5 марфеміка

5.Раскрыць сутнасць паняцця марфемы. Растлумачыць умовы выдзялення кораня, прыстаўкі, суфікса, канчатка пры марфемным аналізе слова. Абгрунтаваць падзел асноў на вытворныя і невытворныя.

Слова – асноўная адзінка мовы. У слове вылучаюцца часткі, або марфемы.

Марфема (грэч. morphe - форма) – найменшая структурная частка слова, якая выражае лексічнае або граматычнае значэнне.

Марфемы:

Корань і афіксы: а) прыстаўка (прэфікс); б) суфікс; в) канчатак (флексія);

г) постфікс; д) інтэрфікс (злучальная галосная, злучальны афікс).

Марфемы размяшчаюцца ў пэўным парадку; слова можа мець адну або некалькі марфем.

Адрозніваюцца ад гукаў і складоў.

Марфемы маюць значэнне (граматычнае або лексічнае), а гукі і склады значэння не маюць). З марфемай звязаны паняцці морф і аламорф.

Морф – непасрэдная рэалізацыя ў канкрэтным слове або словаформе больш агульнага, абстрактнага моўнага паняцця – марфемы.

вада, пад-вод-н-ы, раз-воддз-е

Аламорф (ад грэч. аllos – іншы, morphe- форма) – варыянт морфа ў пэўнай пазіцыі.

Круг, круж, кружж – гэта аламорфы, у якіх рэалізуецца каранёвая марфема слоў круг, кружыць, паўкружжа.

Марфемны аналіз слова пачынаюць з выдзялення канчатка (каля слова зменнае) і асновы.

Канчатак, або флексія (лац. flecto – гну, згінаю) – частка слова, якая служыць для сувязі слоў у сказе і ўтварае граматычную форму слова (формы склону, ліку, асобы).

Канчатак вылучаецца канчатак шляхам параўнання розных формаў аднаго зменнага слова.

Нулявы канчатак – канчатак, які не выражаны гукам ці комплексам гукаў, таксама паказчык граматычнай формы.

Аснова – частка слова, якая выражае яго канкрэтнае лексічнае значэнне: узлесак – узлеск – а.

Віды асноў:

1. паводле структуры

невытворная (супадае з коранем) вада, хата, новы	вытворная (апрача кораня, ёсць афіксы) пра-лес-к-а над-нямон-ск-і
Словы з невытворнай асновай нематываваныя	Словы з вытворнай асновай матываваныя
нельга падзяліць на часткі	дзеляцца на часткі

Суплетыўныя асновы (фр.suppletif - дадатковы) розныя асновы ў суадносных граматычных формах: я – мяне, мне; ты – табе, табою

Чыстая аснова – у нязменнага слова.

Утваральная аснова – аснова, ад якой утворана слова.

Корань – агульная непадзельная частка роднасных слоў, якая выражае іх агульнае лексічнае значэнне.

! Каб вызначыць корань слова, трэба падабраць роднасныя словы.

Карані

свабодныя	звязаныя
якія могуць выступаць толькі ў спалучэнні з канчаткам (як невытворныя асновы) роды, радасць; вясна, вясновы; пчала, пчаляр	якія асобна ў мове не ўжываюцца, а толькі ў спалучэнні з афіксамі )г.зн. толькі ў складзе вытв.асновы) пры-вык-нуць, ад-вык-ну-ць, з-выч-к-а да-бав-і-ць пры-бав-і-ць пры-ня-ць пераняць абуць, разуць, абутак (вылучаюцца толькі ў параўнанні дзвюх і толькі вытворных асноў роднасных слоў)

Афікс (лац. affixus – прымацаваны) – марфема, якая служыць для ўтварэння новых слоў ці новых граматычных формаў.

Прыстаўка, або прэфікс (лац. prae - спераду, fixus - прымацаваны) - частка асновы, якая стаіць перад коранем і надае слову новае лексічнае або граматычнае значэнне: за-цвісці, ад-цвісці, на-рваць, пера-плысці, най-лепшы. Прыстаўка можа знаходзіцца не непасрэдна перад коранем, а перад другой прыстаўкай: па-за-пісваць, па-на-сыпаць.

Суфікс (лац. suffixus – падстаўлены) - частка асновы, якая стаіць пасля кораня і ўтварае новую форму або новае слова: сад – сад-ок - сад-ов-ы. Суфікс можа быць не толькі непасрэдна пасля кораня, а і пасля іншага суфікса: сад-ав-ін-а, за-гарт-оў-к-а, сард-эч-н-ы.

У навуковых граматыках у словах выдзяляюць не толькі матэрыяльна выражаныя, а і нулявыя суфіксы (іх абазначаюць графічна Ø); напрыклад, у назоўніках з падаўжэннем каранёвага зычнага, у якіх у старажытнасці пасля падзення рэдукаваных суфікс -j- быў асіміляваны папярэднім зычным: багаццØе, прыволлØе, узлессØе, узбярэжжØа. Суфіксы ў словах такога тыпу фанемай не выражаны, яны вызначаюцца шляхам супастаўлення іх з суадноснымі словамі, дзе не адбылося падаўжэння і захаваўся суфікс -j-: узморjа, перjэ, купjо.

Нулявыя суфіксы вызначаюцца ў назоўніках, утвораных ад асноў дзясловаў або прыметнікаў без далучэння словаўтваральных афіксаў: вылетØ (ад вылятаць), пераходØ (ад пераходзіць), засухØа (ад засушыць), сіньØ (ад сіні).

Да нульсуфіксальных утварэнняў адносяць таксама парадкавыя лічэбнікі: пятØы (ад пяць), соты (ад сто); некаторыя адносныя і прыналежныя прыметнікі, утвораныя ад назоўнікаў і дзеясловаў: воўчØы (ад воўк), прахожØы (ад праходзіць) і інш.

Прыстаўкі і суфіксы бываюць словаўтваральныя і формаўтваральныя. Словаўтваральныя прыстаўкі і суфіксы ўтвараюць словы з новым лексічным значэннем: група – пад-група; дзед – пра-дзед; песня – песен-н-ы – пясн-яр; зіма – зім-ов-ы – зім-н-ік.

Формаўтваральныя прыстаўкі і суфіксы служаць для ўтварэння новай формы слова (лексічнае значэнне пры гэтым не змяняецца). Так, з дапамогай прыстаўкі най- ад формы вышэйшай ступені параўнання прыметнікаў і прыслоўяў утвараецца форма найвышэйшай ступені: мацнейшы – наймацнейшы, чысцейшы – найчысцейшы, прыгажэй – найпрыгажэй. Шматлікія прыстаўкі ўтвараюць формы дзеясловаў закончанага трывання: гаварыць – загаварыць – прагаварыць – пагаварыць – перагаварыць – нагаварыць. Пры гэтым часта не толькі ўтвараецца новая форма дзеяслова, а і змяняецца адценне яго лексічнага значэння. Напрыклад, прыстаўка за- паказвае на закончанае трыванне і адначасова – на пачатак дзеяння: спяваць – заспяваць, іграць – зайграць. Такія прыстаўкі называюць словаформаўтваральнымі, або сінкрэтычнымі (грэч. – аб’яднанне, злучэнне), бо яны сумяшчаюць формаўтваральныя і словаўтваральныя функцыі.

Постфікс (лац. post - пасля, fixus - прымацаваны) – афікс, які знаходзіцца ў слове пасля канчатка ці формаўтваральнага суфікса. Да постфіксаў належаць –ся (-ца,-цца) у формах зваротных дзеясловаў: сустрэў – сустрэў-ся, сустрэла – сустрэла-ся, сустрэць – сустрэ-цца, мыеш – мыеш-ся, мые – мые-цца; -це ў форме 2-й асобы множнага ліку дзеясловаў загаднага ладу: чытай-це, нясі-це; -сьці(-сь), -небудзь у няпэўных займенніках: хтосьці, чагосьці, чыясь, які-небудзь. У сучаснай мове –ся(-ца,-цца), -це, -сьці(-сь),-небудзь не могуць ужывацца свабодна ў сказе, не могуць быць аддзелены іншым словам ад слова, да якога адносяцца, ці пастаўлены перад ім. як суфіксы і прыстаўкі, яны таксама немагчымыя па-за словам. Гэтыя былыя часціцы поўнасцю перайшлі ў марфемы, захаваўшы асаблівасць размяшчацца пасля канчатка.

Інтэрфікс (лац. inter - паміж, fixus - прымацаваны) – службовая марфема, якая стаіць паміж простымі асновамі ў складаным сказе і паказвае на сувязь гэтых слоў і іх значэнняў. У складаных словах выкарыстоўваюцца інтэрфіксы а, о, е, я, і, ух, ох, у: сен-о-кос, час-о-піс, земл-е-трасенне, дал-я-гляд, пяц-і-павярховы, дв-ух-тыднёвы, тр-ох-павярховы, дв-у-коссе. Інтэрфіксы не выражаюць ніякага значэння, а толькі служаць для сувязі марфем у складаных словах.

Інтэрфіксы бываюць і ў простых словах. Напрыклад, у большасці адносных прыметнікаў, утвораных ад асноў геаграфічных назваў, суфікс –ск- далучаецца непасрэдна да ўтваральнай асновы: Лід-а – лід-ск-і, Барысаў – барысаў-ск-і, а ў частцы прыметнікаў такога тыпу паміж утваральнай асновай і суфіксам –ск- ёсць інтэрфіксы (устаўкі): -ен-(-ан-): Узда – уздз-ен-ск-і, Лёзна – лёзн-ен-ск-і, Стоўбцы – стаўбц-оў-ск-і, Рудня – рудн-ян-ск-і, Ясельда – ясельдз-ін-ск-і і інш. Параўн. таксама: чай-н-ы і кафе-й-н-ы, шасэ-й-н-ы (у апошніх двух словах –й- - інтэрфікс). У школьных падручніках яны звычайна абазначаюцца як суфіксы.