3.

26- билет

1 .Гипербола (грек, hyperbole - күшейту) - әдебиеттегі көркемдеу тәсілдерінің бірі, әр түрлі құбылыстарды немесе белгілі бір нәрсені шамадан тыс асыра суреттеу тәсілі. Әсірелеу - әдеби тілдің көркемдігін ғана емес, бейнелілігін, әсерлілігін арттырын, құбылтудың бір түрі. Көне эпостык жырларда, фольклорлық туындыларда жиі кездеседі. Мысалы: "Қара арғымақ арыса, қарға адым жер мұң болар" (мақал), "Астындағы бурылдың, Жоғарғы ерні көк тіреп, Төменгі ерні жер тіреп..." ("Қобыланды батыр"). Әсірелеу ақын-жыршылар шығармаларында да жиі қолданылған. "Аққан жасы сел болған, Етегі толып, көл болған..." (Дулат) сынды айшықты шумақтар осының айғағы. Әсірелеу жазба ақындар шығармашылығында да қолданылады, бірақ оның сапасы, жаса- лу түрлері басқаша болып келеді және ауыз әдебиетіндегідей жиі кездесе бермейді. Мысалы: С.Торайғыров: "Қараңғы қазақ көгіне, Өрмелеп шығын күн болам!" - десе Т.Жароков: "Қарыңды қағып - су қылдым, Суыңды сілкіп - бу қылдым. Түтініңмен таң атқыздым. Жеріме жұлдыз жаққыздым...", - деп жырлайды. Осының екеуінде де әсірелеу бар

2. Қадыр Ғинаятұлы Мырзалиев, Қадыр Мырза Әлі (1935 жылы туған) — ақын, Қазақстанның халық жазушысы (1995), ҚР Әнұраныныңсөзін жазған авторлардың бірі. Ақын 1935 жылы 5 қазанда Орал облысының Жымпиты кентінде туған. 1958 жылы Қазақ мемлекеттік университетінің филология факультетін тәмамдаған.

Еңбек жолын сол кезде жаңадан ашылған балалар журналы «Балдырғаннан» бастаған. «Жұлдыз» журналы редакциясында поэзия және сын бөлімінің меңгерушісі, жауапты хатшы, бас редактордың орынбасары, 1968-1973 жылдары «Жазушы» баспасында қазақ поэзиясы бөлімінің меңгерушісі, «Балауса» баспасының редакторы, кейін Қазақстан Жазушылар одағында поэзия секциясының кеңесшісі болған.

1966 жылы «Ой орманы» жинағы үшін Қазақстан Ленин комсомолының сыйлығы берілді. 1980 жылы «Жерұйық» жыр кітабы үшін Қазақ КСР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты атанды. Ол Қазақстанның халық жазушысы. 2001 жылы Тәуелсіз «Тарлан» сыйлығын алды.

Қадыр Мырза Әлі көркем аударма саласында да жемісті еңбектері көп. Әлемдік әдебиет ғүламаларының талайының шығармаларын ол қазақ тіліне аударады. Ал өзінің біраз топтамалары мен таңдаулыөлеңдеріағылшын, француз, неміс, поляк, болгар, венгер, фин тілдеріне аударылды. Орыс тілінд «Бессонница» (1967), «Белая юрта» (1968), «Соловьиный сад» (1971), «Степные пути» (1975), «Твой дом» (1976), «Верхная струна домбры» (1976), «Ладони» (1984), «Нижная струна домбры» (1985), тағы басқа кітаптары жарық көрсе, өзбек тілінде «Күміс қоңырау» (1975), қырғыз тілінде «Алақан» (1979), әзербайжан тілінде «Бұлбұл бағы» (1980), моңғол тілінде «Шымыр жаңғақ» секілді еңбектері басылды. Сондай-ақ дарынды ақынның оннан аса кітабы бүрынғы КСРО халықтарының көптеген тілдеріне аударылып, Ташкент,Баку, Бішкек, Алматы, Мәскеу қалаларында басылып шықты.

1966 жылы «Ой орманы» өлеңдер жинағы үшін Қадыр Мырза Әліге Қазақстан Ленин комсомолы сыйлығының лауреаты атағы берілді.

1980 жылы «Жерұйық» жыр кітабы үшін ол Қазақ ССР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты атанды.

2001 жыл Тәуелсіз «Тарлан» сыйлығына ие болды. 1993 жылы Қадыр Мырза Әлі өлемдік поэзияға қосқан аса зор еңбегі үшін Моңғолияның халықаралық «АВЬЯС» сыйлығын алды.

Қадыр Мырза Әлі Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесіне екі рет депутат болып сайланды, Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Президиумының мүшесі болды.

Соңғы жылдары ақынның он алты томдық таңдамалары жарық көрді.

2003 жылы Санкт-Петербургтің «Славия» баспасында «Прапамять» атты үлкен бір томдығы орыс тілінде басылып шықты

3. АНА ТІЛІҢ – АРЫҢ БҰЛ

Ана тілің біліп қой,

Еркіндігің, теңдігің.

Ана тілің біліп қой,

Мақтанышың, елдігің.

Ана тілің – арың бұл,

Ұятың боп тұр бетте.

Өзге тілдің бәрін біл,

Өз тіліңді құрметте!

Қ.Мырзалиев

№27 Билет

1.Ырғақ, ритм (грек. rhythmys – үйлесімділік, rhйo – ағамын) – музыкалықдыбыстардыңзандылықөлшемдеалмасуы. Ы. - музыка, поэзия, бейнелеуөнері мен архитектураданегізгімәнерлеужәнетүртудыруқұралдарыныңбірі. Музыкадамузыкалықмелодияныңырғақтыққүрылысымузыкалықзаңдылықтарменайқындалады. Ырғақтыңөлшемүлестерініңтегеурінді (әлді) жәнетегеурінсіз (әлсіз) түрлеріболады; олардыңауысыпкеліпотыруы метр өлшемінтүзеді. Дыбыстардыңбірырғаққақұрылуымузыкалқшығармалардыңжақыннемесеалшақжатканбөліктеріндекездесебереді. Осығанораймузыкалықформалардыңмузыкалықфазаларын, сөйлемдерін, кезеңдерінжәнеодан да ірібөлімдерінкұрузаңдылықтарытуады. Әрбірмузыкалықжанрларғажәнеұлтмузыкасынатәнырғақтықформалар мен қайырмаларболады. Кейбірмузыкалықжанрларыныңөзіндікырғақерекшелігіболады. Мысалы, мазурка, полька, лезгинка, т.б. Сондай-ақ, ырғақтыңкөркемдікқұралретіндемузыкалықобраздардыайқындаудағымаңызы бар. Ырғақтыңархитектурада, әсіресе архитектура ансамбльдер салу ісіндеүйлесімтауып, жалпыкөрінісініңүнасымдыболуынаырғақелеуліәсеретеді. Ырғақсәнжәнекодданбалыөнерде, әсіресеою-өрнектекеңіненқолданылады.

2.БердібекСоқпақбаев (13.10.1924 жылытуған, Алматы облысы, Нарынқолауданы, Қостобеауылы) — қазақжазушысы.[1]Қазақтың Абай атындағыпедагогикалықинститутынбітіргенсоң (1949) Нарынқолауданындамұғалімболды. "Жұлдыз", "Балдырған" журналында, ҚазақстанЖазушылародағындатүрліқызметатқарды (1952-70). "Бұлақ" (1950) өлеңдержинағы, "Он алтыжасар чемпион" (1951), "Бақытжолы" (1952), "Алыстағыауылда" (1953), "Балалықшаққасаяхат", "Дала жұлдызы" (1960), "Аяжан" (1963, орыстілінде 1965), "Гауһар" (1966) повестерінжазды. "МеніңатымҚожаповестсі" (1957) кітабыбалалардыңсүйіпоқитыншығармасынаайналып, орыс, украин, француз, литва, латыш, өзбектілдерінеаударылды. 1963 жылы "Қазақфильм" студиясысолкітапбойыншажазылғанкиносценарийдіэкранғашығарды. "Балалықшаққасаяхат" аттыповесібойыншажазылғанкиносценарийі де фильмғетүсірілді (1965). "МеніңатымҚожа" фильміфранцуздың Канн қаласындағыжастар мен балаларғаарналғанкинофильмдердіңхалықаралықфестивалінде (1967) арнайысыйлыққаиеболды. Б.Соқпақбаев "Бозтөбедебірқыз бар" (1958), "Әпенденіңайласы" (1960), "МеніңатымҚожа" (1967) т. б. драмалықшығармаларжазды. Б.Соқпақбаевтыңқырқыншыжылдардағыжастарөміріненжазған "Өлгендерқайтыпкелмейді" романы (1940-1974) орыстілінеаударылыпбасылды (1969).

3.М.Жұмабаев Мен жастарға сенемін

Арыстандайайбатты,

Жолбарыстайқайратты -

Қырандайкүштіқанатты.

Мен жастарғасенемін!

Көздерінде от ойнар,

Сөздеріндежалын бар,

Жаннанқымбатоларға ар,

Мен жастарғасенемін!

Жасқырандар-балапан,

Жайылыпқанатұмтылған.

Көздегенікөкаспан.

Мен жастарғасенемін!

Жұмсақмінезжібектер.

Сүттей таза жүректер.

Қасиеттітілектер -

Мен жастарғасенемін!

Тау суындайгүрілдер,

АйбындыАлашелім дер,

Алтын арқажерім дер,

Мен жастарғасенемін!

Қажубарматұлпарға,

Талу бармасұңқарға,

Иманкүштіолрарда,

Мен жастарғасенемін!

Алашайбындыұраны,

ҚасиеттіҚұраны,

Алаштыңоларқұрбаны,

Мен жастарғасенемін!

Мен сенемінжастарға,

Алашотыноспанға

Шығарароларбіртаңда,

Мен жастарғасенемін!

№28 Билет

1.Ұйқас Өлең тармақтарындағы аяққы сезердің дыбыстас естілуі, үндестігі. Жалпы ұйқас ырғақты күшейтеді, тармақ жіктерін ажыратады. Ұ.Өлеңжолдарын бір-біріне келген дейді, өлеңнің шумақ, тирада сияқты бөліктерінің әрқайсысын бір бүтін етіп тұтастырады, соңдықтан әр шумақтың немесе әр тираданың ұйқасы, суреті ез алдына бөлек-бөлек болып келеді. Қазақ өлеңі, оның ішінде Абай өлеңдері де аяққы ұйқасқа құрылған.Абайөлеңдеріндеұйқастыңқазақәдебиетітеориясыңайтылатынтүрлерінің (қараөлеңұйқасы, шұбыртпалы, ерікті, кезекті, шалыс, егіз, араласұйқастар) бәрі бар. Абайдыңеренақындықшеберлігі мен жаңашылдығыныңкөрінісі - өлеңніңшумақты-шумақсызқұрылымына, сондай-ақ, шумақтыөлеңдерініңнешетармақтантұратындығынақарайұйқассуретінқұбылту - Ақынның 4 тармақты, 7-8 араласбуындыөлеңдерініңкөпшілігі -а, -б, -а, -б суреттішалысұйқасқақұрылған. Мыс. :

Желсізтүндежарықай, - а

Сәулесі суда дірілдеп. – б

Ауылдыңжанытереңсай, - а

Тасығанөзенкүрілдеп. – б

2.Сапарғали Ысқақұлы Бегалин(1895-1983)24 қарашада Шығыс Қазақстан облысы,Абай ауданы, Дегелең ауылында туған. Қазақ балалар әдебиетінің негізін қалаушылардың бірі.1915жылыСемей қаласындағыорыс-қырғыз (қазақ) училищесін бітірген.1929—1935жылдарыДегелеңоблыстықатқарукомитетініңтөрағасы,Қарқаралыуездікатқарукомитетініңмүшесі. Бөліммеңгерушісініңорынбасары, аудандықхалықсудьясыболды. Қазақегіншілікхалықкомиссариатында,Түріксіббасқармасынажауаптыжұмыстаратқарды.1935—1956жылдары«Теміржолшы» газетінде, Қазақ КСР ҒА-ныңТілжәнеәдебиетинститутында(қазіргіӘдебиетжәнеөнер институты), ҚазақстанЖазушылародағындақызмететті.

Алғашқыөлеңі — «Қазақбоз-балаларына» 1914жылы«Айқап» журналының N2 9 санындабасылды. «Қыранкегі» (1943),«Цимлянтеңізі» (1953),«Таңдамалы» (1956),«Сырлықайнар» (1963), тағыбасқаөлеңдер мен поэмалар,«Көксегенніңкөргендері» (1948),«Ермектіңалмасы» (1955,1985),«Сәтжан» (1947,1973,1978),«Жасбұтақ» (1953),«Жеткіншектер» (1960),«Мектептүлектері» (1961),«Шоқанасулары» (1971),«Қырантуралыаңыз» (1976),«Екітомдықшығармалар» (1976), тағыбасқаәңгіме, повестержинақтары,«Заманабелестері» (1975) романы жарықкөрді.

3.М.Мақатавев отан туралы

Мен оның түнін сүйем, күнін сүйем,

Ағынды өзен, асқар тау, гүлін сүйем,

Мен оның қасиетті тілін сүйем,

Мен оның құдіретті үнін сүйем.

Бар жөндігін сүйемін қыбырлаған,

Бәрі маған: “Отан!” - деп сыбырлаған

Жаным менің, Кеудемді жарып шық та,

Бозторғайы бол оның шырылдаған!

Отан!

Отан!

Бөрінен биік екен.

Мен оны мәңгілікке сүйіп өтем.

Отанды сүймеуің де күйік екен,

Отанды сүйгенің де күйік екен...