Замина[ои та[лили бозори молb.

Мувозинатии бозори молb бо таносуби маxмeаи талабот ба молу хизмат[о ва маxмeаи пешни[оди молу хизмат[о муайян карда мешавад. Оиди муайян намудани мувозинатии бозори молb ду муносибат мавxуд аст: классикb ва кейнсb. Модели классикb мувозинатиро дар давраи дарозмуддат муайян карда, исбот менамояд, ки [аxми мувозинатии барориш [амаваrт ба [аxми барориши имконпазир Y* баробар аст, зеро ба аrидаи классикон мувозинатb дар шароити шуuли пурра таъмин мегардад. Модели классикb иrтисодиётро аз тарафи маxмeаи пешни[од тадrиr мекунад. Аммо дар давраи кeто[муддат баробарии маxмeаи хароxот[о ва сат[и имконпазири маxмeаи барориш метавонад ба назар нарасад. Шароит[ои мувозинатии бозори молb дар давраи кeто[муддат аз тарафи X.М. Кейнс тадrиr карда шудаст. Кейнс моделеро пешкаш намуд, ки [аxми мувозинатии маxмeаи даромад ва [аxми мувофиrи исте[солотро муайян карда метавонад ва дар асоси [амин исбот намуд, ки [аxми маxмeаи барориш бо [аxми хароxот[ои умуми муайян карда мешавад ва маxмeаи талабот маxмeаи пешни[одро муайян мекунад. Аз [амин сабаб маxмeаи талабот муаммои асосии макроиrтисодb мегардад. Модели аз тарафи X.М.Кейнс пешкаш карда шуда, номи «модели оддии кейнсb» - ро ва ё модели салиби кейнсb» - ро гирифт.

Талабот дар бозори молb аз тарафи [амаи агент[ои макроиrтисодb (хоxаги[ои хонавода, фирма[о, давлат ва сектори хориxb) баён карда мешавад, бинобар [амин онро [амчун суммаи хароxот[ои умумb E (expenditures) дар иrтисодиёт тасвир кардан мумкин аст.

AD=E= C+I+G+Xn.

Замина[ои модели оддии кейнсb:

 сат[и нарх[о таuйир намеёбад (Р=const), ки барои давраи кeто[муддат мусоидат менамояд, бинобар [амин нишонди[анда[ои номиналb ба нишонди[анда[ои аслb

мувофиrат мекунанд;

 мизони музди ме[нати номиналb устувор мебошад;

 мизони фоиз бетаuйир аст (R= r =const), ки барои давраи кeто[муддат мувофиr мебошад ва мизони фоизи номиналb ба аслb баробар аст; маxмeаи пешни[од мутлаrо чандир аст ва исте[солкунандагон (фирма[о) rобилият доранд [ар як [аxми

маxмeаи талаботро rонеъ гардонанд, ки ба каxхаттаи горизонталии маxмeаи пешни[од хос аст;

 МУМ = МСМ = ДМ, яъне барориши умумb ба маxмeаи даромад баробар аст;

 андоз[о тан[о мустаrим буда, он[оро тан[о хоxаги[ои хонавода пардохт мекунанд;

 иrтисодиёт пeшида мебошад, яъне содироти соф Xn = 0.

Та[лилро аз модели дусектора оuоз менамоем, ки дар он тан[о ду агенти макроиrтсодb фаъолият доранд ва маxмeаи талабот ба суммаи хароxот[ои истеъмолb ва инвеститсионb баробар аст.

Мувозинатии бозори молb. Самараи мултипликатор.

Мувозинатb дар модели Кейнс дар чунин сат[и даромади миллb (барориш) пойдор мешавад, ки дар хароxот[ои аслb ва пешбинишуда баробаранд. Хароxот[ои аслb Е ин хароxот[ое, ки дар асл хоxаги[ои хонавода ва фирма[о амали гардонидаанд.

Хароxот[ои пешбинишуда Ер ин хароxот[ое, ки хоxаги[ои хонавода ва фирма[о ба наrша гирифта буданд. Хароxот[ои аслb [амаваrт бо барориш аробаранд (E=Y), хароxот[ои пешбинишаванда бошанд метавонанд ба [аxми барориш баробар набошанд. Агар хароxот[ои пешбинишаванда аз [аxми барориш кам бошанд (Eр<Y), фирма[о rисми ма[сулоти худро фурeхта наметавонанд ва дар натиxа захира[ои молии ба фурeшнарафтаи он[о зиёд мешавад. Агар хароxот[ои пешбинишаванда аз барориш зиёд бошанд (Eр>Y), фирма[о мол[ои дар анбор[о бударо мефурeшанд ва захираи мол[ои ба фурeш нарафта кам мешавад. Инвеститсия[о ба захира[о rисми хароxот[ои инвеститсионb мебошанд. Инвеститсия[ои аслb аз инвеститсия[ои пешбинишуда Ip (planned investment) ва инвеститсия[ои пешбининашуда Iun (unintended investment) иборат мебошанд:

I = Ip + Iun.

Мувофиrан хароxот[ои аслb ба суммаи хароxот[ои истеъмолb ва хароxот[ои инвеститсионии аслb баробаранд:

E = C + I = C + Ip +Iun,

Хароxот[ои пешбинишуда бошад ба суммаи хароxот[ои пешбинишуда ва хароxот[ои инвеститсионии пешбинишуда баробаранд:

Eр = C + Ip.

Азбаски хароxот[ои аслb [амаваrт ба [аxми барориш баробаранд, вале хароxот[ои аслb ба хароxот[ои пешбинишуда тан[о дар [олати ба нол баробар будани инвеститсия[ои пешбининашуда (Iun=0) баробар мебошанд, бинобар [амин мувозинатии бозори моли дар [олати баробар будани хароxот[ои аслb ба хароxот[ои пешбинишуда (E=Eр) ва мувофиrан баробар будани хароxот[ои пешбинишуда ба [аxми барориш (Eр=Y) ба назар мерасад.

Мувофиrи замина[ои модели Кейнс барориши умумb ба даромади умумb баробар аст, ки барои истеъмолот (С) ва пасандоз (S) сарф карда мешавад: Y = C+S. Азбаски, дар [олати мувозинатb [аxми барориш ба хароxот[ои аслb баробар аст ва хароxот[ои аслb ба хароxот[ои пешбинишаванда баробаранд: Y = E = Eр, аз ин xо C+S = C+ Ip аст. Мувофиrан, дар [олати мувозинатии бозори молb пасандоз[о ба инвеститсия[ои пешбинишаванда баробаранд: S=Ip. Азбаски пасандоз[о мусодира аз xараёни хароxот ва даромад[о буда, инвеститсия[ои инъексия ба шумор мераванд,

бинобар [амин дар [олати мувозинатb мусодира[о ба инъексия[о баробаранд: S=I.

Ба таври графикb каxхаттаи хароxот[ои аслb Е бо худ биссектрисаи кунxро ифода мекунад (450 расми 4.3.1.), ки [ар як нуrтаи ин каxхатта ба шароити баробарии хароxт[ои аслb ва [аxми бароришро (E=Y) нишон меди[ад. Каxхаттаи хароxот[ои пешбинишаванда Eр ин хатте, ки хамшавии мусбb дорад (кунxи хамшавb бо бузургии майли инти[оb ба истеъмолот mpc муайян карда мешавад) ва аз ибтидои координат оuоз намеёбад, зеро дар иrтисодиёт [амаваrт истеъмолоти автономb Ĉ ва инвеститсия[ои автономb I мавxуданд, ки аз [аxми даромад вобастагb надоранд. Дар натиxа салиби хамида [осил мешавад, ки айнан аз [амин сабаб модел номи «салиби кейнси» - ро гирифтааст.

Дар расми 4.3.1, б шароити мувозинатии бозори молb бо воситаи баробарии инъексия[о (инвеститсия[о, ки аз сат[и даромад вобастагb надоранд ва бинобар [амин дар шакли горизонталb ифода ёфтаанд) ва мусодира[о (пасандоз[о, ки аз [ачми даромад вобастагии мусбb доранд) ифода ёфтааст (кунx и хамии графики пасандоз[о ба майли инти[оb ба пасандозкунb mps баробар аст).

Мувозинатии бозори молb (баробарии хароxот[о ва даромад[о, инъексия[о ва мусодира[о) дар нуrтаи бурриши каxхатта[ои хароxот[ои пешбинишуда ва хароxот[ои аслb воrеъ аст, ки дар он хароxот[ои пешбинишуда ба [аxми барориш баробар аст Eр=Y, инчунин хароxот[ои аслb ба хароxот[ои пешбинишуда баробаранд E= Eр (нуrтаи А дар расми 4.3.1, а).

Дар расми 4.3.1 б мувозинатb дар нуrтаи бурриши каxхатта[ои инъексия[о ва мусодира[о пойдор мешавад, ки дар он инъексия[о (инвеститсия[ои аслb) ба мусодира[о (пасандоз[о) баробаранд I=S, инвеститсия[ои пешбинишуда бошад ба инвеститсия[ои аслb Ip=I баробар аст. Азбаски дар [олати мувозинатb Ep=E ва Ip=I, инвеститсия[ои пешбининашуда ба захира[о Iun=0. Дар нуrта[ои номувозинатb ин шарт[о ба назар намерасанд: дар нуrтаи В: Ep<Y, Ep<E, Ip<S ва инъексия[о аз мусодира[о кам мебошанд; дар нуrтаи С: Ep>Y, Ep>E, Ip>S ва инъексия[о аз мусодира[о зиёд мебошанд. Агар иrтисодиёт дар нуrтаи В rарор дошта бошад, ки дар он хароxот[ои пешбинишуда аз [аxми барориш хурд аст (Ep<Y) ва инъексия[о аз мусодира[о каманд (Ip<S), дар ин [олат rисми ма[сулот фурeхта намешавад ва uункунии пешбининашудаи (афзоиши) захира[ои ма[сулоти ба фурeш нарафта (Iun>0) ба миён меояд, ки он ба бузургии BD баробар буда, ба камшавии [аxми барориш (аз Y2 то Ye) оварда мерасонад. Дар натиxа иrтисодиёт ба [олати мувозинатb омада мерасад ([аракат аз нуrтаи В то нуrтаи А). Агар иrтисодиёт дар нуrтаи С rарор дошта бошад, ки дар он хароxот[ои пешбинишуда аз [аxми барориш зиёд аст (Ep>Y) ва инъексия[о аз мусодира[о зиёданд (Ip>S), фирма[о захира[ои ма[сулоти ба фурeш нарафтаро оuоз мекунанд ва захира[ои молb кам мешаванд (Iun<0), [аxми барориш афзоиш меёбад ва иrтисодиёт ба [олати мувозинатb омада мерасад ([аракат аз нуrтаи С ба нуrтаи А).

Аз та[лили дар боло овардашуда маълум мегардад, ки механизми барrароршавии мувозинатb дар бозори молb таuйирёбии захира[ои мол[ои ба фурeш нарафта мебошад, ки rисми хароxот[ои инвеститсионb буда, хароxоти умумиро таuйир меди[ад. (Айнан [амин аrида [амчун фарrияти асосии модели кейнсb аз классикb баромад мекунад. Дар модели классики механизми таъминкунандаи мувозинатb дар бозори молb таuйирди[ии шумора (хароxоти умумb ва [аxми барориш) не, балки сат[и нарх[о баромад мекунад. )

Самараи мултипликатор. X.М. Кейнс нишон дод, ки афзоиши хароxот[о ба афзоиши даромади умуми оварда мерасонад, аммо афзоиши даромад нисбат ба хароxоти ин афзоишро ба миён оварда, бо дараxаи баландтар афзоиш меёбад, яъне бо самараи мултипликатор. Мултипликатор – ин коэффитсиенте, ки то кадом андоза афзоишёбии (камшавии) даромади умумиро Y [ангоми афзоишёбии (камшавии) хароxот[ои автономb A ба як во[ид нишон меди[ад :

КА = ΔY / ΔA,

ки дар ин xо КА – мултипликатори хароxот[ои автономb.

Амали мултипликатор дар он асос меёбад, ки хароxоти як агенти иrтисодb ба даромади агенти иrтисодии дигар мубаддал мешавад, ки e rисми муайяни ин даромадро сарф намуда, даромадро барои агенти сеюм ба вуxуд меоварад ва uайра. Дар натиxа суммаи умумии даромад аз суммаи ибтидоии хароxот зиёдтар мешавад. (Айнан [амин аrида [амчун фарrияти асосии модели кейнсb аз классикb баромад мекунад. Дар модели классики механизми таъминкунандаи мувозинатb дар бозори молb таuйирди[ии шумора (хароxоти умумb ва [аxми барориш) не, балки сат[и нарх[о баромад мекунад. )

Фарз мекунем, ки хоxаги[ои хонавода хароxот[ои истеъмолии автономиро (ΔĈ) дар натиxаи зиёд намудани хариди молу хизмат[о ба 100 сомонb зиёд мекунанд. Ин маънои онро дорад, ки фурeшандаи молу хизмат[о даромади иловагиро (ΔY) дар [аxми 100 сомонb ба даст меоварад, ки e ин даромади афзударо барои истеъмолот ва пасандоз истифода мебарад. Агар майли инти[оb ба истеъмолот mpc = 0,8 бошад (ин маънои онро дорад, ки аз [ар як сомонии иловагии даромад шахс барои афзоиши истеъмолот 80 дирам (80%) ва барои пасандоз 20 дирамро (20%) mps=0,2равона месозад), дар [аxми 100 сомонb даромадро гирифта, фурeшанда 80 сомониро барои афзоиши истеъмолот (ΔC=ΔY1*mpc=100?0,8) ва 20 сомониро барои пасандоз равона мекунад (ΔS=ΔY1?mps=100?0,2). 80 сомнии барои истъмолот сарф шуда, боз ба дигар фурeшанда даромадро ба вуxуд моварад (ΔY2), ки e низ дар навбати худ 64 сомониро барои афзоиши истеъмолот (ΔY2?mpc=80?0,8) ва 16 сомониро барои пасандоз (ΔY2?mps=80?0,2) равона мкунад ва uайра. Таuйирёбии даромади ΔYi [ар як агенти навбати ба таuйирёбии истеъмолоти ΔCi [ар як агенти пешина баробар аст. Чунин xараён то баробар шудани афзоиши хароxот ба нол давом меёбад. Яъне:

Дар rавс суммаи прогрессияи геометрии камшавандаи беохирро [осил мекунем (ин аст маънои математики мултипликатор) бо махраxи (mpc<1), бинобар [амин ΔY= ΔĈ(1/1- mpc), ки дар ин xо (1/1- mpc) мултипликатори хароxот[ои автономb (дар мисоли дода шуда мултипликатори хароxот[ои истеъмолb).

КС = ΔY/ ΔĈ = (1/1- mpc),

ки дар мисоли мо ба (1/1- 0,8) = 5, [ангоми афзоиши хароxот[ои истеъмолии автономb ба 100 сомонb афзоиши даромади умумb 500 сомониро ташкил мекунад (100*5). Чунин аrида[о ба та[лили оrибат[ои таuйирёбии хароxот[ои инвеститсионии автономb низ хос аст. Фирма инвеститсия[оро зиёд намуда, мол[ои инвеститсиониро харидорb менамояд ва бо ин амали худ фирма ба истехсолкунандаи ин мол[о даромади иловагиро ба вуxуд меоварад, ки e дар навбати худ rисми ин даромадро барои зиёд намудани истеъмолот ва як rисмашро барои зиёд намудани пасандоз равона месозад. Инчунин афзоиши истеъмолоти исте[солкунандаи мол[ои

инвеститсионb даромади исте[солкунандаи мол[ои истеъмолиро афзун мегардонад. Дар натиxа афзоиши даромади умумb ΔY нисбат ба афзоиши ибтидоии инвеститсия[о ΔI зиёдтар мешавад, яъне самараи мултипликатор амал менамояд (расми 4.3.2.).

Бояд rайд намуд, ки афзоиши минбаъдаи даромад нисбат ба пештарааш камтар аст. Xараёни мултипликатсия то он даме давом мекунад, ки афзоиши даромад ба нол баробар шавад. Мултипликатори хароxот[ои инвеститсионии автономb КI низ ба 1/1- mpc баробар аст. Формулаи мултипликатори хароxот[ои автономиро бо тарзи алгебравb [осил кардан мумкин аст. Азбаски даромад ба суммаи хароxот[ои пешбинишуда баробар аст: Y= С+ I, ки дар ин xо I – инвеститсия[ои пешбинишудаи автономb, функсияи истеъмолот бошад:

Агар хароxот[ои пешбинишудаи автономb (А=Ĉ +Î) ба ΔА афзоиш ёбанд, дар ин [олат барориши мувозинатb ΔY ба (1/1- mpc)ΔА зиёд мешавад. Боиси rайд аст, ки чи rадаре ки майли инти[оb ба истеъмолот (mpc) калон бошад, [амон rадар бузургии мултипликатори хароxот[ои автономb зиёд мешавад. Xудошавb дар салиби кейнсb. Мувозинатии бозори молb дар [олате пойдор мешавад, ки агар хароxот[ои пешбинишуда ба хароxот[ои аслb, хароxот[о ба даромад ва инъексия[о ба мусодира[о баробар бошанд. Аммо, [аxми мувозинатии барориши умумb Ye метавонад ба [аxми МУД мувофиrат накунад ва ба аrидаи Кейнс [аxми мувозинатии барориш одатан аз [аxми МУД -и Y* имконпазир кам мебошад.

Агар МУД-и мувозинатии аслb аз МУД-и имконпазир кам бошад (Yаслb<Y*), дар ин [олат дар иrтисодиёт xудошавии ретсессионb xой дорад, ки мувофиrи назарияи кейнсb ба норасогии хароxот[ои умумb асос ёфтааст, бинобар [амин барои ба мувозинатb ноил гаштан бояд хароxот[ои умумии пешбинишударо зиёд намуд. Фарз мекунем, ки мувозинатии ибтидоb дар нуrтаи А (расми 4.3.3, а) rарор дорад, ки дар он [аxми хароxот[ои умумии пешбинишуда ба Ep1 баробар аст, [аxми барориши аслии мувозинатb ба Ye баробар аст, лекин он аз сат[и барориши шуuли пурра Y* кам мебошад. Барои таъмин намудани барориш дар сат[и имконпазир Y*, бояд хароxот[ои пешбинишуда афзоиш ёбанд, яъне каxхаттаи Ep1 бояд ба боло то Ep2 [аракат кунад.

Xудошавии ретсессионии хароxот[оро аз xудошавии ретсессионии барориш (xудошавии МУД) фарr кардан зарур аст. Фарrи байни [аxми хароxот[ои пешбинишудаи Ep1 ва Ep2 бо худ xудошавии ретсессионии хароxот[оро ΔEp ифода мекунад, фарrи байни [аxми Ye ва Y* бошад, xудошавии ретсессионии бароришро ΔY ифода мекунад. Имконияти xудошавии ретсессионии бароришро [ама равия[ои макроиrтисодb эътироф мекунанд, вале xудошавии ретсессионии хароxот[о тан[о дар модели кейнсb вуxуд дорад. Ин хусусият бо он маънидод карда мешавад, ки тан[о дар модели кейнсb, дар аввал xудошавии ретсессионии барориш бо норасогии [аxми хароxот[ои умумb тавсиф карда мешавад ва дуюм самараи мултипликативии таъсири таuйирёбии хароxот[о ба таuйирёбии [аxми барориши умумb асоснок карда

мешавад. Дар модели кейнсb xудошавии ретсессионии барориш ин xудошавии ретсессионии хароxот[ои пешбинишуда мебошад, ки ба мултипликатори хароxот[ои автономb зарб карда шудааст (ΔY= ΔEp*КА). Азбаски, КА ба 1/1- mpc баробар аст, бинобар [амин КА [амаваrт аз 1 калон аст, аз ин ли[оз xудошавии ретсессионии барориш [амаваrт аз xудошавии ретсессионии хароxот[о калон аст.

{олати баръакс, [олате мебошад, ки дар он барориши аслии мувозинатb аз сат[и имконпазир зиёд буда (Yаслb >Y*), [амчун xудошавии инфлятсионии (таваррумии) барориш маълум аст (расми 4.3.3, б), ки дар модели кейнсb натиxаи xудошавии инфлятсионии (таваррумии) харxот[о, яъне барзиёдии хароxот[ои умумb мебошад. Барои ба [аxми барориши имконпазир Y* баргаштан ва бартараф намудани xудошавии инфлятсионb, хароxот[ои пешбинишудаи умумb (ΔEp) бояд кам карда шаванд ([аракати каxхаттаи хароxот[ои пешбинишаванда аз Ep1 то Ep2). Xудошавии инфлятсионии барориш ба ΔY ва xудошавии инфлятсионии хароxот[о бошад ба Δ Ep баробар аст. Ба аrидаи Кейнс, таuйир додани [аxми хароxоти сектори хусусb ни[оят мушкил аст, хусусан дар [олати пастравb, ваrте ки хоxаги[ои хонавода даромад[ои кам доранд, фирма[о бошанд хо[иши инвеститсия кардан надоранд. Мувофиrан, бояд боз як агенти макроиrтисодb пайдо шавад, ки rобилияти пешкаш намудани талаботи иловагиро ба молу хизмат[о дошта, афзоиши [аxми хароxоти умумb ва [аxми бароришро таъмин намуда, барои кам намудани xудошавии ретсессионии барориш мусоидат намояд. Чунин агент, ба аrидаи Кейнс бояд давлат бошад.