6-блім логопедия

Молдабекова Гүлбану,

Абдықалықова Мадина,

Ерманова Гүлбану,

Әбуталип Айдана.

6-бөлім.

Дамуында ауытқушылығы бар балаларды отбасында тәрбиелеудің компенсациялық негізі.

Баланың коррекциялық тәрбиесінде отбасының рөлі.

Л.С.Выготский дамуында ауытқушылығы бар баланың тұлғалық ерекшелігі оның отбасындағы жағдайына байланысты екенін атап өткен.

Отбасындағы тәрбиенің кері әсері баланың психикалық дамуының тежелуіне, тәртібінің және тұлғалық ерекшелігінің дамуына әсерін тигізеді. Осыған байланысты мүмкіншілігі шектеулі бала тәрбиелеп отқан отбасына арнай мамандардаң, мемлекеттің және қоғамның көмегі коррекциялық көмектің негізі болып табылады.

Бұл сөздің мәні тереңде жатыр. Тәжірибе көрсетіп отқандай бүгінгі күні ата-аналарадың көпшілігі дерлік психомоторлы дамудың бұзылысын жеңу жолында медикаментозды емге жүгінеді. Шыныныда да соңғы жылдары миды дамытатын және оның қызметін жақсартатын көптеген нәтижелі препараттар пада болды. Бірақ, ең күшті деген медикаментозды препараттарды қолданғанның өзінде баланың жағдайының жақсаруы үшін отбасы жағдайы мен ата-ананың арнайы жаттығуларды жүргізуі маңызды. Баланы отбасында тәрбиелеу коррекциялық әсер болып табылады, себебі ол емдік-педагогикалық кешеннің жаңа бағыты.

Мүмкіншілігі шектеулі баланы отбасында тәрбиелеудің маңыздылығы мемлекеттік деңгейде айтылады.

Тәжірибе көрсеткендей отбасында мүмкіншілігі шектеулі бала тәрбиеленетін болса, бұл отбасына мемлекеттік және арнайы мамандардың көмегі маңызды.

Коррекциялық-педагогикалық көмекті ұйымдастыру ерте жастан және мектеп шағындағы балаларды тәрбиелеудің және оқытудың жаңа мүмкіндіктерін ашады.

Аталған жаңа жүйенің барлығы өсіп келе жатқан жасөспірімдерді тәрбиелеудің әлемдік стандарттарын біріктіріп, жақындасқан, біріктірілген және бәр білім жүйесін қалыптастыру болып табылады.

Коррекциялық тәрбие негіздерін ин еграциялық оқу барысында бала қарым-қатынасқа түсетін адамдар да біле керек (тәрбиешілер, педагогтар)

Жалпы айтқанда баланың проблемасын оны қоршаған адамдар неғұрлым тереіңрек білсе, онымен қатынасқа түсу соғұрлым оңай болады.

Коррекциялық жұмыстың негізгі жағдайы

Коррекциялық жұмыс барысында баланың құқығы туралы Конвенцияда көрсетілген бөлімдерді сақтау керек: баланың тұлғалық дамуына, ақыл-ой және психикалық дамуына бағытталған білім алуға құқығын, еркін қоғамда баланың тұлғалық қабілетін сақтауға мүмкіндік беру.

Коррекциялық жаттығуларға барлық балалардығ, соның ішінде күрделі кемістігі бар балаларды да қосып, әр балаға жеке даму бағдарламасын ұйымдастыру қажет.

Динамикалық дамуын бағалауда баланы басқа балалармен емес, өзінің бұрынғы жағдайын ескеру керек.

Бала үшін жағымды және қауіпсіз орта жағдайын жасау керек. Педагог баланың қабылдау ерекшелігін ескере отырып, оғын арнайы жағдай жасау керек.

Баланың динамикалық дамуын коррекциялық және адамгершілік жағынан қарастыру маңызды. Педагогикалық болжам педагогтық оптимизмге, яғни әрбір баланың бойынан сақталған психомоторлы қызметтерін таба отырып, оның тұлғалық дамуында оң жақтарын таба білуі қажет.

121

Баланың ойындық, заттық-тәжірибелік, зейінге ойын арқылы көңіл бөлу коррекциялық жұмыста маңызды. Олар келесілер:

• Даму ерекшелігі мен дефект құрылымын ескере отырып әр түрлі методикалар әзірлеу;

• Дамудың еерте жастан ынталандыру жүйелерін қадағалау;

• Бала үшін жақын дамдар жағынан ыңғайлы жағдай жасау ;

• Баланың оқуы мен тәрбиесінде баланың отбасы мен оларды ауыстырушы адамдарға жағдай жасау;

• Ата-ана және бала жүйесінде қалыпты қарым-қатынасты қалыптастыру;

• Диагностикалау мен коррекциялық жұмыстарға комплексті қатынас жасау, яғни әр сала мамандарымен кеңесе отырып жұмыс жасау;

• Жұмыс барысында ата-аналармен тығыз байланыста болу;

Дамуында ауытқушылығы бар балаларды ьәрбиелеу мен оқытудың жаңа технологиялары

Педагогтар, тәрбиешілер мен ата-анларға коррекциялық тәрбиелеудің негіздерін түсініп, оны ұтымды пйдалана білу оқыту-педагогикалық процес барысында маңызды. Баланың жасы неғұрлым кіші болса оның жағдайы психикалық жарақатқа алып келуі мүмкін. Бұл баланы ерте жастан тәрдиелеу мен оқытудың дұрыс бағытты жүруі маңызды. Бұл үшін коррекциялық жұмыс барысында ата-ана мен бала және бала мен педагог қарым-қатынасы бағдарламасы жасалуда.

Осы уақытқа дейін ауыр кемістігі бар балалар оқуға қабілетсіз деп танылып, ол балалардың ата-аналарына баланы әлеуметтік қамтамасыз етілетін орындарға өткізуге кеңес берілді. Бірақ соңғы жылдары тәжірибелер көрсеткендей мүмкінщілігі шектеулі баланы ерте жастан қолға алып, тәрбиелеу әсіресе баланың анасының бала кемістігін түсініп, ерте жастан қолға алуы баланың қалыпты балалардың қатарына жақындауына мүмкіндік туғызады. Бұл жұмыстар кемістіктің ерте жастан анықталуына байланысты да өз нәтижесін береді. Медициналық-коррекциялық жұмыстың нәтижелілігі баланың отбасындағы жағдайлармен де тығыз байланысты. Әсересе баланың сөйлеу тілі, психо-моторлы дамуы барасында баланың анасымен қарым-қатынасының орны маңызды екенін атап өткен жөн. Сондықтан да коррекциялық жұмыс барысында ананың арнай мамандармен қатар баламен жұмыс жасауы маңызды. Ол жұмыстар арнай мамандармен кеңесе отырып, баланың мүмкіншілігін ескере отырпы жасалынады.

Соңғы уақытқа дейін мүмкіндігі шектеулі балалар соның ішінде БЦА балалар да арнай мектепте оқытылып келсе, ал бүгінгі күні ол балаларды жалпы мектептерде оқыту кеңінен белең алуда. БЦА баламен жұмыс барысында оқытушы бұл баланың ерекшеліктері мен кездесетін қиындықтармен таныс болуы қажет. Педагог ол қиындықтың қай кзеңде қалыптасқанын және сол қиындықтың себебін таба отырып, одан өту жолдарын қалыптастыруы қажет. Баланың жалпы мектепте оқыту үшін, оның жағдайының жақсы болуы және нәтижелі болу үшін педагог пен ата-ананың байланысы маңызды.

Балаға қажетті коррекциялық көмек көрсету барысында оның интеграциялық орнын анықтау маңызды. Сонымен қатар қоғамның дайындығы да баланың коррекциялық жұмысында маңызды орын алады. Оларды интеграциялауды неғұрлым ерте бастаса, жұмыстың нәтижелілігі арта түседі. БАҚ құралдары арқылы да адамгершілік тәрбиені қалыптастыру керек. Балалардың интеграциялық жұмысы барысында ата-аналрдың күнделікті әсері маңызды болып табылады. Уйдегі коррекциялық жұмысты ұйымдастыру ата-ананың міндеті.

Баланың күнделікті оқуы мен қол жеткізген табыстары маңызды. Сабақта бұл жұмысты арнай маман дефектолог атқарады.

Мұндай балаларды оқыту барысында олардың келесі ерекшеліктерін ескеру қажет:мүмкіншілігі шектеулі балалар қандай қызмет болса да тез шаршайды, оларға арнайы демалыстар қажет. Тағы да оларды оқыту барысында олармен арнай жеке жұмыс жүргізу қажет. Әсіресе бұл қимыл-қозғалыс аппараты бұзылған балалармен жұмыста ескеру маңызды.

Баланы отбасында тәрбиелеу коррекциялық бағытта болуы қажет.

Отбасына көмек көрсету барысында оның негізгі бағыттарының бірі бала тәрбиесіне арнайы педагогикалық жағдайды қалыптастыру. Ата-аналар арнайы мамандар жағынан көмектер алып отырады.

Бұзылысты ерте және нақты анықтау баланың уақытылы коррекциялық көмек алуға мүмкіндік алады, бұған балалар және ата-аналар мұқтаж.

Ерте жастан көмек көрсету қызметі- бұо 0-3 жас аралығындағы ерекше көмекті қажет ететін бала мен оның отбасына қажетті көмек көрсетудегі кешенділік негізіндегі құрылым. Бұл қызметке медициналық, биологиялы және әлеуметтік факторлардың нәтижесінде арнай көмекті қажет ететін балалардың отбасылары, дамуы артта қалған немесе келесі бұзылыстар байқалуы мүмкін: қимыл-қозғалыс бұзылысы, сөйлеу тілі дамуы, әлеуметтік және эмоционалды даму бұзылысы бар балалардың отбасылары, сонымен қатар ата-ана қарауынсыз қалған балалар және олардың тәрбиелеушілер.

Ерте жастан көмек көрсету қызметінің негізгі мақсаттары келесідей:

1. Отбасының және ата-аналардың мәліметтік және әлеуметтік-психологиялық көмегі: ерекше көмекті қажет ететін бала дүниеге келгенде оныі ата-анасы мен отбасына көмк көрсету; баланың ерекшеліктері мен оның дамуының оңтайлы жолдарын қарастыруда ата-анаға кеңес беру, қажетті көмекті ұйымдастыратын мемлекеттік және қоғамдық ұйымдар жайлы, әлеуметтік жеңілдіктер мен м.ш.б.-ның мүддесін қорғайтын заңдармен таныстыру.

2. Бала мен отбасының басым және әлсіз жақтарын анықтау: баланың даму деңгейі (танымдық, ерік-жігер, қимыл-қозғалыс, тіл және өзіне-өзі қызмет көрсету жағы), баланың психикалық жағдайы мен оның отбасымен және ата-анасымен қарым қатынасының сапалық ерекшеліктері, отбасы мен баланың негізгі қажеттіліктерін анықтау;

3. Отбасында балаға ерте жастан көмек көрсету-отбасы мен балаға жеке көмек көрсету; қабылданған бағдарлама бойынша бала мен отбасына көмек көрсету; ерте жастан көмек көрсету, егер қажет болған жағдайда бағдарламаға өзгерістер енгізу.

4. Баланы және оның отбасын басқа құрылымға ауыстыру-баланы және оның отбасын басқа құрылымға ауыстыруды жоспарлау мен дайындау; баланы және оның отбасын басқа құрылымға ауыстыру.

5. Ертен жастан көмек көрсету бағдарламасы туралы ата-аналарға, қоғамдық ұйымдарға, мамандандырылған ұйымдарға хабар беру.

Ерте жастан көмек көрсету орталығының қызметкерлері: дәрігер-неонатолог, мұғалім-дефектолог, педагог-психолог.

Ерте жастан көмек көрсету ұйымының негізгі принциптері: арнай көмек көрсету ұйымының арнайы көмекті қажет ететін баланың отбасы мен оны қоршаған ортасын профессиональді бағыттау; салаарлық-әр түрлі сала мамандарының отбасына көрсетілетін көмегінің комплексті жағы.

Баланың м.мкіншілігі шектелген екені анықталғаннан кейін бір айдың көлемінде медициналық-әлеуметтік сараптама жасалынып, баланың жеке ерекшеліктеріне байланысты мүмкіншілігі шектеулі баланы реабилитациялау жұмысының бағдарламасы жасалынады. Бұл жұмыстардың барысында жүргізілген реабилитациялық жұмыстардың көлемі, өткізу уақыты және өткізген мамандар тізімі көрсетіледі. Бұл жұмыстың бағыты баланы мүмкіншіліктерін қалыпқа келтіруге бағытталған :тұрмыстық, оның мүмкіншіліктері ескрілетін оқу бағдарламасын меңгеруге, қызығушылықтарын, соматикалық жағдайын, психофизиологиялық шыдамдылығын, баланың әлеуметтіки деңгейін көтеруге және әлеуметтік ортадағы мүмкіншіліктерін дамытуға бағытталған.

Реабилитациялық жұмыстың негізгі бөліктерінің бірі баланың негіздік психикалық процестерін дамыту болып табылады. Бұл қызметтердің дамуы баланың тәжірибе жинау барысында өте маңызды. Ол 75-100 арлығындағы интеллектісі бұзылған балаларда маңызды орын алады. Бұл бағдарлама арнайы психологиялық-коррекциялық ойындардан және қабылдауды дамытуға бағытталған жаттығулар жиынынан тұрады. Олар келесі психикалық функциялардың оңтайлы дамуына өз ықпалын тигізеді:танымдық қызмет, зейінғ есте сақтау, ойлау, сөйле тілі, тәртіп пен ерік-жігер сферасы.

Педагогикалық реабилитация қоғамға интеграциялау барысында өз ықпалын тигізетін және даму бұзылыстарын әр аймақта қалыпқа келтіруде дамушылық, тәрбие, оқыту әдістерінде қалыптасушылық, коррекциялық және компенсациялық қызметтерді іске қосу жұмыстары.

Педагогикалық коррекциялық жұмыстың негізгі мақсаты өз құрамына оқыту, тәрбиелеу мен дамуды қоса отырып, әлеуметтік реабилитация мен қоғамға интеграциялау.

Коррекциялық тәрбие-қоғамға бейімделуге мүмкіндік тудыратын сапаларды дамыту.

Коррекциялық даму ақыл-ой және физикалық кемістіктерді жетілдіру мен психофизикалық жағдайды одан ары жақсарту.

Шет елдегі ерте педагогикалық көмек бағдарламсы(дамуға ерте жастан араласу)

Үйде оқытылатын бұл бағдарлама ата –аналардың дайындығы мен белсенді қатысуларына негізделген. Бұл бағдарлама әр түрлі кемістігі бар, сонымен қоса церебральді сал ауыратын балаларға арналған ерте жастан көмек көрсету бағдарламасы. Ол үш жасқа дейінгі және одан да үлкен жастағы балалардың қимыл-қозғалыс аппаратын, сөйлеу тілін, танымдық қызметтерін және өзіне қызмет көрсетуін дамытуға арналған. Бұл жағдайда ата-ана мен педагогтың және басқа сала мамандарының серіктестігі негізге алынған.

Ата-ананың мұндай бағдарламаларға қатысу балалар мәселесінің мұндай аймағынан қаншалықты хабардар екенін білу мақсатында анкета толтырудан басталады.

Бағдарламаның болжауы:

- баланы оқыту бағдарламасын іске асыруға ата- ананың белсенді қатысуы;

- отбасымен жеке консультация жүргізу

- ата- аналардың баламен арнайы әдістемені қолдану арқылы жүргізілетін сабақтармен танысуы.

Аналарға баламен күнара 10-20 минут сабақ жүргізу үшін нақты оқу пособиясы ұсынылады. Анасы баланың физикалық іс-әрекетін бақылап, өзін –өзі ұстау үлгісін көрсете отырып баланың ақыл - ой қабілетін дамыта алады. Арнайы маман баламен ананың арасындағы байланысты орнату мақсатында маман отбасына аптасына 1-2 рет барып тұрады.

Әр түрлі ауырлық дәрежесіндегі дене және ақыл ой кемістігі бар балаларға арнайы бағдарламалар жасалып жатыр. Бұл бағдарлама кемістігі бар балалаарға қалыпты балалармен бірдей бір балалабақшада тәрбиеленуге мүмкіндік береді.

Оқытудың жаңа формаларын маман бірінші өзі өткізіп көреді, кейін ата-ананың баламен жұмысын бақылайды. Әр аптада ата-анаға нақты жұмыстың мақсаты мен қалыптасқан іс әрекеттерін жақсарту жұмыстары белгіленген таблица жасалынады. Осы таблицаға қарап ата-ана баласының кунделікті іс әрекетін және оқудағы жетістіктерінің нәтижесін талқылайды. Мүмкіндігі шектеулі балаларды ерте жастан оқытуға арналған шет елдерде жасалған «Каролина» және «Пор тадж» сияқты отандық модельдік араласулар қатер тобындағы сәбилерді ойын арқылы дамыту бағдарламасын жасап шығарған.

Әлеуметтік эмоционалдық қатер тобындағы сәбилерге арнап жасалынған ерте психотерапиялық араласу ерекше қажеттілікті талап ететін сәбилер мен отбасының мүшелеріне арналған ерте

9

психотерапиялық араласу барлық топтарға таралған.

«Даун синдром» ассоцациясы Даун синдромы бар балаларды тәрбиелеу мәселесін шешуге «Маленькие ступеньки» атты дамуында ауытқуы бар балаларға ерте педагогикалық көмек көрсету бағдарламасын ұсынды. Бұл бағдарламада әр түрлі жаттығу түрлері берілген. «Маленькие ступеньки» бағдарламасына Е.М. Мастюкова адаптация жасаған және ол осы баспаның ғылыми редакторы болып табылады.

Мамандар мен ата-аналардың арақатынасының негізгі формалары.

Дамуында ауытқуы бар балалардың отбасымен сауықтыру коррекциялық процесстерін жүргізетін мекемелердің формалары.

Жиі қолданылатын сауықтыру-коррекциялық процесстерінің формалары:

* консультативті-ұсыныстық

* ақпараттық

* ата-аналарға арналған тәжірибелік сабақтар

* ата-аналарға арналған домалақ үстелдер, семинарлар, конференциялар, клубтар.

* бала және оның ата-анасымен жеке сабақ жүргізу

* психотерапия және психокоррекциялық арттерапия

* топтық сабақтар.

Отбасымен жүргізілетін жұмыстың мақсаты мен міндетін анықтағаннан кейін коррекциялық-педагогикалық-психологиялық жұмыстың және мамандар мен ата-аналардың бірлескен іс әрекетінің тиімді тәсілін таңдау керек.

Тәжірибеде көрсетілгендей косультативті-ұсыныстық формасы кең пайдаланылады.Бірінші консультацияда ата-ана мен маман арасындағы белсенді қатынас басталады.

Алдымен ата-аналардан педагогтың баламен жүргізілген

10

жұмысын бақылап ,сол жаттығуларды үйде қайталатуға талап

қойылады. Кейбір отбасыларда аналары сабақтың барысында жүргізілетін ойын эпизодтарына қатысады: маман мен бала бір топта, ал анасы серіктестік рөлін ойнаса, кейін анасы мен маман өз рөлдерін ауыстырады.

Дамуында ауытқушылығы бар балаларды отбасында корррекциялық тәрбиелеудің міндеті мен формасы.

Маман үшін ең басты мәселе ауру баланы тәрбиелеп отырған отбасына тек сауықтыру мен тәрбиелеу туралы ұсыныстар беріп қоймай, сонымен қатар отбасы мүшелерін бұл мәселені шешуде максималды ынталандыру қажет. Мамандар өздерінің бақылау және тексеру әдістерімен жұмыс жасағаннан кейін шыққан нәтиже туралы ата-анасына ақпарат беріп, бірге талқылайды. Ата-ана баланы реабилитациялаудың жеке бағдарламалардың мақсаты одан шығатын нәтижені білуі тиіс. Танысқан сәттен бастап ақ ата-анасының әр түрлі мамандармен бірігіп жұмыс жасауға дайндығын, меңгеруге тиісті коррекциялық жұмыстың көлемін анықтау керек.

Жеке реабелитациялық бағдарламаларды жасау кезінде ата-аналарды ең алдымен баланың ауруының ерекшелігімен таныстыру қажет. Ата-ана бұл процесссте ең қызығып қатысушылардың бірі, олар баланы қоршаған ортаға беімдеуге, еңбекке үйретуге бар күшін салады.

Ата –ана мен мамандар баланы тәрбиелеу процессінде өз алдына баланың жасына сай коррекциялық міндеттерді қояды. Өмірінің бірінші жылы баланың психикалық дамуы сенсорлық және моторлы функциясымен тығыз байланысты болады. Сондықтан эмоциялық жағымды процесс сенсоматорлық функциясының дамуы кезіндегі бала мен анасының арақатынасы барлық психикалық функцияларының қалыптасуының негізі болып табылады: сөйлеу тілі, зейіні, есте сақтауы, бағытты әрекеті, эмоциялық өрісі, ойлауы және түсінігі.

Көру және заттарды бақылау іс-әрекеттің дамуы баланың жағымды эмоцияларының пайда болуына әкеледі: алғаш

11

күлуі,бірінші дауыстың рекциялары. Сонымен қатар баланы әрдайым қуантып, әртүрлі түстегіойыншықтарды көрсете отырып, баланы қимыл қозғалысқа келтіреді.

Бірінші жылының соңында ақ баланы заттардың формасымен, көлемімен, түсімен және қарапайым заттық іс-әрекетпен таныстыру керек.

Баланың психикалық дамуына зат пен іс-әрекеттің және сөйлеу тілінің өзара байланысы маңызды рөль алады.

Баланы тәрбиелеу барысында дағдарыс кезеңіндегі өзін-өзі ұстау ерекшеліктерін ескеру қажет.

Үш жасқа толғанда баланың сөйлеу тілі психикалық дамуында негізгі орын алады. Үш жасында бала өзі туралы бірінші жақта сөйлей бастайды, балада «мен» концепциясы қалыптасады. Бұл кезеңде бала өз бетімен әрекет жасауға тырысады. Ата-ананың араласқанын жақтырмайды, араласқан жағдайда бала бәрін керісінше жасайды, ақырында ол өзін қоршаған әлемнен бөле бастайды.

Осы кезеңдегі баланың мінез-құлық және басқа да даму әрекеттері үлкенднрге байланысты. Бұл кезең үш жастағы дағдарыс деп аталады. Бұл жаста баланың жаңа психологиясының қалыптасу,яғни қоршаған адамдардан жекелеу қалыптасады, балада тұлғалық қалыптасу жүреді.

Сонымен қатар осы кезеңде дамуында ерекше мәселелері бар балаларда психопотологиялық бұзылыстар бірден байқалады. Мысалы: өзін қоршаған ортадан жекелеу ерте балалық аутизмге сәйкес келеді.

Бәрін ескере отырып ата-ананың коррекциялық процесстің міндеттері баланың жасына сай екенін түсінеміз.

0-3 жас аралығында ата –ана баланың психофизикалық дамуын эмоционалды жылы қатынасы тактильді ынталандырумен, көру және есту қабілеті, сөздік белсенділігін, кеңістікті бағдарлауын дамытады.

3-4 жасында баланың зейіні, есте сақтау, ойлау, сөйлеу тілі, жалпы және ұсақ моторикасы дамиды, қарым-қатынас жасау дағдылары және ортасы қалыптасады. Өзіне өзі қызмет жасайды, тазалық сақтайды, ата -анасы рөлдік және сюжеттік рөлдік ойындар ұйымдастырады, демалысын ұйымдастырады, балабақшасын таңдап, мамандармен бірігіп жұмыс жасайды. Ата – ана тек сырттай бақылап, күнделік жазады.

5-6 жастағы баланың ата-ана мамандармен бірлесіп баланы мектепке дайындайды. Ата-аналар баласының еңбек дағдысын қалыптастырып, өзімен өзі дамуына үйретеді.

Ата-ананың негізгі реабилитациялық міндеттері:

• Үйдің атмосферасын, жағымды, тыныш, баланың жағдайына сай жасау;

• Балаға уақтылы дәрісін беру;

• Әрдайым күнделікке баланың соматикалық және психикалық жағдайын бақылап, жазып отыру;

• Дамуында ауытқушылығы бар және инвалид балаларға қатысты заңдарды білу;

• Дамуында кемістігі бар балалардың ата-аналарына арналған бірлестіктерге қатысу;

• Ата-ана баланың дамуының барлық ерекшеліктерімен танысып, кемістікке оң қарап, баланы қоршаған ортаға бейімдеу қажет.

Негізгі коррекциялық сабақ формалары: жеке сабақ ,шағын топтармен ата-ананаң қатысуымен жүргізілетін сабақ.

Баланың нақты білім деңгейін анықтау үшін әңгімелесу барысында сұрақ- жауап әдісін қолдануға болады. Тексеру кезінде балада агрессия, негативизм, жүйке жүйесінің қозғыштығы байқалса баламен қатынасқа түсу мүмкін емес. Бұл кезде баланы тек сырттай ойын барысында бақылай аламыз.

3 жастағы Витяны тәрбиелеудің, оқытудың, дамытудың жеке бағдарламасы.

Диагноз: Сөйлеу тілініңжәне психикалық дамуының артта қалуы.

Тексерудің нәтижесі: бала өзі сенімді жүреді, бірақ секірмейді, қолдың моторикасы дамымаған. Жекеше сөздерді айтады, өзіне айтылған сөзді түсінеді.

Ата-анаға арналған бағдарлама өзіне жалпы және сөйлеу моторикасының дамуын қосады.

Жалпы қозғалысты, секіруді, аяқтың қшымен жүруді дамыту керек. Бір аяқпен тұру,тепе-теңдікті сақтауды үйрету керек және қол моторикасын жаттықтыру қажет.

Ата-ана 3 сатымен оқытуды жүргізу қажет:

1. Алдымен балаға не істеу керек екенін түсіндіру

2. Кейін қажет болған жағдайда көмек көрсету

3. Жағдайды сәтті аяқтап, баланы жасаған тапсырмасы үшін мадақтау.

Дамуында ауытқушылығы бар баланың еңбекке икемділігі төмен келеді, ЦНС. Сондықтан олар ең алдымен ұйқысының жеткілікті болғанын қалайды. 1 жастан 3-4 жасқа дейін бала тәулігіне 14-15 сағат ұйықтау керек.

Дамуында ауытқушылығы бар бала үшін ең маңыздыс арнайы сабақтар ол үшін қызықты болу керек.

Ауа райының өзгеруі кезінде, әсіресе ауа қысымы жоғары болғанн кезде, көп балалардың жағдайы нашарлай түседі, олар мазасызданып жылай береді.

Ойын әрекетін қалыптастыру.

Ерте бала кезеңдегі және бастауыш сынып жасында бала үшін маңызды қызмет түрі ойын болғандықтан ата-аналарға, тәрбиелеушілер мен ұстаздарға балалардың ойындағы мүмкіншіліктер мен қызметтеріне баса назар аударуы қажет. Қалыпты дамуы бар балада ойын қызметі кезеңмен дамитыны белгілі. Бірінші кезеңде балалар қызметінің негізгісі-заттық әрекет болып табылады. Бұл ойындар негізінен заттық әсер етуші ойындар болып келеді.

Бала үшін ең бірініші ойыншық-балының өзі. Ол өз қолын көру арқылы оны зерттей бастайды, ал аузы арқылы оны сезеді. Өз өмірінің бірінші жылынан бастап бала айналасындағы заттарды зерттейді, барлық затқа қол созып, өзіне қарай тартады. Оның барлық әрекеті зерттеу мен тануға жұмылдырылған.4-8 айлық бала өзіне таныс затты алыстан танып, оған қол соза алады. Ата-аналар ойын барысында балалардың танымдық әрекетін дамыта отырып, оларды қайталап, жаңа элементтермен толтырып отырулары маңызды.

Ата аналар балаға ыдыстан су ішудә қасықты дұрыс ұстауды үйретуі қажет. Бұл мақсатта су құю мен төгу ойынын ойнаған маңызды.

Әлем бала өміріне біртіндеп кіреді. Бала ең алдымен оны үйде, балабақшада не қоршап тұрғанын ұғынады. Біртіндеп өмірден алған тәжірибесі көбейеді. Мектеп жасына дейінгі балалар өзінің айналасындағы қоршаған ортамен танысуға өте құштар. Бұл баланың бірнеше сұрақтар қоюына әкеліп соғады. Яғни, балаға әлем аздап ғана сырын ашса, онда баланың білуге деген құштарлығы арта түседі. Ойын–баланың бірінші әрекеті, сондықтан да оның мән–мағынасы ерекше. Мектеп жасына дейінгі балалардың зейіні тұрақсыз болады. Оларды біркелкі жұмыс тез жалықтырады. Сондықтан олардың зейінін үнемі қажетті бағытқа аудару үшін ойын түрінде жүргізу қажет. Өйткені ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде алған білімді ойынмен тиянақтау білімнің беріктігіне негіз қалайды.

Ойын барысында баланың жеке басының қасиеттері қалыптасады. Баланың қуанышы мен реніші ойында айқын көрінеді. Ойын кезіндегі баланың психологиялық ерекшелігі мынада: олар ойланады, эмоциялық әсері ұшқындалады, белсенділігі артады, ерік қасиеті, қиял елестері дамиды, мұның бәрі баланың шығармашылық қабілеті мен дарынын ұштайды. Мектеп жасына дейінгі балалар көргендерін, байқағандарын, айналасынан естігендерін ойын кезінде қолданатын байқауға болады. Ойын айналадағы болмысты бейнелейді. Ойын барысында балалар дүниені тани бастайды, өзінің күш жігерін жұмсап, сезімін білдіруге мүмкіндік алады, адамдармен араласуға үйренеді.

Берілген ойындарды қолдану іс-әрекеттің әсерлігін арттырып, балалардың логикалық ойлауын, математикалық қабілеттерін дамытады. Бұл ойындарды тәрбиешінің шығармашылықпен түрлендіре отырып, балалардың психофизиологиялық ерекшеліктерін ескеріп, жаңа тақырыпты өткенде, өтілген материалды қайталағанда, білімді тиянақтау кезінде іс-әрекеттің мазмұнына сай пайдалануға болады. Сондықтан, бұндай ойындар ойнау балалардың ойлау, қабылдау, еліктеу қабілеті және заттардың түрін, түсін, көлемін ажырата білуін дамыта түсу үшін өте қажет.

Баланың қимыл қозғалысы дамыту мен кеңістікті бағдарлау әрекетін қалыптастыру.

Дамуында мүмкіншілігі бар балалардың әсіресе бірінші жылдары қимыл-қозғалысында қиыншылықтар кездеседі.

Бала өзі қимылдағанымен оның жүрісі тұрақсыз болып келеді. Көп жағдайда ата-аналар балаларына сүйемелдеу көрсетіп, оның дамуына кері әсерін тигізеді. Бұл баланың қимыл-қозғалыс тәжірибесінің бәсеңсуіне алып келеді де, өз-өзін ұстауы мүлдем болмайы мүмкін. Ата—аналарға балалардың моторикасын дамытуға барынша мүмкіншілік жасауға тырысу керек.

Мектепке дейінгі мекемелерде білім беру ортасы мен оның тәрбие және білім беру мазмұнын дамыту сауатты ұйымдастырылмаса, баланың оқу мен жазуды игеру мәселесін түпкілікті шешу мүмкін емес. Кез келген мектепке дейінгі білім беру мекемелерінің ортақ мақсаты – балаларды мектепте оқуға даярлау және оларды әлеуметтендіру.

Бала мектепте жақсы оқуы үшін, оған белгілі білік пен дағдылар қажет (алғашқыда саналы орындауды қажет ететін іс-әрекет бөліктерінің қайталап жаттығудың нәтижесінде автоматталануын дағды деп атайды) . Мектепте оқуға қажетті білік, дағдылардың белгілі бір пәндерге қажет арнайы (қосу, азайту, оқу, жазу, сурет салу және т.б.) және кез келген сабақтарға қажетті жалпы түрлері бар. Бұл дағдылар толыққанды кейінірек қалыптасады, бірақ олардың алғышарттарын осы мектепке дейінгі кезеңнен бастап қалыптастыруды бастаған жөн.