыі Заходняй Еуропы. Для тэрыторыі Усходняй Еуропы, Блізкага Усходу, Пярэдняй Азіі існуе свая перыядызацыя і храналогія мезаліту. Адзначым новыя і асноуныя рысы, уласцівыя новай эпохі: Найперш адбыліся значныя перамены у клімаце, адбывалася пацяпленне і пачау таяць ледавік. Сення таянне ледавіка і яго утварэнне – адна з вялікіх загадак. Ледавік хутка саступіу на поунач. Хуткасць з якой ен адступау на поунач была роуная 300 метрау у год. Прыкладна за 1 дзень -1 метр. Таянне ледавіка утварыла багатую водную сістэму: азеры, паунаводныя рэкі. У гэты час амаль уся прастора Еуропы была пакрыта лясамі: сосны, елкі. На поуначы утварыліся шыракалістыя лясы. Балтыйскае мора з таго часу набывае тыя рысы, якія яно мае сення. У гэты час знікае перашэйк паміж Амерыкай (Аляскай) і Азіяй (Сібір). На яго месцы узнікае Берынгау праліу. Адбыліся змены у жывельным свеце: маманты перасяляюцца на поунач (Канада і ншыя). Адзін з самых апошніх мамантау, які быу знойдзены датуецца 11450 гадоу таму назад. У густых лясах вадзіліся: лось, дабрародны алень, дзік, буры мядзведзь. У шматлікіх рэках вадзіліся бабры, выдры, вадаплаваючыя птушкі: гусі, качкі (качка – крыжанка). Азеры і рэкі кішэлі шматлікай рыбай. Усе наваколле, флора і фауна, рэльеф вымагалі вынаходніцтва новых падыходау у асваенні новых прыродных багаццяу, новых тэхналогій, якія былі вынайдзены. Найперш пачалася вытворчасць маленькіх камяневых прылад працы – мікраліты. Яны мелі форму трапецападобную, 4-3 вугольную. Памеры у папярэчніку: 1-2 см. Края мікралітау былі пакрыты рэтушью – маленькімі сколамі. Пэуны час навукоуцы не маглі даць тлумачэнне гэтым прыладам працы. Былі меркаванні, што імі рабілі татуіроукі. Але калі гэтыя прылады працы пачалі вывучаць помнікі, то гэтыя прылады пачалі трапляцца у вялікай колькасці. Яснасць у прызначэнні гэтых прылад стала вывучэнне пахавання на Урале, Курганская вобласць. Менавіта тут было ускрыта пахаванне мужчыны пры якім знаходзілася зброя з косці (аснова з дрэва): гэтую аснову былі укладзены мікраліты. Канцы мікралітау, якія былі устаулены у аснову, былі замацаваны смалою. Наступныя раскопкі паказалі, што па такому прыкладу вырабляліся наканечнікі нажэй і коп’яу. Блізкія аналагі такой зброі вядомы па этнаграфічных назіраннях. У прыватнасці у аустралійцау яшчэ у 18 стагоддзі знаходзілася на узбраенні кап’е зробленае па дадзенай тэхналогіі. Гэтая зброя выкарыстоувалася для палявання і застауляла рваныя раны. Таму такое кап’е называлі “кап’ем смерці”. Цікава што гэтая тэхніка спалучэння мяккага матэрыяла і цвердага захоуваецца і у наш час. У той час, калі у Аустраліі з’явіліся белыя людзі, аустралійцы пачалі устауляць біты шкляны посуд , бітае шкло. Неабходнасць дадзенай тэхналогіі спалучэння цвердага і мяккага матэрыяла тлумачыцца тым, што аснова з дрэва, косці больш эластычная, не так ламалася, было хутчэй рабіць. Вельмі важным вынаходніцтвам было вынаходніцтва лука і стрэл. Гэтае найвялікшае вынаходніцтва чалавецтва, якое пратрымалася на узбраенні да 19 стагоддзя. У славутай бітве 1812 года на Барадзінскім поле рускія кінулі у бой конніцу узброеную лукамі. Для таго, каб усвядоміць перавагу лукка над іншай зброяй, параунайце: Адлегласць палету кап’я складае 30-40 метрау, адлегласць палету стралы складае 80-100 метрау. Скорастрэльнасць складае 20 выстралау у мінуту. Пад час раскопак былі знойдзены лукі, вышыня якіх была з рост чалавека. Даужыня стралы каля метра. У часы мезаліта быу вынайдзены бумеранг. Ва ужытку знаходзілася у аустралійцау да 19 стагоддзя. У перыяд позняга мезаліту з’явілася макраліты – прылады працы, якія па абрысах нагадвалі сякеры, цеслы. У пару мезаліта чалавецтва вынайшла водны транспарт – чоуны, выдзеубаныя са ствала дрэва. Пад час раскопак былі сустрэты фрагменты гэтых лодак. Асноуны занятак: Паляванне на лясную жывелу і водаплаваючую птушку. Паляванне было індывідуальным. Таксама людзі займаліся рыбнай лоуляй. Рыбу білі гарпунамі і восцямі зробленымі з косці і прывязанамі да дрэва. Пад час мезаліта з’яуляюцца касцяныя кручкі. Далека на поудні, дзе клімат быу цеплы і спрыяльны існавалі спецыяльныя асаблівасці эпохі: з’яуляюцца пачаткі земляробства, узнікаюць буйныя паселішчы. Таму іншым часам для гэтых тэрыторый ужываецца назва – дакерамічны неаліт. Адным з помнікау з’яуляюцца паселішча на тэрыторыі турцыі – Чайенню. Тут раскопкамі ускрыты былі рэшткі дамоу з каменным фундаментам. Падлога была пакрыта вапнаю, пафарбаванай жоутым ці чырвоным колерам. Глінянага посуду не было, але угэты час ужо з’яуляюцца гліняныя статуэткі. Сустрэты таксама вырабы з медзі – яны былі зроблены не метадам плаукі, а метадам халоднай коукі. Насельніцтва ужо вырошчвала дзікую пшаніцу, разводзілі хатнюю жывелу: авечкі. Насельніцтва палявала на зуброу і аленяу. Мезаліт на Беларусі: У пару мезаліта з’явілася першае абарыгеннае насельніцтва. Было вядома больш за 1 тысячу мезалітычных помнікау. Яны размяшчаюцца як правіла на другой надпоплаунай тэрасе. Стаянкі як правіла былі кароткатэрміновымі. Паселішчы займаюць пару дзесяткау метрау квадратных. Жытлы: наземныя і паузямлянкі. Форма у плане: авальная ці прамавугольная з круглымі вугламі. У жытлах вогнішча, якое было абкладзена камянямі. Каля жытлау размяшчаліся ямы, дзе зберагаліся прадукты харчавання. Пасярэдзіне жытла размяшчауся слуп, які трымау усю канструкцыю. Асноуныя археалагічныя культуры: Свідэрская, Грэнская, Культура кунда. Асноуныя даследчыкі: Калечыц, Ксензоу, Капыцін. Мастацтва эпохі мезаліта: У мезалітычную пару мастацтва, жывапіс мела свае адрозненні ад мастацтва і жывапісу эпохі палеаліта: у гэты час малявалі не толькі жывел, але і людзей (паляунічых); у эпоху мезаліта з’яуляецца геаметрычны арнамент, што з’яуляецца сведчаннем развіцця абстрактнага уяулення.

Пытанне19: Неаліт (Новы каменны век).

Асноуны змест паняцця: Наступны а мезалітам перыяд, у якім адбываліся змены у гаспадарцы і у насельніцтве. Упершыню тэрмін неаліт прапанавау англійскі археолаг Лебакам у другой палове 19 – пачатку 20 стагоддзя. Змены у гаспадарцы і у культуры эпохі былі істотнымі, што англійскі археолаг 19 стагоддзя Гордан Чайлд назвау яго неалітычнай рэвалюцыяй. У гэты перыяд на значнай часткі тэрыторыі, дзе пражывалі людзі, адбыуся пераход ад прысвойваючай да вытворчай гаспадаркі. Дасягненні: У неаліце адбываецца удасканаленне апрацоукі каменю: шліфоука, заточка, свідраванне. Загатоуку шліфавалі на плоскім камяні, на які падсыпалі мокры пясок. Зрабіць каменную шліфаваную сякеру можна было за 3 гадзіны (са сланцу). З крэменю можна было зрабіць за 30 гадзін. Працаздольнасць: ссекчы крамяневай сякерай дрэва можна было за 15 хвілін. Працаздольнасць: ссекчы жалезнай сякерай дрэва можна за 2-3 хвіліны. Свідраванне: Некаторыя сякеры, каб насадзіць іх на наканечнікі, на каменную сякеру ставілася трубка з косці або добрага дрэва, пад які падсыпалі мокры пясок. На стрыжань накручвалася цецева лука. У неаліце рэзка узрос попыт на крэмень. Там, дзе крэменю не было, пачалі замяняць яго на сыравіну, якая блізка да крэменю: Карэлія – сланец, у паудневых краінах крэмень замянялі на апседзіпан (Застыушая вулканічная маса). Дзе не было гэтых замяняльнікау саседзяу у каго гэта есць, з тымі наладжвалі гандлевы абмен. Там, дзе быу крэмень узнікаюць крамяневыя шахты, у якіх здабывалі крэмень на абмен. Шахты па здабычы крэменю размешчаны у напластаваннях крэйды. Каб зрабіць шахту, матыкай выдзеубвалі яму дыяметрам 1 метр і вышыней 5-6 метрау. Калі даходзілі да напластаванняу крэменю, рабілі бакавыя калідоры, якімі злучаліся шахты паміж сабою. У розныя бакі ад гэтых штрэкау адыходзілі глухія калідоры, дзе ішла выпрацоука крэменю. Каб штрэкі не абрушваліся, ставілі умацаванні з дрэва. На паверхню крэмень даставалі у скураных мехах. На паверхні былі майстэрні, дзе займаліся апрацоукай крэменя. Але гэтыя шахты часта абрушваліся. Галоуным індыкатарам для вызначэння гэтага перыяду з’яуляецца посуд. Форма посуду эпохінеаліту была конусападобная. Керамічны посуд выраблялі з гліністых жгутоу, якія накладвалі адзін на адзін. Абпалівалі посуд на адкрытым вогнішчы пры тэмпературы 400 градусау цэльсія, якое яно давала. Посуд эпохі неаліту пакрывалі арнаментам. Гэты арнамент меу сакральны змест. Кожнае племя мела свій асабісты арнамент. Пра тое, што харчаванне у гэты час становіцца вадкім гавораць знойдзеныя лыжкі. Вынаходніцтва вопраткі з тканіны. У гэты час з’яуляецца прадзенне і ткацтва. Валокны выраблялі з крапівы і канаплі. Самі тканіны не захаваліся, але заваліся іх адбіткі на гліняным посудзе і прылады для ткацтва. Вытворчая форма гаспадаркі уласціва для Усходняй Еуропы. У некаторых краінах Блізкага Усходу і Пярэдняй Азіі з’яуляюцца вытокі цывілізацыі. Тут узнікаюць буйныя паселішчы (5-6 тысяч чалавек). Дамы складзены з каменю – паселішча Іерухон (біблейскі горад). У Пярэдняй Азіі: помнік Чатал – Пуюк (тэрыторыя Турцыі – Анатолія). Для большасці краін лясной паласы Еуропы захоуваецца прысвойваючая гаспадарка. Тлумачыцца тым, што было лягчэй збіраць і паляваць, чым вырошчваць самому. Таму для гэтай тэрыторыі існуе спецыяльная назва – неаліт лсной паласы Еуропы. У пару неаліта на тэрыторыі Беларусі вядома не менш за 5 археалагічных культур: Неманская, Нарвенская, Днепраданецкая, верхнедняпроуская, культура тыповай грабенчата-ямачнай керамікі.

Пытанне 20: Энеаліт.

Медны век вызначаецца як пераходны перыяд ад эпохі неаліта да бронзавага веку. Справа у тым, што медныя вырабы не набылі такога шырокага распаусюджання, як бронзавыя. Прычына: медзь у чыстым выглядзе сустракаецца рэдка. Самы вялікі самародак медзі вагою 26 кг. Быу выяулены у Пауночнай Амерыцы у 19 стагоддзі. Звычайна гэта невялікія кавалкі, якія сустракаюцца ля радовішчау меднай руды, якая утрымлівае 30-35% медзі. Здабываць медную руду у неабходнай колькасці для гаспадарчых патрэб можна толькі у шахтах. Для выплаукі медзі неабходна тэмпература у 1083 градуса цэльсія. Атрымаць такую тэмпературу на адкрытым вогнішчы немагчыма. Таму у гэты перыяд шырока бытуюць каменныя прылады. Таму гэты век часцей называюць медна-каменны век або энеаліт. Энеаліт (медна-каменны век, aeneus-медзь). Слова купрум паходзіць ад назвы вострава Кіпр. На востраве былі вялікія радовішчы медзі. Па-грэчаску Кіпр пісауся як купрус. Другая частка litious перакладаецца як камень. Існуе і іншая назва гэтага слова, дзе часткі маюць грэчаскае паходжанне: Халкос(ад грэчаскага слова медзь). Геаграфічнае паходжанне слова звязана з назвай мястэчка у Грузіі, дзе былі радовішчы медзі. Даціроука: Для блізкага і сярэдняга Усходу – 5-3 тысячагоддзе да нашай эры. Для Еуропы – 4-3 тысячагоддзе да нашай эры. У Еуропе энеаліт супадае з апошняй фазай неаліта. Медныя прылады на 25% эфектыуней чым каменныя. З медзі можна было зрабіць такія маламерныя прылады працы, як шылы, іголкі і рыбалоуныя кручкі. З медзі у гэты час вырабляліся упрыгодванні, якія станавіліся аб’ектам гандлю. У гэты перыяд пачынаецца здабыча і апрацоука золата. Золата здабывалася у самародках. Яны знаходзіліся яшчэ у 19 стагоддзі. У 1851 годзе у Аустраліі быу знойдзены самародак вышыней 1,5 метра і вагою 300 кілаграмау. Першыя вырабы з медзі атрымоувалі метадам халоднай коукі. Доказ: этнаграфічныя назіранні. Эскемосы выраблялі з медзі нажы і кручкі. У эпоху энеаліта нараджаюцца цывілізацыі. У Еуропе адбываецца перамяшчэнне пляменау. Магчыма, у гэты час з’яуляюцца індаеурапейцы. На тэрыторыі Усходняй Еуропы да энеаліту адносяцца трыпольская археалагічная культура (Большой очаг производящего хозяйства возник в энеолите в Молдавии и Правобережной Украине, заходя в Румынию. Это трипольская культура (конец V —третья четверть III тысячелетия), названная по селу Триполье близ Киева (в Румынии ее называют культурой Кукутени). В ранних памятниках Триполья иногда видят черты позднего неолита Карпато-Дунайского района, но вопрос о происхождении этой культуры, хотя и исследован, но требует про­странных экскурсов в зарубежную археологию, а поэтому здесь не рассматривается. Трипольская культура была земледельческой. Земледелие у трипольских племен требовало корчевки корней, пней, что поднимало значение мужского труда в земледелии, и это согласуется с изна­чальным патриархальным строем трипольских племен. Некоторые поселения укреплены низкими земляными валами, что говорит о происходивших межродовых столкновениях. Трипольскую культуру делят на три крупных периода и множе­ство мелких ступеней развития.), якая тут з’яуляецца. Даціроука – 4-2 тысячагоддзе да нашай эры. Назва паходзіць ад вескі Трыполле, размешчанай пад Кіевам. Гэтую культуры упершыню вылучыу у 19 стагоддзі украінскі археолаг Хвойка. Тэрыторыя: правабярэжжа украіны (Малдова, Румынія). Найбольш даследванны помнік: вылучаюць тры этапы станаулення культуры. Асноуныя рысы: 1. паселішчы неумацаваныя, жытлы – паузямлянкі, прылады працы у асноуным вырабляюцца з крэменю, косці, дрэва, каменю, З медзі вырабляюцца рыбалоуныя кручкі, шылы, упрыгожванні. Кухонны посуд: грубаляпны посуд, мае шурпатую паверхню. Сталовы посуд больш зграбны, аздоблены арнаментам. 2. Паселішчы на мысах: умацаваны з напольнага боку валамі. Жытлы – наземныя. Сустракаюцца медныя прылады – сякеры, шылы, цеслы. Кухоны посуд гладкі і мае жамчужны арнамент. Сярод гліняных статуэтак з’яуляюцца мужчынскія, магчыма узніка мужчынскі строй. 3. На гэтым этапе павялічваецца колькасць медных вырабау. На гэтым этапе жаночыя статуэткі набываюць выцягнутыя формы. Сустракаюцца пахаванні – грунтовыя могільнікі, крэмацыя. Да канца 2 тысячагоддзя культура знікае. Яе значэнне: Яна дала імпульс для утварэння культуры бронзавага веку. Помнікі трыпольскай культуры сустракаюцца таксама і на поудні Беларусі, якія трапілі ці як сведка гандлю, ці як рэч пры міграцыі насельніцтва.

Пытанне 21: Бронзавы век Міжземнамор’я.

Бронзавы век: вызначэнне паняцця: Бронзавы век – гэта другі за каменным векам перыяд у развіцці чалавецтва. Названы так з-за бронзавых прылад працы, якія пачынаюць актыуна выкарыстоувацца у гэты час. Даціроука: 3-2 тысячагоддзе да нашай эры. Бронзавы век, як гістарычны перыяд уласцівы амаль усім краінам свету за выключэннем Амерыкі, Аустраліі і некаторых краін Азіі. Бронза – гэта сплау медзі з волавам. У некаторых месцах, дзе не было волава, яго замянялі свінцом. Аптымальныя суадносіны6 90% медзі і 10% дамешак (лігатуры). Бронза у параунанні з медзю мае больш нізкую тэмпературу плаулення – 700-900 градусау цэльсія. Бронза у параунанні з медзю цвярдзейшая у паутара разы. Нізкая тэмпература плаулення бронзы давала магчымасць плавіць яе на вогнішчы, а цвердасць давала магчымасць вырабляць прылады працы і узбраення. Асноуны кампанент сплава: медзь (на той час здабывалі на Кауказе, Урале, Данбасе, Паволжы, Францыі, Балканах і на востраве Кіпр). У альпах выяулены самыя старажытныя у Еуропе шахты. Асобныя маюць глыбіню каля 20 метрау пры ухіле ствала шахты 20-30 градусау. На адным такім рудніку магло працаваць 150 чалавек. Як адшуквалі радовішча медзі: На тым месцы, дзе былі радовішча медзі быу менш тоусты слой снега, чым у другіх месцах, атаксама вельмі слабая расліннасць. На тым месцы, дзе былі радовішча медзі разводзілі вогнішча , потым гэтае месца палівалі вадою, у трышчыну устаулялі драуляны клін, потым яго убівалі і палівалі вадой, кління набухалі і разбуралі пароду. На ой час волава і свінец здабывалі у Арменіі, а таксама яе здабывалі на брытанскіх Астравах. Усе гэта спрыяла наладжванню гандлеваабменных сувязей паміж пляменамі. Таму там, дзе была медзь, волава, свінец ствараліся шахты па іх здабычы. Адным з такіх месцау было паселішча Брундізе у Італіі. Менавіта па назве гэтага паселішча атрымала назву бронза. Гэтае паселішча дало таксама назву шматлікім упрыгожванням: бранзалеты. З бронзы выраблялі: На пачатку бронзавага веку у асноуным упрыгожванні: шпількі, фібулы, засцежкі, дэадэмы, падвескі. Менавіта з бронзыпачалі вырабляць самыя старажытныя люстэркі. Пазней з бронзы пачалі вырабляць прылады працы: сякеры, цеслы і многія іншыя прылады працы. Сякеры пальштаб. Затым пачалі вырабляць сякеры, дзе у верхняй частцы сякеры выраблядася адтуліна для таго, каб устауляць драуляную ручку. Назва такіх сякер – кельт. З бронзы пачалі вырабляць і узбраенне: наканечнікі стрэл, коп’яу, кінжалы і нажы, мячы і іншае, якія працягвалі свае існаванне і у жалезным веку. Тэхналогія вытворчасці: выраблялася састауная форма з гліны або мяккага каменю. У адтуліну залівалі бронзу. Пасля таго, як бронза застывала, састауную форму разбіралі і займаліся шліфоукай адлітай загатоукі. У бронзавым веку пачынаецца рэзкі уздым у развіцці культуры у басейне Міжземнамор’я: Троя, Крыт, Мікены – адзіная крытамекенская культура. Крытамекенская культура: Характарыстыка культуры: Троя: Гэта другі пасля Пампеі помнік археалогіі, які шырока раскопвауся яшчэ у 19 стагоддзі. Яна размяшчалася у сучаснай Турцыі на узвышшы Гісарлык, у перакладзе з турэцкай мовы – палац. Пляцоука гары займала даволі вялікую плошчу, памерам 240 метрау у папярэчніку. Археалагічныя раскопкі пачаліся у 1871 годзе. Гэтымі раскопкамі кіравау Шліман. Шліман яшчэ з дзяцінства вельмі моцна цікавіуся антычнымі эпасамі. У прыватнасці творамі Гамера, у якіх апісваецца гісторыя траянскай вайны. Па-другое, Шліману вельмі моцна хацелася увайсці у гісторыю і ен быу гатоу на усе. Адкрыцце у археалогіі на той час давала яму такую магчымасць. Шліман да 1890 года у вельмі складаных умовах правеу 3 экспедыцыі. Раскопкі дасягалі глыбіні у 20 метрау і шырыні дасягалі 40 метрау. Шліману падавалася тое, што Троя знаходзілася у самых ніжніх напластаваннях гэтага халма. Аднойчы 18 мая 1873 года ен нечакана натрапіу на клад залатых вырабау. У гэтым кладзе налічвалася прыкладна 250 залатых вырабау. Гэты скарб быу выяулены на глыбіні 9 метрау. Шліман быу упэунены у тым, што гэты скарб належыу цару Траяну. На думку некаторых даследчыкау лічыцца, што гэты клад збірауся на працягу некалькіх сезонау самім археолагам. Усяго у стратэграфіі пагорка налічваецца 10 слаеу. З іх семы стратэграфічны слой датуецца 1260 год да н. э. належыць да траянскай вайны. Мекены: У раскопках гэтага старажытнага горада прымау удзел Шліман. У асноуным ен раскопвау пахаванні. У адным з пахаванняу была знойдзена залатая маска Аганемнона. Раскопкі саміх Мекен паказалі, што сцены гэтага горада былі пабудаваны з вялізных блокау, вага якіх дасягала некалькіх тон. Па уяуленнях іх будавалі цыклопы – цыклапічная пабудова. Уваход у горад ажыццяуляуся праз браму, якая была над уваходам упрыгожана ільвамі. Усамім горадзе раскопкамі былі выяулены атынкаваныя сцены, якія былі пакрыты фрэскавым роспісам. Мекены былі разбураны пауночнымі пляменамі. Характарыстыка дзейнасці Шлімана: Менавіта работамі Шлімана была папулірызавана такая навука, як археалогія. А таксама быу адкрыты новы перыяд у гісторыі чалавецтва – бронзавы век Міжземнага мора. Але Шліман знішчыу Трою. Дзякуючы яго работам археалогія стала вядома ад Брытанскіх астравоу да Пецярбурга. Крыт: Культуру іншы раз называюць Мінойскай. Асноуным даследчыкам гэтай культуры з’яуляецца Артур Эванс. Раскопкі на Крыце працягваліся каля 40 гадоу. Найдольш поуна быу раскопаны горад Кнос. У ім быу выяулены вяльмі вялікі палац, які размяшчауся на вялікай тэрыторыі. Гэты палац быу двухпавярховы і меу шмат пакояу. Пакоі гэтага палаца былі вельмі заблытанымі і іншы чалавек мог у іх заблытацца і заблудзіцца, так узнікла легенда аб лабірынце. Раскопкамі ускрыты і гаспадарчыя пабудовы у якіх захоуваліся прадукты харчавання, кувшыны з віном, а таксама у ім размяшчаліся асноуныя багацці горада. Фрэскавы роспіс па сваіх якасцях адносіцца да сямі цудау свету. Апагей Мемнойскай цывілізацыі прыпадае на 16 стагоддзе. На пачатку 17 стагоддзя да нашай эры адбыуся нейкі катаклізм, які прывеу да знікнення цывілізацыі. Менавіта гібель гэтай культуры парадзіла міф аб Атланцідзе, якую узгадвау платон.

Пытанне 23: Ранні жалезны век заходняй Еуропы.

Ранні жалезны век ( 1тыс. Да н. э. – 1 тыс. Н. э.). Жалезны век – апошні перыяд у сістэме трох вякоу па Томсану. Але яшчэ у 7 стагоддзі да нашай эры жалезны век у гісторыі чалавецтва вылучае старажытнагрэчаскі паэт Гесіот у паэме “Труды і будні”. У гэтай паэме есць такая фраза “Землю теперь населяют железные люді”. І мы пражываем сення у жалезным веку, таму што 90% металау і сплавау, якія мы сення выкарыстоуваем утрымліваюць жалеза. І таму, каб вылучыць гэты перыяд выкарыстоуваюць тэрмін ранні каменны век. Жалеза было адкрыта пазней чым бронза, таму што жалеза гэта схаваны метал, які зауседы знаходзіцца у спалучэнні з кіслародам у выглядзе вокісла. Знешне вокіс жалеза уяуляе сабой чырвоную або карычневую структуру. Есць выпадкі, калі жалеза сустракаецца у прыродзе і у чыстым выглядзе – метэарытнае або нябеснае жалеза. Гэтае жалеза мела сакральны характар. Пад час раскопак грабніцы Тутанхамона быу знойдзены бранзалет з устаукамі з гэтага жалеза. Метэарытнае жалеза не паддаецца коукі, таму што яно становіцца вельмі крохкім. Метэарытнае жалеза можна апрацаваць у халодным выглядзе. Бухарскі эмір прыказау выкаваць для сабе меч з метэарытнага жалеза. Але нічога не атрымалася і майстры былі пакараны. У 14 стагоддзі да н. э. Жалеза упершыню узгадваецца у пісьмовай перапісцы егіпетскага фараона і хетскага цараСамыя раннія сляды вытворчасці прадметау з жалезнай руды сустракаюцца у Закауказзі (Грузія і арменія). У гэтыя краіны сакрэт апрацоукі жалеза прыйшоу ад хеттау. У Еуропе вытворчасць жалеза прыпадае на 9-8 стагоддзі да н. э. А канец прыпадае на перыяд падзення Рымскай імперыі у 476 годзе. Для тэрыторыі Усходняй Еуропы доужыуся да 8-9 стагоддзя. Тэхналогія вытворчасці жалеза: Для атрымання жалеза неабходна руда. У горных частках руду здабывалі шахтавым спосабам. У лясных раенах, дзе гор не было, руду здабывалі са дна вадаемау і балот. Таму гэтая сыравіна носіць назву балотнай руды. Часам радовішчы такой руды дасягае таушчыні 30 см. і некалькі гектарау плошчы. Утрымання жалеза у такой рудзе – 20-35%. Менавіта гэтая руда была асноуным матэрыялам з якога выключна выраблялася жалеза да 18 стагоддзя. Для атрымання жалеза узводзілі спецыяльныя печы-домніцы. Вышыня печы складала каля 100см., а даужыня асновы 50 см. Тэмпература у гэтай печы дасягала 1350 градусау цэльсія. Калі працэс быу завершаны, печ разбуралася і даставаліся жалезныя ляпешкі. Іх вага складала прыкладна 0,5 кілаграма, а дыяметр – 10-12 см. Утрымання жалеза у ей – 60%. Называлася гэтая ляпешка крыца. Крыца утрамлівала у сваім складзе яшчэ шмат шлакау і таму была вельмі порыстай. Для таго, каб выдаліць шлакі, крыцу шмат раз пракоувалі цяжкімі прэсамі. Пасля апрацоукі яна станавілася менш порыстая і з яе выдаляліся шлакі. Гэта была цяжкая праца. Ранні жалезны век Заходняй Еуропы6 у гісторыі ранняга жалезнага веку вылучаюць тры асноуныя перыяды: Гальштат: Назва ад паселішча Гальштат а тэрыторыі Аустрыі, дзе упершыню выяулены помнікі гэтай культуры. Датуецца: 8-5 стагоддзіі да н. э. Помнікі гэтай культуры прадстаулены прамысловмі аб’ектамі (шахты, у якіх здабывалі соль). У 1673 годзе у адной з такіх шахт было выяулена цела рабочага, які у ей загінуу. Цела цудоуна захавалася. Але да навукоуцау яно не дайшло, таму што яно было знойдзена мнахамі і пахавана па хрысціянскаму абраду. Пахаванняу эпохі Гальштат вядома больш за 3 тысячы. Абрадам пахавання магла быць крэмацыя або інгумацыя. Нябожчыка спачатку змяшчалі у рэтуальную павозку, а пасля каля яго ставілі яго рэчы, а зверху пахавання насыпалі курганны насып. Рэчы, якія сустракаюцца у пахаваннях – зброя, доугія з мяккага жалеза мячы. Шлемы былі паусферычнай формы. На наканечніках кап’я былі доугія утулкі. Наканечнікі стрэлау бронзавыя і утульчатыя. Узбраенне эпохі культуры Гальштат капіравала узбраенне антычных дзяржау. ЛАТЭНСКАЯ культура: Даціроука – 5ст. да н. э. – 1 ст. н. э. Назва па мясцовасці Латэн размешчаная каля аднаго з азеру у Швейцарыі. Помнікі гэтай культуры прадстаулены паселішчамі на сваях. Другі тып гэтай культуры размяшчауся на пагорках. Гэтыя паселішчы былі умацаваны валаміі і частаколам. Такія паселішчы маюць назву гарадзішча. Тып жытлау: паузямлянкі. Плошча складала 20 метрау квадратных. Носьбіты этнасу гэтай культуры – кельты. Кельты – асноунае насельніцтва Еуропы на захадзе, уключаючы тэрыторыю сучаснай Даніі, Севернай Ірландыі, на поудні да Балкан. Самая усходняя межа распаусюджання кельтау – Тэрыторыя украіны (Запарожжа). Рымляне называлі кельтау галамі. Быт кельтау, іх звычаі цудоуна апісаны у кнізе Юлія Цэзаря “Запіскі пра гальскую вайну”. Кельты мелі высокі рост, светлыя валасы. Кельты былі даволі ваяунічым народам. Для кельтау загінуць у баю ад рукі ворага лічылыся вельмі вялікім гонарам. Кельты былі наемнікамі шмат якіх дзяржау. Кельты былі вельмі добрымі ваярамі і атрымоувалі за службу грошы. У кельтау быу політэізм. Галоуны бог – Тараніс (неба, агню, маланк). Вельмі важнае месца у кельтскім грамадстве займалі друіды. Кельты любілі смачна паесці і выпіць. Асноунае месца сярод яды кельты выдзялялі смажанаму мясу (свініна), любімым напоем кельтау было піва. Пад час баявых дзеянняу кельты палохалі і пушўчалі ворага у бегства сваімі крыкамі. На пачатку нашай эры рымляне праводзілі шырокія ваенныя экспансіі супраць кельтау і з цягам часу яны былі асіміліраваны рымлянамі. У чыстым выглядзе кельты захаваліся на тэрыторыі Шатландыі і частцы Ірландыі. Пасля гэтага перыяду пачынаецца новы перыяд, які доужыцца да 476 года – Рымскі перыяд. Раскопкт Латэнскіх паселішчау паказалі, што у кельтау сустракаецца больш дасканалае узбраенне, чым у культуры гальштат. У кельтау у 3 стагоддзі з’яуляюцца уласныя манеты. У позні перыяд культуры латэн у кельтау з’яуляюцца першыя гарады. Ранні жалезны век на тэрыторыі Беларусі: Ен мае свае храналагічныя рамкі – пачатак 8-7 ст. да н. э. – заканчэнне 7-8 стагоддзе н. э. Для перыяду ранняга жалезнага веку уласціва з’яуленне гарадзішчау. Яны вядомы двух тыпау: 1. Гарадзішчы, якія былі размешчаны на мысах; 2. Гарадзішчы, якія былі размешчаны на вастравах. Іншым часам такія гарадзішчы называюць гарадзішчамі балотнага тыпу. На адным з такіх гарадзішчау магло пражываць ад 20 да 30 чалавек (1 род). На тэрыторыі Беларусі мелі распаусюджанне розныя археалагічныя культуры. Поудзень Беларусі займала Мілаградская культура. Адметнасць: мела ваенныя і эканамічныя кантакты са скіфамі. Ад скіфау яны перанялі спосаб вырабу жалеза. Па этнасу яны былі племенем падназвай неуры. Цэнтральная беларусь: Займала племя культуры штрыхаванай керамікі. Належала гэтая культура да балтау. Даціроука – 6-7 ст. – 4-5 ст. Поунач Беларусі займала днепрадзвінская культура (8 ст. да н. э. – 4-5 ст. н. э.). Гэтая культура вельмі позна пазнаемілася з вырабамі з жалеза. Прадстаунікі гэтай культуры не мелі прамых кантактау са скіфамі. Этнас – балты. Беларускае Падняпроуе: Займалі прадстаунікі зарубінецкай культуры. У параунанні з іншымі вырабы былі вельмі дасканалымі. Аб гэтым сведчыць посуд. Даціроука: 3 ст. да н. э. – 3 ст. н. э. Этнас: Балты ці продкі славян, ці старажытных кельтау, ці старажытных германцау. Некаторыя даследчыкі атаждзяствляюць з пляменамі бастармау. Каму б не належала гэтая культура, яна атрымала моцны імпульс ад культур Заходняй Еуропы (кельты або германцы). Паудневы захад Беларусі: Тут пражывала велібарская археалагічная культура. Па этнасу адносіцца да германцау ці готау. У беларускім падняпроуі нараджаецца кіеуская археалагічная культура (3-5 ст.). На Палессі з’яуляецца пражская археалагічная культура.

Пытанне 24: Археалогія старажытнай Грэцыі.

У гісторыі старажытнай грэцыі вылучаюць тры перыяда: 1. архаічны, 2. класічны, 3. эліністычны. Асноуны тып паселішча – поліс. Полісам магло быць як гарадское, так і сельскае паселішча. Але поліс – цэнтр палітычнага, культурнага ірэлігійнага жыцця. Да поліса зауседы прымыкала сельская акруга (хора), якая зауседы была у некалькі разоу большай за поліс. Поліс уключау у сваю структуру: акропаль – найбольш умацаваная частка горада, разешчаная на пагорку (дзядзінец, верхні горад), агура – паселішча рамеснікау і гандляроу, якое размяшчалася науокал акропаля (рынак, гаспадарчыя пабудовы). Да агары збягаліся вуліцы горада, утвараючы гэтым самым акуратную планіроуку. Шырыня вуліц – 4-6 метрау. Уздоуж вуліц рабіліся вадасцекі для дажджавой вады. Важнае месца іграла спецыяльнае збудаванне – стэла. Стэла – калона, манументз тэкстам законау і дэкрэтау горада (адна з такіх стэл знойдзена у Херсанэсе у 30-я гады). Мясцовыя юнакі, якія дасягалі пауналецця, давалі у прысутнасці старых клятву на вернасць гораду. Адным з важных элементау забудовы горада з’яуляуся храм. Яны мелі выгляд выцягнутага па восі прамавугольніка. У архітэктуры аснову храма складалі калоны – базіліка. Адным з элементау горада з’яуляуся тэатр ( ад грэчаскага – глядач) – месца для выконвання пастаноукі. Першапачаткова яны уяулялі сабой пляцоуку для хора і яна мела назву архестра. За архестрай знаходзілася скена (ад грэч. – палатка) – у ей артысты рыхтаваліся (пераапраналіся, накладвалі грым) да выступлення. Самі ж гледачы размяшчаліся на схілах пагоркау. З 5 ст. да н. э. Для гледачоу пачалі узводзіцца спецыяльныя скамейкі з каменю. Бытавая забудова: Сядзіба мела плошчу 0,5 – 1,5 гектара квадратных у залежнасці ад эканамічнага стану гаспадара. Яна уключала у сабе 2-4 жалых і некалькі гаспадарчых пабудоу. У плане такая сядзіба уяуляла сабой замкнены двор. Нярэдка у двары мог размяшчацца калодзеж. Жытлы у плане квадратныя (13 на 13 метрау), складзены з каменных блокау насуха. Дах жытлау пакрывауся керамічнай чарапіцай. Пол жытлау – глінабітны, сцены – атынкаваныя, упрыгожваліся фрэскамі. У кожным жытле быу свій ахвярнік для пакланення багам. У багатых жытлах і грамадскіх пабудовах, лазнях падлога магла упрыгожвацца рознакаляровай мазайкай. Бытавая культура: Высокага узроуню у Старажытнай Грэцыі дасягнулі рамеслы, апрацоука металау, выраб сталі. Высокага майстэрства Грэцыя дасягнула у апрацоуке каляровых металау, выраб каштоуных упрыгожванняу. Яны умелі спалучаць у адным сплаве золата, срэбра, медзь. Гэты сплау меу назву Карымфская медзь. Сакрэт вырабу гэтага сплаву страчаны. У сельскай гаспадарцы грэкі выкарыстоувалі драуляны плуг. Сельскагаспадарчыя культуры – грэчаская трыяда: зернавыя (ячмень, пшаніца), вінаград, аліукі. Аліукі у грэкау займалі вялізарнае месца. З алівак выраблялі аліукавае масла, якое выкарыстоувалася у харчыванні, у медыцыне, у гегіене. Другой важнай культурай з’яуляуся вінаград (сведчанне: знойдзеныя пад час раскопак вінаградныя нажы). З вінаграда грэкі выраблялі віно. Грэкі змешвалі віно з вадой у адносінах 1 к тром. На палову змешвалі віно з вадой толькі п’яніцы. Посуд: Гліняны, драуляны і металічны. Гліняны посуд меу дзесяткі відау для рознага прызначэння. Піфас (вялікі) – выкарыстоувауся у якасці халадзільніка, на дзве трэціх закопвауся у грунт, сценкі былі порыстыя, Месца вакол яго маглі паліваць вадой. У ім захоувалі мяса і рыбу. Некаторыя даследчыкі лічаць, што у ім сядзеу Дыяген. Амфара – выкарыстоувалася для транспарціроукі вадкасцей. Кратэр – у гэтым посудзе змешвалі віно з вадою. Кілік – з гэтага посуду яны пілі гэты напой. Рытон – рэтуальны посуд (Выкарыстоувауся для набажэнствау і сакральных дзеянняу). Сталовы посуд меу вельмі багатае аздабленне. Для гэтага паверхня посудупасля вобжыгу пакрывалася чорным лакам, чакалі пакуль высахне і выразалі пэуныя фігуры. Затым посуд яшчэ раз абпалівалі. Фон станавіуся чорным, а фігуры чырвонымі – чырвонафігурны посуд, праз пару стагоддзяу – чорнафігурны. Чорны ла на посудзе быу вельмі прыгожы, меу натуральны блеск. Сучасныя хімікі хацелі б, але нямогуць атрымаць гэты лак. Можа выкарыстаннем лавы. З 3 ст. да н. э. Грэкі пачалі ужываць графіт (шэры колер). Манетная справа: Грэкі распаусюдзілі манетную справу, але яе радзімаю была Лідзія (малая Азія, турцыя). З глыбокай старажытнасці асноунымі металамі з’яуляліся золата, срэбра, медзь. Толькі у спарце грошы выраблялі у выглядзе доугіх жалезных прутоу. Пісьмовасць: Пісьмовым матэрыялам спачатку быу папірус. Яго у грэцыю завозілі з Егіпта. У 3 ст. да н. э. З’яуляецца пергамент – тонкая цялячая скура. Выраблялі у малай Азіі, горад Пергам, Турцыя. Пісалі вострым металічным стрыжнем на достачках, якія былі пакрыты воскам. Таксама маглі пісаць на чарапках посуду, якія яшчэ называлі астраком. Яны ужываліся пад час выбарау у грэкау. На іх пісаліся імены і кідаліся у адпаведную пасудзіну. Той, які набірау менш усяго галасоу падвяргауся астракізму. Вайсковыя справы: Грэчаскія гарады былі умацаваны вялікімі сценамі з блокау, якія былі складзены насуха. Вакол сцен быу выкапаны сухі і шырокі роу. Прызначэнне рва: Для таго, каб вораг не мог падкаціць да сцен тараны. Узбраенне грэкау: кароткі меч, які быу пашыраны знізу, шлем паусферычнай формы. Пахавальны абрад: Крэмацыя і інгумацыя. Нябожчыку клалі у руку манету, для таго, каб было чым расплаціцца за перавозку на той свет. Пасля зверху узводзілі курган. Спорт і гігіена: Грэкі родапачанальнікі алімпійскіх гульняу – 776 год да н. э. Для гульняу яны будавалі спецыяльныя стадыены, дзе гэтыя гульні праводзіліся. Для саскаблівання поту і пылу выкарыстоуваліся спецыяльныя бронзавыя нажы – стрыгелі. Харчаванне: Яно было сціплым: гародніна (фасоль, капуста), хлеб (ячменны, пшанічны), віно з вадой, рыба, мяса елі мала і рэдка, а таксама хлеб з аліукавым маслам. У спарце было стражэй: калі мужчына папрауляуся, то яго выганялі з паселішча, а кухара скідвалі са скалы.

Пытанне 25: Археалогія старажытнага Рыма.

У гісторыі рыма таксама вылучаюць тры перыяда: царскі, рэспубліканскі, імператарскі. Асноуная форма паселішча – урбгарадское паселішча. Аснову планіроукі складала плошча (форум). На плошчы знаходзіліся грамадскія установы, храмы. Плошча форума і вуліцы, якія падыходзілі да яго, былі вымашчаны цесаным каменем. Пад вуліцамі рабіліся водасцекі, быу праведзены водаправод. Рымляне вынайшлі бетон, брушчатую цэглу. Рымляне пракладвалі да сваіх калоній дарогі, якія не перасякаліся. Рымляне пачалі узводзіць масты і водаправоды. Водаправод уяуляу сабой набор гліняных труб – акведук. Агульная даужыня водаправода дасягала прыкладна 400 кіламетрау. Грэкі далі рымлянам лазні ( пабудовы у якіх займаліся спортам). Рымляне таксама з’яуляюцца вынаходнікамі грамадскіх прыбіральняу (Віспасіан увеу падаткі на іх). Прыбіральні – аумаціумы. Рымляне з’яуляліся вынаходнікамі публічных дамоу (Латріна). Рамяство: У рымлян рамяство дасягнула вельмі высокага узроуню. Прылады працы, якія выкарыстоуваюцца у наш час былі вядомы у Рыме ( малаткі і іншыя). У ювілірнай справе рымляне пачалі упрыгожваць свае упрыгожванні драгацэннымі камянямі. У сельскай гаспадарцы рымляне вынайшлі плуг з колам, які выкарыстоувауся на цяжкіх камяністых глебах, вынайшлі жатку. Рымляне вынайшлі першыя каменныя жарнава, а таксама у рымлян з’явіліся самыя першыядзяныя млыны. Медыцына: Яна знаходзілася на вельмі высокім узроуні свайго развіцця для свайго часу ( пратэзіраванне зубоу). Дамскі туалет: Рымляне вынайшлі і распаусюдзілі першую у свеце парфюму, а таксама яны вынайшлі першыя шкляныя флакончыкі, у якіх змяшчалася гэтая парфюма. У рымлян таксама існавалі касцяныя грабеньчыкі, біжутэрыя, а таксама люстэркі. На пярсценках пісалі: Кахай мяне, кахаю цябе, вернасць нясмеротная. Пісьменнасць: Рымляне пісалі на пергаменце. Рымляне таксама пісалі на дашчэчках, якія называліся цэрамі. На іх пісалі спецыяльнымі стрыжнямі – стыло (палка). Кераміка: Па свайму прызначэнню быу як і у грэкау. Яна была таксама вельмі прыгожая. Сталовы посуд пакрывауся чырвоным лакам, а замест роспісу выкарыстоуваліся налепы. Відовішчы: Рымляне здолелі прыспасобіць тэатры грэкау пад такія відовішчы, як гладэатарскія баі. Найбольш вядомая пабудова – калізей. Ваенная справа: Рымляне былі цудоунымі ваярамі. Але яны амаль не выкарыстоувалі лукау і стрэл. Затое яны з’яуляюцца вынаходнікамі катапульты. Рымскі меч меу даужыню 60 см. і называуся гладіус. Харчаванне: Рымляне былі гурманамі. У іх існавалі шматлікія розныя стравы: розныя сарты хлеба, вінаграда. Таксама яйкі, пірожныя, віно, місная ежа, рыба і іншае. Пахаванні: Рымляне не хавалі памерлых у горадзе. Памерлых хавалі за гарадскімі сценамі. Узнікаюць радавыя пахаванні.

Пытанне 27: Археалогія скіфау.

Скіфы (7 ст. да н. э. – 3 ст. н. э.). Ні пра адзін з народау Еуропы столькі не пісалі грэчаскія гісторыкі у старажытнасці, сколькі пра скіфау. Скіфы мелі з грэкамі самыя цесныя стасункі: эканамічныя, палітычныя і культурныя. Часам гэтыя адносіны былі і неміралюбівымі. Здабыткі скіфскай культуры значныя, што далічваюцца да лепшых узорау мастацтва. Шэдэуры скіфскага мастацтва экспануюцца у буйных музеях Еуропы, Азіі, Амерыкі. А у археалагічных установах Расіі і Украіны есць нават адзел скіфасармацкай культуры. Увогуле гэтым народам прысвечаны цэлы раздзел навукі – скіфалогія. Калі казаць коратка, скіфы – іранамоуныя народы пауднева-усходняй Еуропы , якія межавалі з антычным светам у 7 ст. да н. э. – 3 ст. Крыніцы: 1. Пісьмовыя звесткі антычных аутарау (Найбольш поуны твор – работа Герадота “Гісторыя” (5 ст да н. э.). 2. Археалагічныя раскопкі (паходжанне скіфау). Паводле міфалогіі скіфы – нашчадкі сыноу Геракла. Паводлі гістарычнага апавядання герадота, скіфы – з тэрыторыі Азіі. Паводле археалагічных дадзеных, скіфы паходзяць з пазаволгі. Гэта не супярэчыць гістарычнаму паданню “Волга – рубеж Еуропы і Азіі”. Менавіта там размяшчауся арэал помнікау зрубнай археалагічнай культуры, носьбіты якія звязваюцца з продкамі скіфау. Рассяленне скіфау: У 7 ст. да н. э. Скіфы пераходзяць Волгу і займаюць стэпы у нязоуях Дона і Дняпра, выцеснеушы адтуль плямены кемерыйцау. Племенная структура скіфскага этнаса: Герадот вылучау царскіх скіфау, скіфау земляробау, скіфау аратых (земляпахары). Царскія скіфы як відаць з назвы кіравалі астатнімі. Паселішчы скіфау: Герадот адзначае, што скіфы не мелі гарадоу – умацаваных паселішчау, але яго заувага будзе слушнай толькі да 5 ст. да н. э., калі скіфы вялі качавы лад жыцця. У скіфскіх пахаваннях сустракаюцца мініятурныя домікі – павозкі, у якіх скіфы жылі. У прыканцы 5 ст. да н. э. Узнікаюць у скіфау ужо умацаваныя паселішчы-гарадзішчы. Сярод паселішчау па памерах і значымасці вылучаюць гарадзішча Каменскае (каля вескі Каменка, Україна). Плошча гэтага гарадзішча – 1200 гектарау. Яно умацавана двума лініямі валоу і ровам. Мела акропаль плошчай 32 гектара. Па-за межамі акропаля размяшчалася паселішча гандляроу, металургау і кавалеу. Раскопкі сведчаць, што жытламі скіфау былі наземныя драуляныя хаты і паузямлянкі, а таксама у паселішчах скіфау існавалі печы для варкі жалеза. Навукоуцы лічаць, што гэтае гароадзішча было палітычным і гандлевым цэнтрам у 5-3 ст.ст. да н. э. Акропаль на гэтым гарадзішчы быу месцам пражывання скіфскага цара і яго акружэння. Занятак скіфау: Пераважала жывелагадоуля. Разводзілі коней і авечак, менш буйную рагатую жывелу. Выяулена ворнае земляробства, якім займаліся скіфы. Скіфы сеялі проса, бабовыя. Былі знаемы з усімі відамі рамествау: металаапрацоука, ювелірная і ганчарная справа, апрацоука скуры, косці, футра. Харчаванне скіфау: Пераважала мясное харчаванне. Аб гэтым сведчаць знаходкі костак свойскай і дзікай жывелы. Мяса скіфы варылі у вялікіх медных катлах. У якасці напояу ужывалі малако каровы, авечак, кабыліц, віно. З ласункау у скіфау былі грушы, яблыкі, арэхі, мед, вінаград. Посуд: гліняны, драуляны, металічны. Адзежу выраблялі са скуры: штаны, куртка, чаравікі, конусападобныя шапкі. Узбраенне і ваенная справа: Скіфы былі добрымі ваярамі, спрытнымі вершнікамі і адмысловымі лучнікамі. Персідскі цар дарый першы , які здолеу падпарадкаваць грэкау, але скіфау не змог. Асноунае узбраенне скіфау – лук і стрэлы. Наканечнікі стрэлау былі бронзавыя, утульчатыя, трохлопастныя з шыпам. У палеце такая страла іздавала моцны жужжачы гук, які вельмі палохау ворагау. Для пешага бою скіфы ужывалі кароткі меч – акінак. Даужыня мяча – 40-60 см. Старшыня лезвія – 4,5 -6 см. Меч насілі з правага боку бліжэй да спражкі пояса. Рэлігія скіфау: політэізм. У скіфау было шмат багоу, якіх яны перанялі ад грэкау. Яны былі больш за усе звязаны з вайсковай справай (Зеус – вярхоуны бог, культ Геракла). Пахаванне скіфау: абрад інгумацыя, цела змяшчалася у яму, а зверху насыпалі курган. У падкурганную яму і насып лажылі пахавальны інвентар: зброя, прылады працы. Памеры насыпу кургана залежала ад статуса уладальніка. Асабліва шыкоуна рабіліся пахаванні скіфскай знаці і скіфскіх цароу (4 ст. да н. э.). Найбольш знакамітымі з’яуляюцца пяць пахаванняу скіфскай эпохі (шэдэуры сусветнага мастацтва): Назваць пяць пахаванняу: 1. Куль-Оба: у перакладзе з татарскай мовы перакладаецца як пагорак. Размешчаны: Крым недалека ад горада Керч. Гісторыя даследвання: 1830 год: Галоуны штаб імператарскай вялікасці па вайсковай патрэбе пасяліць тут, каля горада Керч, сотню матросау. Трэба было хутка пабудаваць дамы, а для будауніцтва патрэбен быу песок. І поле зроку будаунікоу трапіу курган. Пры яго знішчэнні пачалі трапляцца дробныя залатыя рэчы. Афіцэры зауважылі гэта і зразумелі, што гэта помнікі археалогіі і выклікалі навукоуцау. Праз колькі часу быу выяулены склеп складзены з каменных блокау. Але калі яго ускрылі, то было высветлена, што гэты курган быу аграблены яшчэ у старажытнасці. Але у другіх месцах было высветлена шмат залатых рэчау. Гэты курган належау цару. На галаве у яго была шапка з войлаку (лямцу), упрыгожаная нашытымі на яе залатымі бляшкамі, побач нябожчыка ляжалі лук і стрэлы. Недалека ад цара знойдзены жанчына і раб. Жанчына была знатнага паходжання. На яе шыі была масіуная залатая грыуня. Завушніцы былі настолькі тонкай работы, што малюнак было цяжка разглядзець. Пры жанчыне было знойдзена бронзавае люстэрка. Ся род знаходак асаблівую увагу займае збан, які быу зроблены з электра (сплау золата і серабра). На ім былі выявы з побыту скіфау: два скіфа вядуць гаворку, воін нацягвае лук, адзін другому выдзірае зуб, перавязванне параненай нагі. Гэтыя сцэны абазначаюць: паусядзеннае жыцце і побыт скіфскага насельніцтва, міфалогію скіфау. 2. Чартамлык (Запарожжа): Гэтьа самы высокі курган сярод скіфскіх пахаванняу (больш за 20 метрау). Курган насіу сляды рабауніцтва. Але быу знойдзены футляр (каучан) для лука – гарыт. Футляр быу зроблены з тоустай скуры, а таксама быу упрыгожаны залатымі пласцінамі. На ім былі выявы з траянскага эпасу (жыцце героя Ахіла). Для пахавання, якое належала жанчыне, была знойдзена сярэбраная ваза вышыней 1 метр. На плячах вазы былі выявы скіфау з канямі. Сабрана 2500 залатых вырабау. 3. Салоха (Запарожжа): Вышыня пахавання складала прыкладна 18 метрау. Было знойдзена два пахаванні. Адно пахаванне было аграблена, а другое – цэлае. Гэтае пахаванне належала цару. Была знойдзена зброя. Разам з царом былі выялены зброяносец, конюх, наложніца. Самая шыкоуная знаходка – залаты грэбень памерам 10 на 12 см. і вагой 300 грамау. Гэты грэжбень меу 19 доугіх зуб’яу, якія былі зверху фрызам, створаным з фігур львоу. Над ім кампазіцыя: троя скіфау вядуць бой адзін з адным. 4. Тоустая магіла (Запарожжа): Першае, што кінулася – сляды вялізарных жальбін (памінак). Згодна падлікам навукоуцау, на жальбінах было з’едзена 13 тон мяса на тры тысячы чалавек. Пахаванне належала скіфскай царыцы. Самая каштоуная знаходка – залатая пектаграль (пектус – грудь). Гэта ювілірнае упрыгожанне было зроблена у выглядзе паумесяца. Дыяметр яго 30 см. Маса яго амаль 1 кг. Ен дзяліуся на тры ярусы. На першым ярусе паказаны сцены барацьбы драпежных жывел. На другім ярусе – выява расліннага арнамента, На трэцім ярусе – быт скіфау (скіф доіць авечку, шые вопратку). 5. Гайманавая магіла (Запарожжа): Вышыня гэтага кургана складае прыкладна 8 метрау. У ім была знойдзена чаша, пакрытая золатам. На ей выява двух цароу у парадным строі. Пры ніх атрыбуты царскай улады. Падсумаванне і далейшы лес скіфау: Вырабы маюць хутчэй за усе грэчаскае паходжанне і былі зроблены па заказу для скіфскай знаці. Для вырабау характэран драпежны стыль. У 2 ст. да н. э. Скіфы былі выціснуты сарматамі у Крым. У крыму скіфы заснавалі сваю сталіцу, які знаходзіцца зараз недалека ад Семфіропаля. Выяулены умацаванні, пабудовы з каменю. У 3 ст. скіфы былі знішчаны готамі (нямецкія плямены). Постфактум: Скіфы і сарматы былі на столькі папулярны ва Усходняй Еуропе, што многая эліта пачала далучаць свае паходжанне да сарматау. Шляхта ВКЛ лічыла сабе продкамі сарматау; рускае дваранства вяло свае паходжанне ад скіфау.

Пытанне 28: Археалогія сарматау.

Гэта усходнія суседзі скіфау. У 9-8 ст.ст. да н. э. Пад назвай сарматы пражываюць у стэпах паміж Волгай і Уралам. Герадот адзначау, што сарматы былі жаночакіруемымі. У жаночых пахаваннях былі знойдзены пацеркі, бронзавыя люстэркі, сустракаецца таксама зброя. Згодна з паведамленнем Герадота для таго, каб стаць жанчынай сарматка павінна была забіць ворага. Для таго, каб ей было зручнее страляць з лука, яна адразала сабе 1 грудзь (правую). Адсюль і іх назва амазос – бязгрудая. Узбраенне сарматау:Сарматы у адрозненні ад скіфау баявыя дзеянні вялі вярхом на кані. Доугі вузкі меч. Наканечнікі стрэл былі жалезныя, чэрэнілковыя. Сарматы пачалі ужываць кальчугу. У 2 ст. да н. э. Сарматы пераходзяць Дон і выцясняюць скіфау. Абрад пахавання: інгумацыя. Па пахавальных рэчах скіфы амаль не адрозніваліся ад сарматау, толькі па упрыгожванням. Упрыгожанні скіфскіх і сарматскіх пахаванняу: Скіфскія упрыгожванні былі зроблены па грэчаскаму стылю, Сарматскія упрыгожванні былі зроблены у рымскім стыле (упрыгожаны каштоунымі камянямі). 2 ст. сарматау выцясняюць аланы. У 4 ст. сарматау разбіваюць гуны, частка з іх вырашала перайсці за Кауказкі хрыбет, дзе сарматы і пасяліліся. У нашы дні – асіціны. Яны называюць сваю краіну Аланіяй. Асіцінская мова лічаць вучоныя вельмі падобная на сарматскую. Назва Дон у перакладзе з асіцінскага азначае рака. Знаходкі сарматскай культуры на тэрыторыі Беларусі: бронзавыя палярованыя люстэркі, наканечнікі стрэлау. На поудні Беларусі да нашага часу існуюць тапонімы, якія звязаны з сарматскай мовай, з скіфскімі пляменамі (паселішча у Крыме). Постфактум: Скіфы і сарматы былі на столькі папулярны ва Усходняй Еуропе, што многая эліта пачала далучаць свае паходжанне да сарматау. Шляхта ВКЛ лічыла сабе продкамі сарматау; рускае дваранства вяло свае паходжанне ад скіфау.

Пытанне 29: Этнагінез ранніх славян.

Актуальнаць: Славяне у параунанні з іншымі народамі малады этнас. Славяне – даволі вялікі этнас, на свеце іх налічваецца 300 мільенау чалавек. Дасягненні славянскай культуры увайшлі у скарб дасягненняу усяго чалавецтва. У той жа час праблема паходжання гэтага этнасу надзіва складаная, магчыма з-за таго, што пісьмовых крыніц аб іх вельмі мала. Таму у вырашэнні гэтага пытання маюць дадзеныя археалогіі. Таму у некаторых установах Украіны і Расіі есць цэлыя адзелы па вывучэнню славянскай археалогіі. Да нядауняга часу існавала міжнародная унія аб славянскіх народах. Яна праводзілася раз у пяць гадоу. Два апошнія з’езды адбыліся у Ноугарадзе і Кіеве. Этнагенез Усходніх славян: У станауленні усходнеславянскай культуры можна вылучыць тры этапа: 1. Прадславянскі, 2. Старажытнаславянскі, 3. Летапісны. 1. Прадславянскі (пачатак 2 – канец 1 тыс. Да н. э.). Асноуны рысы этапа: У 15 ст. да н. э. Заходнюю частку Польшчы займаюць плямены прадлужыцкай культуры. Усходнюю частку Польшчы займаюць плямены тшыцінецкай археалагічнай культуры. У 13 ст. да н. э. Гэтыя культуры зліваюцца. У выніку гэтага утвараецца адзіная археалагічная культура. Помнік культуры: найбольш вядомае гэта гарадзішча Біскупін (6 ст. да н. э.). На аснове лужыцкай узнікае паморская археалагічная культура. У 4 ст. да н. э. Плямены гэтай культуры пранікаюць на захад – на тэрыторыю Украіны і Беларусі. Некаторыя даследчыкі бачаць у носьбітах гэтай культуры продкау славян. У той жа час у прадметах гэтай культуры есць таксама рысы кельцкай і балцкай культур. Таму аднесці прадстаунікоу паморскай археалагічнай культуры можна да балтау і да кельтау. У канцы 2 ст. да н. э. на тэрыторыі паморскай культуры у выніку розных сінтытычных працэсау утвараецца пшэворская культура. Гэта культура поліэтнічная. У ей прысутнічаюць рысы старажытных кельтау, германцау, балтау, а таксама ранніх славян. Чыстыя монаэтнічныя паселішчы на тэрыторыі гэтай культуры вылучыць немагчыма, таму яе немагчыма аднесці да старажытных славян. 2. Старажытнаславянскі перыяд (1 ст. да н. э. – 5-8 ст. н. э.). На мяжы 2-1 ст.ст. да н. э. на поудні Беларусі і поуначы Украіны узнікае зарубінецкая археалагічная культура. Яна праіснавала да 3 ст. н. э. Некаторыя даследчыкі лічаць яе старажытнаславянскай. Але некаторыя навукоуцы бачаць у носьбітах гэтай культуры старажытных германцау, балтау. Ва усякім разе у носьбітах гэтай культуры адчуваецца уплыу кельтау. На поудзень ад зарубенцау на тэрыторыі падняпроуя і да Крыма паралельна існуе чэрняхоуская культура. Пісьмовыя крыніцы змяшчаюць на гэтай тэрыторыі старажытных антау, якіх старажытныя даследчыкі атаждяствляюць з раннімі славянамі. Але у матэрыяльнай культуры чарняхоускіх плямен утрымліваецца шмат элементау ад сарматау, готау (германскія плямены). Што не дае магчымасці цалкам лічыць гэтую культуру раннеславянскай. На прыканцы 2 – пачатку 3 ст. н. э. На тэрыторыі падняпроуя складваецца кіеуская археалагічная культура (праіснавала да 5 ст. н. э.). Большасць даследчыкау лічаць гэтую культуру раннеславянскай. Але некаторыя іншыя навукоуцы адносяць гэтую культуру да балцкай культуры, па прычыне таго, што у кіеускай культуры утрымліваецца шмат элементау з балцкай культуры. Хутчэй за усе тут адбывауся энфільтрацыі. На гэтай тэрыторыі адбывалася змешванне прышлага насельніцтва з мясцовым. І нарэшце у 6 ст. на тэрыторыі сучаснай Чэхіі узнікае сапраудная славянская культура. Упершыню помнікі гэтай культуры былі знойдзены яшчэ у 40-я гг. 20 стагоддзя чэшскім археолагам Іванам Баркоускім на тэрыторыі самой Прагі. З-за чаго гэтая культура і атрымала назву пражскай культуры. Гэтая культура лічыцца безумоуна славянскай, таму што з гэтага часу і на гэтай тэрыторыі носьбіты гэтай культуры упершыню успамінаюца у пісьмовых крыніцах пад назваю славяне. Гэта зафіксавана у творах візантыйскага гісторыка Пракопія Візантыйскага і готскага гісторыка Іардана. Этымалогія паходжання слова славяне: У некаторых навуковых выданнях можна сустрэць такое, што назва славяне паходзіць ад такіх слоу, як слава, слауны, слауныя. Верагодна, што такое абазначэнне будзе не вельмі дасканалым. У замежных мовах есць такія словы, якія сугучны гэтай назве. Напрыклад: slave – раб, slav – человек, славянін, slaven – рохля, хітры, няраха. Звычайна ганебныя мянушкі у той час прысвайвалі суседзям з якімі мелі пастаянныя сутычкі. У літаратурных славянскіх крыніцах немцамі называлі усе плямены заходняга паходжання. Пад гэтаю назваю славяне разумелі усіх тых, хто гаварыу на незразумелай мове. Для раннеславянскай культуры уласціва: Паселішчы прадстаулены гарадзішчамі і селішчамі. Апошнія размяшчаліся каля рэк і месцах прыдатных для жывелагадоулі. Селішчы камбінаваліся па 3-4 паселішчы на адлегласці 1-2 кіламетра. Плошча гэтых селішчау – 0,5-1 гектара. На такім паселішчы маглі існаваць адначасова 15-20 жытлау. Жытло: паузямлянка. Яе плошча была каля 20 метрау квадратных. Яна была прыкладна на метр апушчана у глебу. Сцены мелі зрубную або слупавую канструкцыю. Падлога глінабітная. У жытлах печы каменкі. А таксама існавалі гаспадарчыя пабудовы рознага тыпу, а таксама існавалі ямы-сховішчы. Сцены і дно гэтых ям абмазвалі глінай і нават абжыгалі гэтыя ямы унутры. У такіх ямах, як і у грэчаскіх піфасах, захоуваліся прадукты харчавання і многае іншае. Асноуным абрадам пахавання з’яулялася крэмацыя. Пахаванні рабілі па замежамі паселішча. Посуд грубаляпны. Сасуды вялікіх памерау. Сасуды былі выцягнутымі і мелі піканічную форму. Профіль мяккі. Таксама на славянскіх паселішчах сустракаюцца гліняныя патэльні. Сустракаецца плужны нож пад назваю чарэсла. Таксама у гэты час у ранніх славян пачынаюць з’яуляцца каменныя жарнава. Раннеславянская культура ахоплівае вялізарную прастору: ад Эльбы і Дуная на захадзе, а таксама да ракі волгі на Усходзе. Гэтыя культуры маюць мінімум сем варыянтау. Гэта сведчыць пра тое, што славянскі этнас далучау да сабе традыцыі мясцовай культуры, якія былі на гэтай тэрыторыі да славян. Напрыклад: старажытныя балты, старажытныя фіны і іншыя. Менавіта у сінтэзу славян праз усе гэта фарміруецца славянскі этнас. Адным з такіх накірункау рассялення ранніх славян адбывалася у такім накірунку, як поунач Беларусі – веска Хатомель. Але апошнімі даследваннямі цяпер ужо можна сцвярджаць, што фарміраванне славянскага этнасу адбывалася напоудні Беларусі – сучаснае Палессе (Петрыкау). Восьмае стагоддзе на аснове пражскай культуры узнікае лука райкавецкая культура. Прадстаунікі гэтай культуры з’яуляюцца раннімі прадстаунікамі летапісных драулян і дрыгавічоу. Дзевятае стагоддзе узнікае роменска-боршауская культура. Гэтая культура паклала пачатак такім пляменам, як радзімічам і севяранам. 7-8 ст.ст. – Басейн Заходняй Дзвіны. Тут таксама паяуляюцца плямены. Тут у гэты час існуе банцарауская і тушамлінская культура. Назвы утварыліся ад назвы паселішчау, каля якіх знайшлі помнікі гэтых культур. Адно з гэтых паселішчау, якое належала адной з гэтых культурзнаходзіцца каля Мінска. На пачатку 50-х гадоу 20 стагоддзя на месцы гэтага археалагічнага помніка была пабудавана пасялковая дача Цанавы. Паселішча на тэрыторыі Смаленшчыны. У прадстаунікоу гэтых культур сустракаюцца кольца бранзалетападобныя упрыгожванні. Навукоуцы мяркуюць, што менавіта на гэтай тэрыторыі існавалі такія плямены як дрыгавічы. Існуе думка, што менавіта на гэтай тэрыторыі адбывауся працэс славянізацыі балтау. Менавіта на тэрыторыі паміж Зах. Дзвіной і Верхнім Дняпром узнікае група выцягнутых курганоу. Гэтыя курганы маюць у плане выцягнуту авальную форму. У гэтых курганах знаходзіліся пахаванні цэлых радоу. Доугія курганы па сваіх памерах мелі даужыню 8-10 метрау і вышыню 1-2 метра. Абрад пахавання: крэмацыя. Для гэтай археалагічнай культуры быу характэран ляпны посуд з гліны.Таксама для гэтай культуры былі характэрны бронзавыя упрыгожванні: лірападобныя спражкі, брамкі. Таксама у гэтай археалагічнай культуры з’яуляюцца валютападобныя нажы. Імі карысталіся жрацы. 9 ст. – на тэрыторыі Заходняга Падзвіння і Смаленскага Падняпроуя узнікае такая летапісная археалагічная культура як крывічы.

Пытанне 30: Летапісныя славяне: этнонімы, рассяленне, этнічныя назвы.

Пад летапіснымі славянамі разумеюць тых славян, якія у адрозненні ад ранніх славян трапілі пад сваімі уласнымі іменамі на стронкі уласнаславянскіх крыніц. Пад старажытным усходнеславянскім летапісам – “Аповесць мінулых гадоу” 12 стагоддзя, Нестар. На падставе больш ранніх летапісау. Аутар спрабуе па-свойму вырашыць праблемы этнагенезу славян. З-за адсутнасці адпаведнай інфармацыі вырашае яе у традыцыях тых часоу: славяне паходзяць ад біблейскагаАфета, адзін сын Ноя. Невядома колькі часу вандравалі яго нашчадкі, але селі славяне на Дунаі. Адтуль разышліся у розныя бакі. Нестар называе усходніх, заходніх і паудневых славян. Некаторыя з іх дайшлі да нас пад іх уласнымі іменамі, якія захаваліся і па сення: чэхі, славакі, сербы, харваты і іншыя. Усходнія славяне: У “Аповесці мінулых часоу” згадваецца 14 усходнеславянскіх пляменау. Аутар называе і месца іх пражывання: у вярхоуях ракі Днепр і Волгі пражывалі крывічы, басейн ракі Акі насялялі вяцічы, на поудзень ад крывічоу паміж Дзвіною і Прыпяццю пражывалі дрыгавічы, На усход ад дрыгавічоу на раке Сож пражывалі радзімічы, на поунач ад дрыгавічоу пражывалі драуляне. На усход ад іх (рака Севера – Данецк) пражывалі севяране, у раене Кіева пражывалі паляне, на поуначы украіны (Палессе) пражывалі валыняне, на тэрыторыі крпат пражывалі Харваты. Па рацэ Днестр і Паудневы Буг пражывалі улічы і дзіверцы. Але першыя тыя ж самыя крывічы, што рассяліліся па рацэ Палата, пра што гаворыць і летапіс. Другія археалагічна не вылучаюцца. На прыканцы 19 стагоддзя рускі археолаг Аляксей Спіцын праводзіць археалагічныя раскопкі, у выніку якіх быу вылучаны археалагічны матэрыял, які належау усходнім славянам. У выніку такой работы у яго узнікае свая навуковая канцэпцыя, якая атрымала назву “расселеніе древніх рускіх племен по археологіческім данным”. Апублікавау у у часопісе “журнал просвяўенія народного населенія”, 1899, №7-8. Ен прыходзіць да высновы, што амаль палова гэтых пляменау мела свае спецыфічныя жаночыя упрыгожванні, якія мелі свае своеасаблівыя рысы і пэуныя асаблівасці. Крывічы: ім належаць бранзалетападобныя з завязанымі канцамі упрыгожванні, Наугародскія славене: ромба шчытковыя, Радзімічы – Сяміпрамячневыя, Радзімічы – сямілопастныя, Севяране – спіралепадобныя, перцепадобныя – належалі усім славянам. Далейшыя даследвані спіцына і іншых археолагау выявілі не толькі спецыфічныя жаночыя упрыгожванні, але і спецыфічныя пахавальныя абрады, якія даюць меркаванне, што яны будаваліся на мясцовым субстраце.

Пытанне 31: сакральныя помнікі дахрысціянскай пароы усходніх славян.

Славяне мелі політэізм. Галоуным богам быу Пярун. У ранніх летапісах не меу месца для набажэнствау. Свяцілішча, капішча – нагадвалі гарадзішча, невялікіх памерау, Умацавана валамі і равамі (СВЯЦІЛІШЧЫ, трэбішчы, капішчы, кумірніцы, храмы ідальскія, дахрысціянскія культавыя збудаванні, месцы маленняў і ахвярапрынашэнняў усх. славян і суседніх народаў. Былі С. радавыя, племянныя і для некалькіх суседніх плямён. Найчасцей С. прысвячаліся Перуну, на іх устанаўлівалі ідалаў. Размяшчаліся на ўзвышшах, астра-вах і мысах сярод балот, на берагах азёр і рэк, зрэдку насыпаліся штучна (круглыя ці авальныя пляцоўкі дыям. 14—30 м з прыпаднятым цэнт-рам або ўпадзінай усярэдзіне). Месцам С. былі таксама камяні-следавікі, узгоркі культовый, крыніцы культавыя. Ушаноўваліся свяшчэн-ныя дрэвы (асабліва дуб як дрэва Перуна) і гаі. С. ўзніклі ў каменным веку. У неаліце некаторыя з іх прасочваюцца архе-алагічна. Да перыяду энеаліту адносіцца С: ў Сабацінаўцы (Украіна), якое ўяўляла сабой глінабітнае збудаванне пл. 70 м' з вялікай печчу, алтаром 1 гліняным «рагатым тронам». Да сярэд-няга перыяду эпохі бронзы належаць 2 С. ў Пустынцы (Украіна, на 3 ад Чарнігава), пакінутыя насельніцтвам гшцінецкай культуры. Адно драўлянае С. мела форму ратонды і было звязана з аграрнай магіяй. Равок унутры ратонды быў запоўнены абломкамі мноства зерняцёрак, попелам і дробнымі кальцыні-раванымі касцямі. Знойдзена пасудзіна з адбіткам зярнят і крамянёвы серп. Другое С.— паўзямлянка з гліняным ахвярнікам у цэнтры. Меліся 2 агнішчы і ямкі-пахаванні з касцямі ахвярных жывёл; мяркуецца, што тут стаялі іда-лы. Верагодна, што С. такога тыпу існавалі на Пд Беларусі. На Украіне помнікамі абшчыннага культу асобных паселішчаў былі т. зв. попельнікі, якія датуюцца 11 — 13 ст. да н. э. Найб. ран-нія э іх узніклі ў белагрудаўскай культу­ры, насыпаліся і ў скіфскія часы. Попельнікі былі рэшткамі рытуальных вогнішчаў у гонар бога сонца. У раннім жал. веку на гарадзішчах Украіны былі і глінабітныя ахвярнікі. С. зарубінецкай культуры вядомы па раскопках селішча Грудок (Бранская вобл.). Тэта круглая ў плане пабудова дыям. 5 м. Знойдзена егіпецкая пячатка 1—3 ст. н. э. з блакітнай пасты, на ёй выява льва. Побач з круглай знаходзілася яшчэ адна па­будова, у якой выяўлены посуд з магіч-нымі знакамі, прысвечанымі аграрнаму культу. Паводле меркавання Б. А. Ры­бакова, у ёй захоўваўся свяшчэнны посуд, а ў круглым памяшканні адбыва-ліся цырымоніі прыгатавання свяшчэн нага варыва. У цэнтры С. быў круглы глінабітны ахвярнік-агнішча. Каля яго стаялі драўляныя ідалы: вялікі і 2 мен-шыя. У цэнтры канічнага даху шырокая дымавая адтуліна. Мяркуецца, што гэта С. было прысвечана Макошы, якую ў дачыненні да купальскай абраднасці наэывалі Купалай. 2 меншыя ідалы ўвасаблялі Ладу і Лёлю. На гарадзі-шчы-сховішчы Тушамля (Смаленская вобл.) у 2-й чвэрці 1-га тысячагоддзя н. э. мелася С. у выглядзе круглай пляцоўкі дыям. 6 м, абкружанай слупа-мі, што стаялі з інтэрвалам 20—35 см. У цэнтры агароджы стаяў драўляны ідал гал. бажаства. Захаваліся так­сама свяцілішчы 5—7 ст. часоў банцараўскай культуры (Смаленская вобл.). У 8—12 ст. былі пашыраны гарадзішчы-свяцілішчы. Найб. вядомае з даследаваных на ўсх.-слав, землях С. на гары Богіт каля р. Збруч (Украіна). На Беларусі найб. канцэнтрацыя С. наглядаецца ў паласе галоунага Еўрапейскага водападзелу. Пра наяўнасць тут С. сведчаць тапонім Святое возера, Красная тара, Божая горка, Валова гара, Турав'а гагя Перунова гара, Святы камень, Дажбогаў камень. Змееў камень i інш. Верагодна, што распаўсюджаньві легенды пра ўзгоркі, на якіх стаям цэрквы або касцёлы, што праваліліся над зямлю, указваюць на існа-ванне ў тых месцах дахрысціянскі» культавых аб'ектаў. Захаваліся ле­генды пра язычніцкія месцы пакла-нення на гарадзішчах Войстак (Смаргонскі р-н). Хоўхлава (Мала-дзечанскі р-н), Свір (Мядзельскі р-н), ахвярнікаў Лоск (Валожынскі р-н), каля в. Рудобелка (Акцябрскі р-н) і інш. Можна меркаваць што існавала С. (капішча) на месгщ пазнейшай царквы ў г. Крычау, Паводле издания, запісанага ў сярэд.чіне 19 ст.. каля Валова воз., што на ўскраіне Полацка, знаходзиліся С. (капішчы) Перуна і Бабы Ягі. Паводле археал. і этнаграфічных даных можна меркаваць, што С. існавалі каля вёсак Бікульнічы і Турэц-2 Полацкага, Хільчыцы Жытка-віцкага, Радагошча Навагрудскага, Кіявец Крупскага, Лапухова Сло-німскага р-наў, г. Косава (урочышча Мерачоўшчына) Івацэвіцкага р-на, на востраве Богінскага возера у Браслаўскім р-не і інш. Найбольш даследаваны С: «Дзявочия гара*, Верхаўлянскае свяцілішча, Крамянецкае свяцілішча, Гудавіцкае севяцілішча, Ходасавіцкае свяцілігйча. Пасля прыняцця хрысціянства мно-гія С. былі прыстасаваны да патрэб царквы і набылі функцыі прошчаў, у сувязі з чым частка іх у рэлікта-вай форме захавалася да 20 ст.). Культурны слой тут адсутнічае, ці нязначнай таушчыні. Яны падзяляюцца на гарадскія (Вывучаны у Кіеве і пад Ноугарадам) і сельскія (вывучаны у Рагачоускім раене). Свяцілішча – пляцоука роуная, на цэнтры устаноулена статуя галоунага бога з дрэва або з каменю. Захаваліся толькі каменныя. На тэрыторыі Беларусі – пад Слонімам і пад Шкловам. Да помнікау язычніцтва адносяцца камяні-следавікі (СЛЕДАВІКІ, камяні-валуны з поўнасцю ці часткова выбітай выявай слядоў чалавека (імітацыя босай ці абутай ступні або рукі) або розных жывёл ці міфічных істот. Распаўсюджаны ў Еўропе і Азіі, трапляюцца ў Афрьщы. С— праяўленне язычніцкіх культаў. Есць падставы лічыць, што культ камянёў-С. узнік у бронзавым веку, паводле меркавання А. А. Фармозава, у 2-м тысячагоддзі н. э. Паводле шведскага археолага Б. Альмгрэна, у 2-й пал. 2-га тысячагоддзя да н. э. існавала строгая забарона ствараць выявы божастваў. Але зварот да нябачнага бога вымушаў чалавека шукаць адзнакі яго бачнай прысутнасці. У сувязі з гэтым з'явіліся выявы «слядоў Бога>. На Беларусі вядома больш за 70 С, сканцэнтраваных пераважна на Пн і ў цэнтры. Найбольш вядомыя з іх каля вёсак Дзераўно (Лагойскі р-н), Куцаў-шчына (Капыльскі р-н), Малькавічы (Ганцавіцкі р-н), Наўгароды (Міёр-^скі р-н), Сянежычы (Навагрудскі Р-н) і інш. Мясц. назвы С: Божы след (слядок), След Божай Маці, След Хрыста, Чортава ступня і інш. Найбольш пашыраны С. са слядамі чалавека. У большасці выпадкаў адзін, бывае два (звычайна след Дарослага і дзіцяці) і больш. Велічыня следу звычайна натуральная, глыб. 1—3 см. Побач са слядамі чалавека могуць быць выбіты ямкі, капыты. Сустракаюцца камяні і са слядамі жывёл (аленя, зайца, мядз-ведзя, лісіцы, ваўка, быка, казы, ката). Аб большасці С. бытуюць паданні, паводле якіх раней камяні нібыта былі мяккімі і розныя істоты пакідалі на іх сляды. Вада са слядоў лічыцца святой і гаючай, да камянёў носяць ахвяраванні. 3 па-шырэннем хрысціянства многія С. набылі функцыі прошчаў.) – камяні з адбіткам чалавека. У хрысціянскія часы на іх выбівалі крыж, рабілі надпіс – Барысавы камяні, Рагвалодавы камяні. Некаторыя дрэвы – дуб. Апошнія ахвяры зафіксаваны у 19 стагоддзі.

Пытанне 32: балты эпохі сярэднявечча: каменныя курганы і каменныя магілы.

КАМЕННЫЯ КУРГАНЫ, збуда ванні, цалкам складзеныя з камянёў, ці ўзведзеныя з камянёў і зямлі. Найчасцей гэта невысокія (рэдка больш за 0,5—0,8 м) плоскія насы­пы дыям. ад 6 да 18—20 м. Пашы-раны ў Верхнім і Сярэднім Паня-монні, сярэднім цячэнні Зах. Буга. Даследавалі ў канцы 19— пач. 20 ст. М. П. Авенарыус, Э. А. Воль-тэр, В. А. Шукевіч, М. Я. Янчук, С. Крукоўскі, у сярэдзіне і 2-й пал. 20 ст.— У. Антаневіч, I. В. Біруля, Я. Ясканіс, В. В. Сядоў, Т. М. Каробушкіна, Я. Г. Звяруга і інш. Боль­шасць сучасных даследчыкаў лічыць каменныя курганы пахавальнымі помнікамі заходнебалцкіх (ятвяжскіх) плямён 1-га —пач. 2-га тыся­чагоддзя н. э. У найб. ранніх К. к. пахавальны абрад — трупапалажэнне. У 3—4 ст. побач з трупапалажэннямі сустракаюцца трупаспаленні. На рубяжы 4—5 ст. абрад трупаспалення становіцца пануючым. У пач. 2-га тысячагоддзя трупаспаленні зноў замяняюцца трупапалажэннямі. У курганах з трупапалажэннямі (ранніх і позніх) было звычайна адно, у выключных выпалках 2 і бо­льш пахаванняў. Курганы з трупаспаленнямі нярэдка змяшчалі 2—3 і нават больш за 10 пахаванняў (т. зв. «сямейныя курганы»), Пахавальны інвентар у курганах 2—4 ст. разнастайны. У мужчынскіх пахаваннях прадметы ўзбраення, рыштунку конніка і баявога каня (наканечнікі коп'яў, умбоны шчытоў, шпоры, цуглі), у жаночых — упрыгожанні (шыйныя грыўні, бранзалеты, пацеркі) і дробныя прылады працы (іголкі, прасліцы). У курганах 5—10 ст. з трупаспаленнямі інвентар значна бяднейшы. Рэчы, ха-рактэрныя для позніх жаночых трупапалажэнняў: пярсцёнкападобныя і трохпацеркавыя скроневыя кольцы, бляшкі ад налобных павязак, бранзалеты, пяр-сцёнкі; для мужчынскіх — наканечнікі коп'яў, крэсівы, спражкі. У каменных курганах 11—13 ст. сустракаюцца рэчы балцкіх і славянскіх тыпаў, што сведчыць пра славянізацыю балцкіх плямён. На Беларусі К. к. вядомы каля вёсак Ясудава, Падрось, Каўпакі, Кашалі, Войская, Свішчова, Трасцяніца, Ратай-чыцы і інш. КАМЁННЫЯ МОПЛЬніКІ, пахавальныя помнікі канца 10—17 ст., якія вызначаюцца наяўнасцю камен­ных вымастак над магіламі. Вылу­чаны ў асобны тып старажыт-асцей бел. Панямоння. Вывучаць іх на Беларусі пачалі ў 1884—95 В. А. Шукевіч і Э. А. Вальтэр (у 10 могільніках ускрыта каля 200 пахаванняў). Яны вылучаюць 2 тыны пахаванняў — каменныя курганы і каменныя магілы, аднак паслядоўнае іх размежаванне на аснове розніцы ў канструкцыях каменных вымастак, пахавальным абрадзе і інвентары не было праведзена. Рэчы з даследаваных імі могільнікаў у асн. страчаны. У 1930-я г. А. Дз. Каваленя вывучаў адзінкавыя пахаванні ў К. м. Віцебскай і Мінскай абл. па рэках Бярэзіне і Віліі. У 1936 Я. Фіцтке даследаваў могільнік каля в. Падрось Ваўкавыскага р-на. Асн. колькасць К. м. знаходзіцца на тэр. Гродзенскай вобл., адзінкавыя помнікі вядомы ў Брэсцкай, Віцебскай і Мінскай абл., на ПдУ Літвы. Адзначаны адзінкавыя могілкі і групы могільнікаў па 2—3 і больш. Яны размешчаны па берагах рэк на невял. узвышшах з сухім пясчаным грунтам. Магілы знаходзяцца на пагорках і іх схілах, не дасягаючы падножжа. Найчасцей у К. м. налічваецца па 60—80 пахаванняў, толькі ў могільніках Вензаўшчына, Клепачы і Куклі коль­касць магіл дасягае 180—200. Пахаванні цягнуцца радамі ў напрамку Пн — Пд (мерыдыянальная сістэма), на могільніку каляв. Клепачы больш старажытныя пахаванні знаходзіліся ў цэнтры (радыяльная сістэма). Размяшчэнне магіл групамі па 2—5 і выпадкі падзахаванняў сведчаць пра сямейны прынцып пахаванняў. Магілы ў трупах заўсёды зрушаны ў адносінах а дна да адной (паводле нар. павер'я, пашыранага і цяпер сярод жыхароў Шчучынскага і Мастоўскага р-наў, «калі нябожчыкаў-сваякоў хаваць роўнымі радамі, роўнымі радамі паляжа ўвесь род). Мясц. назвы К. м. «татарскія магі-лы>, «шведскія магілы», «паганскія магілы>, «баярскія магілы» і інш. Паданні пра іх паходжанне падзяляюцца на паданні-пераказы біблейскіх сюжэтаў (Клепачы, Навасёжі Ваўкавыскага р-на) і нар. ўспамін аб нашэсці татар, войнах з крыжакамі і шведамі, эпідэміях і г. д. Магілы абкладалі камянямі розных памераў у 1, зрэдку ў 2 слоі. У канцы 10 — пач. 13 ст. рабілі вымасткі — брукоўкі круглай, авальнай ці прамавугольнай формы (1,9x1,8x0,2 м, 3,2 X ХІ,ЗХ0,25—0,3 м). У сярэдзіне 12 — пач. 13 ст. ў галаве пахаванняў пачалі ставіць вял. камяні акруглай ці падтрох-вугольнай формы без слядоў штучнай апрацоўкі. У канцы 13 — пач. 14 ст. ў нагах пахаванняў зрэдку ставілі камя-ні адвольнай формы, з канца 14 — пач. 16 ст.— спецыяльна падабраныя ці рас-колатыя палавінкі невял. камянёў. У 14—17 ст. шырыня вымастак змяншаецца, захоўваецца авальная форма (Навасёлкі Ваўкавыскага р-на), набылі пашырэнне прамавугольныя вымасткі з невял. камянёў, пакладзеных у 2—3 паралельныя радкі; у галаве і нагах ставілі большыя камяні. У пач. 15 ст. на камянях у галаве пахаванняў пачалі выбіваць крыжы (Клепачы), у канцы 16—17 ст. распаўсюджаны кры­жы рознай формы, зрэдку ў спалучэнні з салярнымі знакамі (Мінеўшчына). Вымасткі часта парушаны. У канцы lO — канцы 14 ст. паха­вальны абрад — трупапалажэнне ў чатырохвугольнай яме з закругленымі вугламі і звужанай доннай ча-сткай (даўж. 1,8—2 м, шыр. 0,5— 0,8 м, глыбіня 0,5—1,3 м). Нябож-чыка абстаўлялі з усіх бакоў дошкамі(шыр. 10—12см,таўшч. 1,5 см), якія мацавалі часам драўлянымі цвікамі; зрэдку хавалі без дамавіны. Пахавальны інвентар з каменных могільнікаў: сякера, нож, паясныя жалез-ныя кольцы, крэсіва з мужчынскага пахавання. Пахавальны інвентар з каменных могільнікаў: нож, шматпацеркавыя скроневыя кольцы, пярсцёнак, бляшкі ад галаўнога убору з жаночага пахавання. Нябожчык ляжаў заўсёды на спіне ў выцягнутым стане (на правым ці левым баку адзначаны толькі падза-хаванні), арыентаваны галавой на Пн, Пз, ці У, Пд, ПдУ ці ПдЗ, зрэдку на 3 (мерыдыянальная сістэма арыенціроўкі, характэрная для стараж. фіна-угорскага насельніцтва). У ма-гілу клалі рэчы нябожчыка, у муж-чынскія пахаванні — прылады пра­цы, зброю і інш. у жаночыя — упрыгожанні, рытуальныя рэчы, амулеты (зубы мядзведзя ці дзіка), сімвалічныя ключы (па сведчанні

літоўскіх археолагаў, іх клалі гас дыням ці эканомкам). Дзяўчынак 5—6 гадоў, хлопчыкаў да 12 гадоу хавалі без інвентару. У некаторых пахаваннях на дне магільных ям па-за дамавінай знойдзены невял. камяні (Вензаўшчына, Куіцгіч звычай, зафіксаваны ў К. м. Мазовіі і Падляшша і не характэрны для рускага Панямоння; невялікія ( метр 10—15 см) вогнішчы каля плеч, тазавых костак, на ўзроўні каленяу вугалі (шыр. слоя 1,5—2 см, таушчыня 0,08—0,15 м) вакол труны над усім шкілетам, не даходзячы да чэрапа, чэрапам і нагамі; толькі над чэрапам і нагамі, але ніколі не дасягалі касцей як сімвалічная праява абраду трупаспалення. Гэтыя асаблівасці К. м. захоўваліся амаль да сярэдзіны 16 ст. Кавалкі керамічнага посуду пад каменнымі вымасткамі — рэшткі трызны (гаршчок, як сімвал жыцця, разбіваўся ў знак таго што чалавек памёр), каменныя вымасткі — знак пакланення Перуну. 3 часу ўваходжання Бел. Панямоння ў ВКЛ і афіцыйнага прыняцця хрысціянства ў пахавальным абрадзе з'явіліся новыя элементы выбітыя крыжы на камянях у галаве пахаванняў, каменныя крыжы, устаноўленыя замест вял. камянёў. 3 сярэдзіны 16 ст. дошкі дамавіны пачалі мацаваць жалезнымі цвікамі (адлюстраванне біблейскай легенды пра распяцце Хрыста), зменшыласяі колькасць пахавальнага інвентару. У канцы 16 ст. рэчы зрэдку клалі не ў магілы, а пад каменныя вымасткі (Мінеўшчына Ваўкавыскага р-на). Да пач. 17 ст. пахавальны рытуал стаў зусім простым, інвентар i вуглі знікаюць з магіл, аднак звычай паліць галінкі і біць посуд на магіле, будаваць каменныя вымасткі існаваў да 1-й пал. 19 ст., у некаторых месцах (Ушацкі р-н) да пач 20 ст. Устойлівасць і пераемнасць пахавальных традыцый сведчаць аб этнічным адзінстве насельніцтва беларускага Панямоння. Аналагі падобнага абраду і інвентару трапляюцца ў прыбалтыйскім гіст.-культурным рэгіёне, дазваляе суаднесці насельніц бел. Панямоння з адным з балцкіх плямён — ятвягамі. Пацвярджэнне таму ёсць у стараж.-рус. летапісах.