1. Әкімшілік жауаптылық институтының қалыптасу тарихы

2. Заңды тұлғалардың әкімшілік жауаптылығы

3. Кәмелетке толмағандардың әкімшілік жауаптылығы

4. Шетелдік және азаматтығы жоқ адамдардың әкімшілік жауаптылығы

5. Әкімшілік жауаптылықты жеңілдететін және ауырлататын мән-жайлар

Әкімшілік жауаптылық институтының қалыптасу тарихы

«Жауапкершілік – адам бойындағы белгілі бір істі, өзіне тапсырған міндетті орындап, жүзеге асыруынан байқалатын адамгершілік қасиет. Адамның қоғам алдындағы азаматтық борышын атқаруымен бірге өзіне жүктелген жауаптілікті орындау - оның кісілік беделін қалыптастырып,іскерлігін шындайды»Әйгілі филолог А.Алдамуратов.

Қоғамның санасында әкімшілік құқық жайында,ол — атқарушы билік органдарының күш көрсететін (мәжбүрлейтін) құралы, мемлекелік органдардың "қызметшісі" деген ұғым калыптасқан. Бірақ, өкіметтің және оның мүддесін білдіретін органдардың заңға бағынатындығьн, оларды өзара тендестіруге болмайтындығын бұл жерде ескермейміз⁹. Құқық, билік жайындағы ойлар әркімге тікелей беріле салатын нәрсе емес. Ойды жетілдіру қажет. Гегель былай деген: "Тек дұрыс ойлану ғана білім, заттың танымы, ал біздің танымымыз ғылыми болуы тиіс"¹⁰.

Әкімшілік құқық Қазақстан Республикасы құкық жүйесінің кескіндейтін (іргелі) саласы, құрамдас буыны бола тұрып, атқарушы органның еркін жай ғана жүзеге асырудан гөрі едәуір ауқымды құбылыс болып танылады. Мамандардың пайымдауынша, құқықтың өз басы қоғамның мәдениет институты, жалпы өркениеттілік процестің қажетті құрамдас бөлігі¹¹. Осы идеялар контексінде әкімшілік күқықты императивтік тәжірибесімен, яғни мемлекеттің қоғам өмірінің экономикалық және басқа өрістеріне белсенді қатысу саясатымен шектеуге болмайды.

Әкімшілік жауаптылық әкімшілік құқығының бір саласы болып табылады.

Әкімшілік құқық бұзушылық дегеніміз — жалпыға міндеті әкімшілік-құқықгық нормаларды бұзатын және әкімшілік жаза түріндегі жауаптылықты тудыратын заңсыз айыптық әрекет не әрекетсіздік.

Әкімшілік құқық бұзушылық ырықтық іс-әрекет актісі болып табылады, ол өзіне іс-әрекеттің екі аспектісін — әрекеттік немесе әрекетсіздік көріністі білдіреді. Міндеттемені, заңды талапты белсенді түрде орындамау, сондай-ақ салынған тыйымды бұзу (мысалы, егіндікті бүлдіру, көкнар немесе қарасораны заңсыз отырғызу) әрекет болып табылады. Ал әрекетсіздік дегеніміз міндетті пәс орындамау (мысалы, мемлекеттік стати-стикалық бақылау жүргізуден бас тарту, өндіріс қалдықтарын көміп тастау талабын орындамау, т.б.)

Әкімшілік құкық бұзушылықты жасау әкімшілік жауаптылықтың негіздемесі ретінде ол адамға әкімшілік жаза қолдануға әкеп соғады (нормативтік негіздемелерге құқық нормалары жатады, әкімшілік жауаптылық соларға сәйкес белгіленеді және қолданылады).

Әкімшілік жауаптылық- мемлекеттік органдар,лауазымды тұлғалар, атқарушы органдардың мемлекетпен белгіленген әкімшілік жаза шараларын құқық бұзушылыққа қарсы қолданатын амалы болып табылады.Қазір Қазақстанда көптеген әкімшілік ережелер қолдануа және әкімшілік құқық қаржы,еңбек секілді өзге құқық салаларымен байланыста.

Әкімшілік жауаптылық дегеніміз бұл кінәлі адамға әкімшілік құқығының зерттеу тақырыбы болып табылатын қоғамдық қатынастарды реттейтін әкімшілік құқықтық нормаларды бұзғаны үшін қолданылатын әкімшілік мәжбүрлеу шаралары.

Жауаптылық дәрежесі өте ұзақ мерзімде пайда болып дамыған. Оның алғашқы бастамасы ретінде б.з.д. 399ж. Афинадағы Сократтың сотталуымен, ал аяқталуын – орта ғасырлар шегімен сәйкестендіруге болады.

Платонның фиософиясы және Сократқа қарсы жүргізілген өндіріс, осы фактілерінің барлығы жауаптылықтың дәрежесінің дамуында маңызды роль атқарды. Көнегректік және көнеримдік стоиктер философиясының негізі- тәртіп, адамдардың іс-әрекеті, оларға мемлекет пен биліктің қатынасы еді.

Рим империясының кезеңіндегі философтар және тарихшылар (Сенека, Эпиктет, Улпиан және т.б.) адамның туғанынан пайда болатын құқықтарды қорғауға бағытталған шараларды қолдаңған еді. Уақыт өте келе ежелгі Рим заңнамасында кінәлі тарапты тыңдау қағидасы пайда болды: «nemo inauditus damnari potest» (оны тыңдап алғанша,ешкім кінәлі деп саналмайды ) деген мағынада қарастырылған¹².

Жауаптылық институты алғашқы кезінен бастап өз мақсаты ретінде жазаны әділдік қағидасын қолданып тағайындауды білдірген еді. Гоббстың жазуы бойынша: «Жаза тағайындаудың кемшілігі -ол жазаны мемлекеттік биліктің тағайындағаны» деп айтылған¹³.

Мемлекеттік құқық саласы жауаптылық институтын алғашқы болып қабылдаған. Сонымен, 1 Петрдің Жарлығы 2 наурыздың 1711 жылы «Сенаттың билігі мен жауаптылығы» деп аталған¹⁴.

Кешірек, XIX ғасырда жауаптылық ұғымы қылмыстық және азаматтық құқық салаларына енеді. Әкімшілік құқық болса тек XX ғасырда заңнамада пайда болады¹⁵.

Шын мәнінде Кеңестік 50ж. әкімшілік жауаптылық түсінігі мен термині әкімшілік құқық ғылымында жаналық болып,оны зерттеуге деген ынта 60-80ж.әкімшілік жауаптылық институтын оқып қарастыру әкімшілік құқықтық зерттеулерде маңыздысына айналып,бұл тақырыпқа арнала әдебиеттер монобланы жазыла,ды.Жалпы өткен онжылдықтарда ресей әкімшілік-ғалымдары Д.Н Бахрах,И.А Галагин,И.И Веремеенко,Б.Л Лазарев,А.Е Лунев,Г.Н Салищева,М.С Студеникина,Л.Л Попов,А.П Шергин және т.б. 1980ж.Кеңестік,1984-86 ж.Кеңестік Республикаларының Кодекстері әкімшілік құқық бұзушылықтың теориялық негізін салады.

Әкімшілік заңдылықтың элеметтері ең алғаш рет Францияда пайда болды. 17ғасырда монархқа бағынған,төменгі әкімшілікті бақылап,азаматтардың дауларын,әкімшілікпен байланысты талаптарын шешетін провинциялық басқарушы орган - интенданттар пайда болды.17ғ. аяғында бұл органның құзіреті арта түсіп,король азаматтық,кейін қылмыстық істерді жүргізу уәкілеттігінен айырылады.Интенданттардың шешімдерін Мемлекеттік Кеңес қарастырып,бірте-бірте бұл органның беделі күшейеді. 18ғ.Людовик ХIII кезінде Мемлекеттік Кеңес корольдің барлық әкімшілігін басқарады.Интенданттар мен Мемлекеттік Кеңес арасындағы шиеленіс нәтижесінде 1789ж.23маусым және 22желтоқсандағы шыққан заңдар интенданттарды жойып,жаңа департаменттер пайда болады,ал Кеңес –Министрлер кеңесі ретінде қайта құрылады.1790ж.Ұлттық жиналыс соттық-әкімшілік функцияларын атқара бастайды.Францияның әкімшілік институттарының қалыптасуындағы басты қағида-соттардан тәуелсіз,еркін,күшті әкімшілік биліктің болуы.

Әкімшілік жауаптылығының негізгі белгілері ұғымын айқындай отырып көптеген әкімшілік-ғалымдары бұл мемлекеттік басқару органдарының әкімшілік құқық бұзушылыққа жазалау, әкімшілік санкциясын қолдануымен сипатталатын «әсерлестік»формасы деп тұжырымдайды.Әсерлестік әр түрде жүзеге асады ,өндеп алу –оның бір түрі. Сондықтан әкімшілік жауаптылық,мемлекеттің құқық бұзушылыққа әсерін сипаттай отырып,ең біріншіден, бұл құзіретті орган немесе лауазымды тұлға айып салып,құқық бұзушылық бойынша тергеу жүргізетінін айтып кеткен жөн.

Әкімшілік жауаптылықтың басты ерекшеліктерінің бірі -өкілетті орган, лауазымды тұлғаның билік құзіретіндегі әсер ету шараларын қолдана отырып (протокол толтыру), оны жасаған құқық бұзушылығы жөнінде түсініктеме беру құқығын айту болып табылады.Басқаша айтқанда,мемлекеттің әкімшілік құқық бұзушылыққа әсер ету формасы тұлғаны айыптау және оның құқық бұзушылық негізін түсіндіру құқығы секілді процессуалдық іс әрекеттерімен белгіленеді.Бірақ ешкімнің де кінәлі тұлғаны түсініктеме беруге мәжбүр ете алмайды, себебі бұл құқық бұзышылық жасаған тұлғаның жеке құқығы.

Әкімшілік жауаптылықты мемлекеттік органдардың заңмен тыйым салынған іс әрекеттерді жасауға ықпалы ретінде сипаттала отырып,бұндай әсерлестік жасалған әрекетті «теріс бағалау» арқылы жазаға тартумен белгіленеді.Әкімшілік тәртіпсіздікке берілетін теріс бағалау – уәкілетті органмен жүзеге асатын өзіндік әсер ету шарасы.

Әкімшілік жауаптылық өзіне тән спецификалық өндіріс формаларында жүзеге асады.Мемлекеттік басқару органдарының заңдылық тәртібімен жазалау шаралары алдын-ала белгіленген ереже,процедуралары арқылы жүргізілгені өте маңызды.

Сонымен қатар әкімшілік жауаптылықтың мынадай белгілері бар:

1) оны мемлекеттің әкімшілік құқық бұзушылыққа қарсы әсерлестігі (реакциясы) деп қарастырамыз және ол әкімшілік жаза шараларын кодданудан көрініс табады;

2) құқық бұзушыға күқықтық "шығын" келтіреді және ол әкімшілік күқық бұзған адамды тәрбиелеу, сондай-ақ сол құқық бұзған адамды, басқа да адамдарды жаңа құқық бұзушылық жасаудан сақтандыру мақсатында қолданылады;

3) онда адамның ар-намысын таптау, оған күйзеліс келтіру, жеке (немесе заңды) тұлғаның іскерлік беделін түсіру мақсаты болмайды.

Әкімшілік жауапкершілік арнайы процедуралар белгіленген тәртіпте сақталып, белгіленген іс жүргізу формаларында жүзеге асырылады.

Қылмыстық-құқыктық, азаматтық-құқықтық жауапкершілікке қарағанда әкімшілік жауапкершілік:

1) құқыққа қарсы жасалған әрекет (әрекетсіздік) фактысы үшін;

2) әкімшілік-құқықтық нормаларда көзделген жағдайларда;

3) уәкілеттігі бар органдар (лауазымды адамдар) арқылы сот және әкімшілік тәртібінде қолданылады.

Францияның әкімшілік құқығы - әкімшілік органдардың,лауазымды тұлғалардың ұйымдастырылуы мен шығармашылығын реттейтін құқық саласы.Мемлекеттік қызметкерлердің саны мен шенін анықтау да әкімшілік құқығының әрекет ету аясы.Бұл органдар заңшығарушымен белгіленген қоғам өмірінде саяси шешімдер шығарып,мемлекетте ерекше орынға ие.Әкімшілік органдарының шығармашылық нәтижесі – мемлекеттегі әлеуметтік-экономикалық,саяси жағдайын анықтайды. Әкімшілік құқықтың қайнар көздері – Конституциялық және өзге заңдар,әкімшілік органдар мен әкімшілік соттардың шешімдері.Францияда Кодекстердің орнына қоғамдастықтар,мемлекеттік меншік,зейнетақы,мемлекеттік және қалалық шаруашылықты реттейтін 30 аса заң жинақтары мен актілер қолданады.

Заңды тұлғалардың әкімшілік жауаптылығы

Ұйымдық билік ету немесе әкімшілік-шаруашылық - міндеттерді орындауға байланысты әкімшілік құқық бұзушылық жасаған заңды тұлға, кәсіпкерлік қызметпен айналысатын азамат , сондай-ақ мемлекеттік органдар немесе жергшікті өзін-өзі басқару органдары болып табылатын ұйымдардың жетекшілері, басқару функцияларын орындайтын басқа да қызметкерлер лауазымды адамдар ретінде жауаптылықта болады¹⁶.

Әкімшілік кодекстің баптарында заңды тұлғаның жауаптылығы көзделген жағдайларда жеке кәсіпкер әкімшілік құқық бұзушылық жасағаны үшін занды тұлға ретінде жауаптылықта болады.

Тұрақты, уақытша немесе арнаулы уәкілеттігі бойынша билік өкілінің функцияларын жүзеге асыратын(яғни оларға қызмет жағынан тәуелді емес адамдарға қатысты заңда белгіленген тәртіппен мемлекет атынан немесе оның органдарының атынан зандық маңызы бар актілер шығару құқығы немесе билік ету өкілеттігі берілген) не мемлекеттік органдарда, жергілікті басқару органдарында, соңдай-ақ Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерінде, Қазақстан Республикасыньщ басқа әскерлері мен әскери құрылымдарында ұйымдық билік ету немесе әкімшілік-шаруашылық функцияларды орындайтын адамдар лауазымды адамдар деп танылады.

Атап айта кететін бір жағдай - әскери қызметшілер мен әскери жиында жүрген азаматтар әкімшілік құқық бұзушылық үшін тәртіптік жарғылар бойынша жауаптылықта болады. Прокурорлар, Ішкі Істер Органдарының қатарындағы және басшы құрамындағы қызметкерлері, салык полициясы мен кеден органдарынын қызметкерлері әкімшілік құқық бұзушьшық үшін

тиісті органдарда қызмет өтеу төртібін регламенттейтін нормативтік құқықтық актілерге сәйкес жауапттылыкта болады.

Жоғарыда аталған адамдар Қазақстан Республикасының мемлекеттік шекарасы режимін, Қазақстан Республикасының кеден шекарасы арқылы өткізу бекеттеріндегі режимді, санитариялык заңдарды, өрт қауіпсіздігінің талаптарын, жолда жүру ережелерін, қызмет орындарынан тыс кеден ережелерін, аң аулау, балық аулау ережелерін, табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану меи қорғаудың басқа да ережелері мен нормаларын бұзғаны үшін жалпы негіздер бойынша әкімшілік жауаптылықта болады. Аталған адамдарга - атылатын және суық қаруды алып жүру мен сақтау құқығынан айыру және әкімшілік қамауға алу түрінде, ал шақыру бойынша әскери қызметін өтеп жүрген әскери қызметшілерге, әскери және арнаулы оқу орьшдарының курсанттарына (тыңдаушыларына) айыппұл түрінде де әкімшілік жаза қолдануға болмайды.

Қызмет туралы тәртіптік жарғылардың немесе арнайы ережелердің күші қолданылатын, аталғандардан басқа адамдар осы актілерде тікелей кезделген жағдайларда - қызмет міндеттерін атқару кезінде әкімшілік құқық бұзушылық жасағаны үшін тәртіптік жауаптылықта, ал қалган жағдайларда жалпы негіздер бойынша әкімшілік жауаптылықта болады.

Әкімшілік жаза қолдану құқығы берілген органдар (лауазымды адамдар), аталған адамдарға әкімшілік, жаза қолданудын орнына, кінәлі адамдарды тәртіптік жауаптылыққа тарту туралы мәселені шешу үшін тиісті орғандарға құқық бұзушылық туралы материалдарды беруі мүмкін.

Егер әкімшілік кодекстің нормаларында олар жеке адамға немесе занды тұлғаға қолданылатын-қолданылмайтындығы - туралы көрсетілмесе, осы нормалардың мәні бойынша олар тек жек_е адамға қатысты жэне соған ғана қолданылуы мүмкін жағдайларды_І қоспағанда, осы нормалар жеке адамға және заңды тұлғага қатысты бірдей дәрежеде қолданылады.

Дербес салық төлеуші болып табылатын және салық салу саласында әкімшілік құқық бұзушылық жасаған занды тұлғаның құрылымдық бөлімшелері занды тұлғалар ретінде әкімшілік жауаптылықта болады¹⁷.

Шетелдiк және халықаралық коммерциялық емес үкiметтiк емес бiрлестiктердiң құрылымдық бөлiмшелерi (филиалдары мен өкiлдiктерi) Қазақстан Республикасының қоғамдық бiрлестiктер туралы заңнамасын бұзғаны үшiн заңды тұлға ретiнде әкiмшілiк жауапқа тартылады.

Қазақстан Республикасының континенттiк қайраңында Қазақстан Республикасының егемендiк құқықтарына қол сұғатын әкiмшiлiк құқық бұзушылық жасағаны үшiн шетелдiктер, шетелдiк заңды тұлғалар, азаматтығы жоқ адамдар жалпы негiздерде әкiмшiлiк жауаптылықта болуға тиiс.

ҚРӘҚтК-де барлық посткеңестік кеңістікте алғаш рет заңды тұлғаларды әкімшілік жауаптылыққа тарту мәселелерін регламентациялауға әрекет етілді.Кодекс күшіне енгесін алқалы субект-занды тұлғаларды әкімшілік жауаптылыққа тарту жөнінде теориялық та,тәжірибелік сипаттағы да бірталай проблемалар туындады.Аса даулы мән-жай ҚРӘҚтК-нің 36б. «Заңды тұлғалардың әкімшілік жауаптылығы» ҚР және әкімшілік жауаптылық қағидаларымен ара қатынысы болып табылады.

ҚРАКтК-тің 33б.сәйкес заңды тұлға анықтамасы: «Меншік,шаруашылық жүргізу немесе жедел басқару құқығындағы оқшау мүлкі бар және сол мүлкімен өз міндеттері бойынша жауап беретін,өз атынан мүліктік және мүліктік емес жеке құқықтар мен міндеттерге ие болып,оларды жүзеге асыра алатын,сотта талапкер ,жауапкер бола алатын ұйым-заңды тұлға деп танылады».Бұл анықтама барлық әрекет етіп жатқан коммерциялық және коммерциялық емес ұйымдардың шығармашылық мақсаттары,меншік түрлеріне қарамастан қамтиды.

Заңды тұлғалардың әкімшілік құқық бұзушылық жасауы олардың ішкі және сыртқы шығармашылық істерін жүзеге асыруға құқылы заңды өкілдері жеке тұлғаның әкімшілік құқық бұзушылық жасауымен түсіндіріледі.Заңды тұлғалардың әрекеттері арқылы ерік білдірулері,егерде әрекет етуге не әрекет етпеуге уәкілеті бар өкілдер,әсіресе,лауазымды тұлғалар атынан жүзеге асса,шынайы болып саналады.

ҚРӘтК-нің 1б.сәйкес «Осы тараудың Ерекше бөлімінде тікелей көзделген жағдайларда заңды тұлға әкімшілік құқық бұзушылық үшін әкімшілік жауаптылықта болуы тиіс».Бірақ Ерекше бөлімнің баптарында заңды тұлғалармен бірге лауазымды тұлғалар да көрсетілген.Бұл нормалардың мағынасы бойынша бір құқық бұзушылық үшін мекеме басқарушысы,лауазымды тұлға және заңды тұлғаның өкілдері ретінде жауаптылыққа тартылады.Бұл ҚРӘтК-тің 14б. сәйкес келмейді,бір құқық бұзушылық үшін ешкімді де екі рет әкімшілік жазаға тартуға болмайды.Ерекше бөлімнің санкциялары заңды тұлғалармен лауазымды тұлғаларға байланысты аз емес мөлшерлі айыппұл салынады.Айырмашылығы - лауазымды тұлға ретінде құқық бұзушы айыппұлды өз қалтасынан төлесе,заңды тұлға заңды тұлғаныңың есеп шотынан төлейді.

Бұл мәселені қарастырып отырған Ж.Рамазановтың ойынша,әкімшілік заңшығармашылық заңды тұлғалардың әкімшілік құқық бұзушылықтарын ғана емес одан туындайтын зардапты да байланыстыру керек.Сонымен қатар заңды тұлғалардың жауптылығы келтірілген зардап,заңға қайшылық арасындағы себептік байланыс болған жағдайда туындауы тиіс.

ҚРӘтК-нің 34б жеке кәсіпкерлердің әкімшілік мен қазіргі кездегі мемлекеттің кіші кәсіпкерлікті қолдау саясаты сәйкес келмейді.Бұл баптың нормаларына сай жеке кәсіпкер бірдей құқық бұзушылық жасаған заңды тұлға,лауазымды тұлғамен бірдей жауаптылықта болады.Егер де Кодекс нормалары ведомстволық нормашығармашылық басымдылығын ескерсек,Ерекше бөлімде құқық құқық бұзушылықты қарастыратын заңға тәуелді актілер бар.Яғни формальді заңды негізде кәсіпкерлерді көптеген негіздер бойынша жауаптылыққа тартуға болады.

Сонымен қатар заңды тұлғалар әкімшілік істер бойынша қорғалу құқығында шектеледі.Әкімшілік құқық бұзушылық жөніндегі іс оған қатынасты қорғаушысы немесе заңды өкілінің қатысуымен қарастырылады. ҚРӘтК-нің 2б сәйкес қорғаушысы ретінде адвокаттар,жұбайы,жақын адамдары немесе қоғамдық бірлестік мүшелерінің істерін қарастыратын профсоюз өкілдері қатыса алады.Ал ұйымға жауапты тәжірибелі штаттық заңгерлер жөнінде мүлдем сөз қозғалмайды.Штатта заңгерлер бола отырып,кодекс нормалары заңды тұлға басқарушыларын көп ақша төлеп,ақылы адвокаттарды жалдуаға мәжбүр етеді.

Қорытындылай келе,Батыс-Қазақстандық әкімшілік басқармасының бас маман заңгері Ж.Рамазановтың ойынша барлық жоғары көрсетілген нормалардың ҚРӘтК-не сәйкессіздігі ҚР Конституциясымен,ҚРӘтК-нің 8-27 баптарындағы қағидаларымен жедел түрде сәйкестендіруді талап етеді.Конституциялық Кеңеске Кодекстің нормаларының конституциялық еместігі мен туындайтын қиыншылықтарды қарастыру жөніндегі мәселені соттар да қозғауы керек.

Кәмелетке толмағандардың әкімшілік жауаптылығы

Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодексінің 72-бабына сейкес әкімшілік, құқық бузушылық жасаған кезде 16 жасқа толған, бірақ 18 жасқа толмаған адамдар кәмелетке толмағандар деп танылады.

ҚР-дағы кәмелетке толмаған тұлғалармен жасалатын әкімшілік-құқық бұзушылықтың қазіргі кездегі белсенді динамикасы мемлекеттік органдар,қоғамдастықтармен өткізілетін алдын-алу және профилактикалық шараларының жеткіліксіз екендігі дәлелдейді.Бұндай пікір әр түрлі зерттеушілермен өткізілген социологиялық сауалнама нәтижесінде де айқындалған.Сондықтан мемлекет саясатының осы аспектіде қарастыратын аса мәнді саяси бағыты -әкімшілік жауаптылық қолдану қажеттігін белгілейтін сәйкес құқықпен реттеу арқылы жүзеге асатын қоғамдық қолсұғушылықтан азаматтар нақты қорғалуы керек.

Қолданыстағы тәжірибе жастар арасында құқық бұзушылықтың өсуін көрсетеді.Мысалға,статистикалық мәліметтер бойынша 1997-2000ж. «Павлодар қаласының кәмелетке толмағандардың әкімшілік құқық бұзушылық жағдайы жөніндегі »анықтамасына сәйкес 9045 кәмелетке толмағандардың,әсіресе көп тараған:спирт ішімдіктерін ішу,масан күйде қоғамдық жерлерде жүру,есірткі заттарды қолданып ,сақтау секілді делинквенттері орын алған.

Заң бойынша әкімшілік құқық бұзушылық жасаған кәмелетке толмағандарға әкімшілік жаза тағайындалуы мүмкін не оларға тәрбиелік ықпал етудің мәжбүрлеу шаралары колданылуы мүмкін.

Айыппұл көмелетке толмаған адамның өндіріп алуға болатын дербес жалақысы немесе мүлкі болған кезде тағайындалады. Айыппұл мөлшері 10 айлық есептік көрсеткіштен аспауға тиіс. Кәмелетке толмағанның өндіріп алуға болатын дербес жалақысы немесе мүлкі болмаған жағдайда айыппұл жалпы негіздерде ата анасына немесе олардың орнындағы адамдарға санылады.

Арнаулы құқықтан айыру кәмелетке толмағанда 1-жылдан аспайтын мерзімде қолданылуы мүмкін¹⁸.

Кәмелетке толмағандарға Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодекстің 45 бабында көрсетілген әкімшілік жазалар (әкімшілік қамауға алуды қоспағанда), сондай-ақ әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодекстің 57-баптарында аталған өкімшілік құқықтық ықпал ету шаралары және мынадай тәрбиелік ықпал ету шаралары қолданылуы мүмкін:

1) заңды түсіндіру;

2) ата-аналарының немесе олардың орньшдағы адамдардың, не мамандандырылған мемлекеттік органның қадағалауына беру;

3) келтірген зиянды реттеіліру міндетін жіктеу;

4) бос уақытын шектеу жөне кәмелетке толмағанның мінез-құлқына ерекше талаптар белгілеу.

Зандарда тәрбиелік ықпал етудің өзге де шаралары козделуі мүмкін. Сондай-ақ кәмелетке толмаған адамға бір мезгілде тәрбиелік ықпал етудің бірнеше шаралары тағайындалуы мүмкін.

Занды түсіндіру кәмелетке толмаған адамға оның әрекетімен келтірілген зиянды және әкімшілік кодексте көзделген құқық бұзушылықтарды қайталап жасаудың заңдық салдарын түсіндіруден тұрады.

Ата-аналарға немесе олардың орнындағы адамдарға, не мамандырылғай мемлекетгік ортанға қадағалауға беру кәмелетке толмаған адамға тәрбиелік ықпал ету және оның мінез-қүлқына бақылау жасау жөніндегі міндеттерді жүктеуден тұрады.

Келтірілген зиянды жөнге келтіру міндеті кәмелетке толмаған, адамның мүліктік жағдайы мен тиісті еңбек дағдыларының болуы ескеріле отырып жүктеледі.

Бос уақытын шектеу жөне кәмелетке толмаған адамның мінез-кұлкына ерекше талаптар белгілеу белгілі бір орындарға баруға, бос уақытын өткізудің белгілі бір нысандарын, оның ішінде көлік құралдарын пайдалануға, тәуліктің белгілі бір уақытынан кейін үйден тыс жерлерде болуға кәмелетке толмағандардың құқықтарын қорғау жөніндегі комиссияның рұқсатынсыз басқа жерлерге кетуге тыйым салуды көздеуі мүмкін. Кәмелетке толмаған адамға оқуды аяқтау не кәмелетке толмағандардың құқығын қорғау жөніндегі комиссияның көмегімен жұмысқа тұру талабы да қойылуы мүмкін.

Кәмелетке толмағандарды әкімшілік жауаптылықтан және әкімшілік жазадан босату. Әкімшілік құқық бұзушылықты бірінші рет жасаған кәмелетке толмаған адамды әкімшілік құқық бұзушылық туралы істі қарауға уөкілетті орган (лауазымды тұлға) оған зандарда көзделген тәрбиелік ықпал ету шараларын қолдана отырып, әкімшілік жауаптылықтан немесе тағайындалған әкімшілік жазагны орындаудан босатылуы мүмкін.

Әкімшілік кодекстің 69 бабында көзделген ескіру мерзімдерінің көмелетке толмағандарды әкімшілік жауаптылықтан немесе әкімшілік жазаны орындаудан босату кезінде жаптысы қысқартылады.

Өзіне әкімшілік құқық бұзушылық үшін әкімшілік жаза қолданьлған кәмелетке толмаған адам осындай жазаға әкімшілік жаза қолдану туралы қаулының орындалуы аяқталған күннен бастап алты айдың ішінде ұшырады деп есептеледі.

Кәмелетке толмағандардың құқықтарын қорғау жөніндегі Комиссияларды жергілікті атқарушы органдар комиссиясының төрағасы, төрағаның орынбасары, комиссия мүшелері және комиссияның жауапты хатшысы құрайды. Кәмелетке толмағаңдардың құқықтарын қорғау жөніндегі комиссиясьның төрағасы мен жауапты хатшысы тиісті мемлекеттік органдар аппараттарының шарттарындағы қызметінде болады. Кәмелетке толмағандардың құқықтарын қорғау жөніндегі комиссияны құру мен оның қызмет істеу тәртібі заңдарда белгіленеді.

Кәмелетке толмағандардың құқықтарын қорғау жөніндегі аудандық, қалалық, қалалардағы аудандық комиссиялар кәмелетке толмағандар жасаған әкімшілік құкық бұзушылық туралы істерді қарайды.

Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе,кәмелетке толмағандардың әкімшілік жауаптылық ұғымы уәкілді орган немесе лауазымды тұлғамен әкімшілік құқық бұзушылық жасаған кәмелетке толмаған тұлғаға тәрбиелік ықпал етудің мәжбүрлеу,өндеп алу шараларын қолданылатын жауаптылықтың ерекше заңи түрін білдіреді.Ол превентивті,альтернативті,шектеу не құқық қорғау функцияларының спецификасымен сипатталатын жауаптылық.

Келесі тұжырымға келуге болады:

*Кәмелетке толмағандардың әкімшілік жауаптылығы болашақта ескерілуі үшін оның санасына әсер ету шаралары және әкімшілік құқық нормаларын бұзу профилактикасы болып табылады;

*Кәмелетке толмағанның жауаптылығы тек мемлекет ықыласымен ғана емес,оның жеке ықыласымен жүзеге асады.Яғни әкімшілік құқық бұзушылықты бірнеше рет қайталануы-соныңда қылмыс ретінде сараланатынын естен шығармау керек.

*Кәмелетке толмағандардың әкімшілік жауаптылығы кәмелетке толмағандардың жеке құқықтық мүдделерін мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың билік произволынан қорғайтын арнайы құқық механизмін қалыптастырады.

Шетелдік және азаматтығы жоқ адамдардың әкімшілік жауаптылығы

Азаматтар - әкімшілік құқықтың субъектісі ретінде қоғамдық қатынастарға нормативтік актілерде мазмұндалатын нақты құқықтар мен міндеттарге ие болады.

ҚР-да әкімшілік құқық субъектісі ретінде шетел және азаматтығы жоқ адамдар жатады.Бұл тұлғалар жалпы құқықтар,бостандықтармен қоса арнайы құқықтық мәртебеге ие.

ҚР-да тұрақты тұратындар не уақытша келген шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ тұлғалардың құқықтық қатынастары алуан түрлі.Ол – азаматтық-құқықтық қатынастар,бұл тұлғалардың еңбектік-құқықтық қатынастары,т.б.Аса маңызды топты шетел және азаматтығы жоқ тұлғалардың әкімшілік нормаларының әрекет ету аясындағы құқықтық қатынастар құрайды.

Мемлекетімізде шетелжәне азаматтығы жоқ тұлғалардың нәсіліне,ұлтына,тіліне,әлеуметтік шығу тегіне,мүліктік және қызметтік жағдайына,дініне,қоғамдық бірлестіктің мүшелігіне ,өзге де жағдайларға байланысты құқықтары шектелмейді.Ал шетел азаматтарының өз мемлекеттерінің заңдарында белгіленген әр түрлі шектеулер ҚР-ның территориясында танылып,қолданылмайды.

Шетелдік және азаматтығы жоқ тұлғалардың мемлекеттік басқару аясындағы міндеттері республикамызда шетел азаматтарына байланысты бекітілген құқықтық режимдерге негізделеді.

Бұл жерде ғалымдар арасында шетелдіктердің құқықтық режимдеріне байланысты пікірталастар туындайды.Қазіргі кезде шетелдіктердің құқықтық режиміне берілетін анықтаманың аса көп тараған түрі ол – шетелдіктердің құқықтары мен міндеттерінің жиынтығы.Ғалым Л.Н Галенскаяның ойынша : «Шетел азаматтарының құқықтары мен міндеттерінің жиынтығы-олардың құқықтық статусы болып табылады.»

Заң әдебиеттерінде халықаралық,конституциялық,әкімшілік құқықтар бойынша ұлттық,арнайы секілді режимдер білгіленген.Ұлттық режим жөнінде сөз қозғасақ,онда шетел және азаматты жоқ тұлғалардың құқықтық мәртебелері өз азаматтарымен теңестіріледі.Бірақ ,дегенмен шетел азаматтарының құқықтары еш уақытта мемлекет азаматтарымен тең бола алмайды,құқықтарының ауқымы азырақ.Әсіресе,конституциялық және әкімшілік құқық аяларында.

Шетел және азаматтығы жоқ тұлғалар мемлекеттік уәкілеттікке ие бола алмайды.Яғни оларға мемлекеттікбилік және қызмет функцияларын жүзеге асыруға мүмкіндік берілмейді.Бұл тұлғалар мемлекеттік органдардың техникалық персоналында жұмыс істеуге құқылы.Конституцияға сәйкес олар еңбекке қабілеттлігіне сәйкес мамандығы тандайды.Шетел азаматтары еркін еңбектерін әр түрлі жүзеге асырады: өз мемлекетткрінің дипломатиялық елшіліктерінде,мемлекетімізде құрылған кәсіптік филиалдарда,банктер мен өзге занды тұлғалар ретінде.ӘҚтК-тің 37бабының 1.1 тармағына сәйкес Шетелдік және халықаралық коммерциялық емес үкіметтік емес бірлестіктердің құрылымдық ббөлімшелері (филиалдары,өкілдіктері) ҚР-ның қоғамдық бірлестіктер туралы заңнамасын бұзғаны үшін заңды тұлға ретінде әкімшілік жауапқа тартылады.Сонымен қатар шетел азаматтарына мемлекеттік қорғаныс,республиканың маңызды әкономикалық мүдделеріне байланысты,табиғи ресурстарға тәуелсіз құқықтармен қамтамсаыз ету саларында шектеуліктер қойылады.

Шетелдік және азаматтыжоқ тұлғалар бірлестіктер құра алады және ҚР азаматтарымен құрылған бірлестіктерге еркін кіреді.Жеке,меншік,отбасы ,өзге құқықтарын қорғауға мемлекеттік органдарға,сотқа арыздануға құқлы.

Жоғарыда айтылғандай,барлық шетелдік және азаматтығы жоқ тұлғалар ҚР азаматтарымен бірдей құқықтар мен міндеттерге ие.Сәйкес ҚР аумағында әкімшілік құқық бұзушылық жасаған шетелдіктер,шетелдік заңды тұлғалар,азаматтығы жоқ адамдар жалпы негізде әкімшілік жауаптылықта болады.ҚР континенттік қайраңында ҚР-ның егемендік құқықтарына қол сұғатын әкімшілік құқық бұзушылық жасағаны үшін жалпы негіздерде әкімшілік жауаптылықта болады.Ал шет мемлекеттердің дипломатиялық өкілдері және қорғанышты пайдаланатын өзге щетелдіктер ҚР жасалған әкімшілік құқық бұзушылық үшін әкімшілік жауаптылық жөнінденгі мәселе халықаралық құқық нормаларына сәйкес шешіледі.

Ерекшелеп кететін жай,шетел азаматтарының берілген құқықтары мен бостандықтары және міндеттерін бұзғаны үшін қолданыланын әкімшілік жаза – Республика аумағынан әкімшілік жолмен кетіру болып табылады.Бұндай жазаларды қолдануға әсер ететін салдар:

*мемлекеттік қауіпсіздік пен қоғамдық тәртіпті қорғау мүдделеріне қайшы әрекеттер жасау

*халықтың денсаулығын қорғауға қажетті деп танылса

*жадпыға бірдей міндеттілікті сақтамаса

*еңбек құқығының нормаларын бұзса және т.с.с.

Әкімшілік жауаптылықты жеңілдететін және ауырлататын мән-жайлар

Әкімшілік өндеп алуды мемлекеттік орган немесе лауазымды тұлға жүзеге асыру барысында құқық бұзушының заңды мүдделері мен құқықтарын қорғай отырып оның іс-әрекетінде әкімшілік жауаптылықты жеңілдететін және ауырлататын мән-жайларды ескереді.

Қарастырып отырған мән-жайлар құқық бұзушылықтың белгілері ретінде саналмайды және құқық бұзушылыққа сәйкес өндеп алу шенгін- белгілегенде ешбір әсер етпеуі тиіс.Бұл мән-жайлар Кодекстегі бапқа немесе нормативтік актілерінің шегінде әкімшілік өндеп алудың нақты түрі мен мөлшерін анықтауға әсерін тигізеді.

Заңшығарушы жауаптылықты жеңілдететін және ауырлататын мән-жайларды құқық бұзушылықтың қоғамға қауіптілік дәрежесіне әсер етуін қарастырады.Сонымен құқық бұзушылық құрамынан тыс,бірақ құқық бұзушыға тікелей,не жанама түрде қатысты болатын және өндеп алуға ықпал ететін мән-жайлар - әкімшілік жауаптылықты жеңілдететін не ауырлататын мән-жайлар болып табылады

ҚРӘтК-нің 61-62 баптарында әкімшілік құқық бұзушылық үшін жауаптылықты жеңілдететін және ауырлататын мән-жайлар белгіленген.

Кінәлі адамның өкінуі- құқық бұзушылықты жасаған тұлғаның өз кінәсін түсініп,шын жүректен өкінуін білдіреді.Әкімшілік құқық бұзушылық істері бойынша өндірістің басты мақсаттарының бірі-құқық бұзушылықтың алдың алу,азаматтарда заңды бұзбау рухында тәрбиелеу.Мақсаттың жүзеге асуы құқық бұзушыларда өз кінәсін түсінуіне әкеледі.Өкіну фактісінің болу,құқық бұзушылықты жасағаны жөнінде айтуы,өз кінәсін өтегісі келуі- әкімшілік өндап алуды жеңілдетуіне әкеледі.

Кінәлі адамның құқық бұзушылықтың зиянды зардаптардың болдырмауы ,залалды өз еркімен өтеуі немесе келтірілген зиятды жою-әкімшілік құқық бұзушылықтың физикалық немесе моральдік зардаптарын толық,не жартылай жоюымен айқындалады.Яғни кінәлінің талап етулерін шынайы орындауы жауаптылықты жеңілдетеді.

Зиянның орның ерікті толтыруы материялды,моральді түрінде жүзеге асады.Кінәлі келтірілген зиянды ақшалай,жеке еңбегімен,белгілі бір затты сатып алу арқылы өтей алады.Ал моральді түрде орнын толтыру –ауызша ,не жазбаша кешірім сұраумен жүзеге асады.

Ерекше ескерілетін жай заңда көрсетілген жағдайлар кейде мемлекеттік орган не лауазымды тұлғамен ауқымды немесе шектелген түрде талқыланады.Мысалы, «өздігінен зиянның орнын толтыруда»кінәлі оны өз ниеті бойынша,үшінші тұлғаның ықпалынсыз болуы тиіс және мемлекеттік орган оны толығымен ,жартылай толтырғанын ескереді.

Әкімшілік құқық бұзушылықты күшті жан толқынысының әсерімен не жеке басының немесе отбасының ауыр жағдайлары салдарынан жасау.Адам өмірінде өз іс әрекеттеріне ие болуын төмендететін әр түрлі жағдайлар болуы мүмкін(жұмысынан айырылуы,отбасын қамтамасыз ете алмау,т.б).Бұндай жағдайларда тұлға өз іс әрекет,ойларын бақылай алмайды.Жеке отбасылық жағдайлардың тоғысуы(жақын адамның ауруы,қайтысболуы,ажырасу,баланы асырап алуға келісім бермеу) адамның теріс іс әрекеттеріне себеп болуын лауазымды тұлға ескеруі қажет.Осыған тән сипаттағы мән-жайларда адамгершілік қатынастар орын алады.

Әкімшілік құқық бұзушылықты кәмелетке толмаған адамның жасауы.Кәмелетке толмағандар өзінің өмірлік тәжірибесінің жетіспеушілігіне,өзге адамдарға еліктеуге тырысу нәтижесінде құқық бұзушылық жасайалады.Сондықтан кәмелетке толмағанға ересек адамдармен бірдей жаза қолдану керексіздігі күмән тудырмайды.

Әкімшілік құқық бұзушылықты жүкті әйелдің немесе 3жасқа дейінгі баласы бар әйелдің жасауы.Мемлекет пен қоғамның аналар,балаларды қорғауы бұл жағдайды жеңілдетеді.Жүкті әйелдерге ызашыл болуы,психикалық өзгерістер тән.мемлекеттік органның шешімдерінен ананың уайымдары болашақ баланың психикалық дамуына әсер етеді.

Бір жасқа дейінгі балалары бар әйелдерге жауаптылық жеңілдетіледі.Әйелдің психикалық жағдайына баланың ауыруы,ұйқысыз түндерден кейінгі ананың шаршауы әсер етеді.

1994ж. Өзбекістан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодексінде мемлекет тарабынан ата-ана құқықтарын барынша кепілденген. «14 ж.дейінгі баланы жалғыз тәрбиелейтін тұлға»әкімшілік құқық бұзушылық жасаса,ол жауаптылы жеңілдететін мән-жай ретінде ескеріледі.Біріншіден,баланы тәрбиелейтін тұлғаның мүдделері қорғалады (міндетті түрде ол әйел болуы тиісті емес).Екіншіден, «жалғыз тәрбиелейтін»әлеуметтік қамқорлықты қажет ететін топты ерекшелейді.Сонымен қатар ӨРӘҚтК-тің 31бабында жауаптылықты жеңілдететін мән-жайларға «әкімшілік құқық бұзушылықты қауіп төну барысында қызмет орнымен,материялдық не өзге тәуелдігіне байланысты мәжбүрлеу»жатады.Қазір Қазақстанда әр түрлі жеке меншік,жалданбалы нңбек түрі пайда болды.Заң ғылымының кандидаты А.С Дугенецтің байқауынша,мүмкін біздің де ӘК-ке жалдамалы жұмыскерлерге байланысты толықтырулар енгізілуі керек.

Мелекеттік орган әкімшілік өндеп алу шарасын қолданар алдында Кодексте көзделмеген өзге де жауаптылықты жеңілдететінмән-жайларды қарастыуы мүмкін.Ол:соғыс пен еңбек ардагерлері,көп балалы ата-аналар,мемлекеттіе наградаларға ие тұлғалар,т.б.

РӘтК-нің 62 бабында әкімшілік жауаптылықты ауырлататын мән-жайлар белгіленген.ӘҚтК туралы заңшығармашылық жауаптылықты ауырлататын мән-жайларға заңи анықтама берді-құқық бұзушылық жасаған тұлғаның зияндылығының аса үлкен дәрежесін куәландіратін кінәлінің жеке басы жөніндегі мәліметтер,қауіпті ерекшеліктері қарастырылады. басы жөніндегі мәліметтер,құқық бұзушылықтың қоғамға қауіпті ерекшеліктері қарастырылады.Бұл жағдайда өндеп алу үлкен мөлшерде қолданылады,бірақ санкцияда көрсетілген шегінен аспауы керек.

Құқыққа қарсы мінез-құлықты,прокурордың заңды түсіндіргеніне және оны тоқтату туралы оған уәкілетті адамдардың талап етуіне қарамастан оны жалғастыра беру.Уәкілетті органның талаптарын елемеу құқық бұзушының белгіленген тәртіпті бұзудан бас тартқаны,қауіпті зардапты тоқтатқысы келмейтіндігіне куә болады.Заңды тәртіпті орындамауы қоғамды сыйламаушылық пен агрессияны көрсетеді.Белгілеп кететін жай,тек уәкілетті орган қызметкері құқық бұзушылықты тоқтату талабын елемеген жағдайда бұл жауаптылықты ауырлататын жай болып саналады,ал өзге жағдайларда ауырлататын мән-жай болып есептелмейді.

Кәмелетке толмаған адамды әкімшілік құқық бұзушылыққа тарту.Бұл жағдай кәмелетке толмағандарды ересек құқық бұзушылардың ықпалынан сақтау үшін заңшығармашымен қарастырылған жағдай.Кәмелетке толмағанды әкімшілік құқық бұзушылыққа тарту қандай тәсілмен(алдау,мәжбүрлеу,азғыру)жүзеге асқанына мән берілмейді.

Маскүнемдік,нашақорлық немесе уытқұмарлық масаю күйінде әкімшілік құқық бұзушылық жасау.Әкімшілік құқық бұзушылықтың маскүнемдік күйінде жасаудың қатан жазалануының мақсаты-құқық бұзушылық жасау шартының кен таралған түрін жою.Қазір спирт ішімдіктерін ішу мәселесі өте өзекті болып,кең таралған.Бұл мәселе қоғамымыздың демократиялық игілігіне кері әсерін тигізетін,қылмыстылықтан әлеуметтік мәселеге ауысқаны күмән тудырмайды.

ӘҚтК- тің 61-62баптардың мазмұнынан жауаптылықты жеңілдететін және ауырлататын мән-жайлардың ауқымдылығын айқындайды.Яғни істі қарастыра отырып,лауазымды тұлға өзге бір ауырлататын не жеңілдететін мән-жай ретінде тануға тиісті емес.

Әр адам ерік-жігеріне,қайраты мен табандылығына қарай жауапкершілікті әрқалай сезінеді.Жүктелген міндетіне жауапкершілігімен қарайтын адам туған туыстары,жолдастары,ұжымдағы,қызметтегі жалпы әлеумет пен қоғам алдында жоғары бағаланып,оған жауапты да күрделі істерді атқаруға сенім артады.Өз ісі үшін әр адам өз алдында жауапты.Істеген ісінің нәтижесі қоғамға не пайда не зиян келтіреді.Зиянды ісі үшін азамат заң алдында жауапкершілікке тартылуы тиіс.

Заң әдебиетінде әкімшілік құқықты ғылым ретінде және кұқық саласы ретінде қарастыру мәселесі осы уақытқа дейін талас тудыруда.

Әкімшілік-әміршілдік режим жағдайында бұл ғылым құқықтық шындықтың кең ауқымды құбылыстарын талдады. Сондықтан да оны көптеген мамандар мемлекеттің барлық істерін басқару ғылымы деп қарастырды. Сөз жоқ, әкімшілік құқық мемлекеттік органдардың атқарушылық-өкілдік қызметі барысында туындайтын қатынастарды жанама түрге келтіреді, бірақ олардың кейбіреулері ғана өздерінің мәндік сипатына қарай әкімшілік-қүқықтық болып табылады.

Әкімшілік құқықты ғылыми пән деп алсақ ол әкімшіліктік-құқықтық құбылыстар туралы санаттардың, ой-толғаныстардың және тұжырымдардың жүйесін құрайды. Әкімшілік құқық құқык саласы және заңнаманың тиісті тармағы ретінде оның негізі болып табылады.

Әкімшілік жауаптылық тақырыбын қорытындылай отырып, бүгінгі таңда Қазақстанның әкімшілік жауаптылығының дамуы уақыт өте келе қарқынды дамып келе жатқанын айтқым келеді.Қоғамның заңға сәйкес өмір сүріп,тәріпті сақтауынсыз ешбір мемлекет гүлденіп,өркениетке жетпейді.Демократиялы қоғамның негізгі тірегі – заң жоғарылығы.Кәмелетке толмағандардың арасында кең өріс алған қоғамдық жерлерде масан күйде жүрулері,нашақорлықпен айналысу,қоғамдық жерлерде тәртіпті бұзушылық маңызды мәселеге айналды.Нарықтық қатынастарға көшуге сейкес кәмелетке толмағандармен айналысудың жаңа тәсілдерін табу қажет.Олармен профилактикалық жұмыстарды жүргізуге тиісті координациялық орталықтарының жетіспеуі қиыншылықтар туғызады.Мемлекетіміздің экономикалық саласындағы жетістіктеріне байланысты шетелдіктердің соңғы жылдары көп келуі,олардың әкімшілік салада заңдылықты,қоғамдық тәртіпті сақтауы,ал оны бұзған жағдайда жауаптылығы да әкімшілік жауаптылықтың маңыздылығын ерекшелейді.

Болашақта құқықтық,зайырлы,әлеуметтік мемлекеттің қалыптасуы республикада қоғамдық тәртіптілік сақтау мен құқық бұзушылыққа қарсы күреспен байланысты.Сондықтан да әкімшілік құқық саласының,әкімшілік жауаптылық институтының нәтижелі әрекет етуі өзекті мәселе.

Қолданған әдебиеттер тізімі

1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. 30 тамыз 1995 жыл

2. Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 30 қаңтардағы N 155-II Кодексі (2005 ж. 8 шілдеге берілген өзгерістер мен толықтырулармен)

3. Алексеев С.С. Общая теория права. Курс в двух томах. Т. 1. - М.: Юрид. лит., 1981

4. Алпысбаева М.А., Ақымбеков О.Қ. Әкімшілік құқық. Оқу қуралы —Алматы, 2003

5. Бахралинов А.С. Особенности административной ответственности несовершеннолетних. Материалы международной научно-теоретической конференции.

6. Бахрах Д.Н. Административное право. М.: БЕК, 1993

7. Бельский К.С. Административная ответственность; генезис, основные признаки, структура. Государство и право. 1999, № 12

8. Гамзатов Я. Б. Законодательство об административных правонарушениях в РФ (Проблемы и перспективы). Дисс. ... к.ю.н. М., 1995

9. Гегель Г.В. Ф.Философия религии. М., 1975

10. Гегель о научных способах исследования естественного права, его месте в практической философии и его отношении к науке о позитивном праве. Политические произведения. М.: Наука, 1978

11. Гегель. Политические произведения. М.: Наука, 1978

12. Диалектическая логика. Категории сферы сущности и целостности. Алма-Ата, 1987

13. Краснов М.А. Ответственность в системе народного представительства. Автореф. докт. дисс. М., 1993

14. Обстоятельства, смягчающие и отягчающие административную ответственность. Научные труды РАЮН. № 1

15. Парламент и законодательная власть Казахстана. Отв. редактор А.А.Таранов. Алматы. Жеті Жарғы, 1995

16. Полное собрание Законов Российской империи. Т. 4. СПб., 1830

17. Правовая система социализма. В двух книгах. Кн. 2, М.: Юрид. Лит., 1987, С. 140.

18. Рамазанов Ж. Особенности административной ответственности юридических лиц по законодательству Республики Казахстан. Актуальные вопросы юридической практики. Предприниматель и право. № 4 (218), 2003 февраль

19. Таранов А.А. Административная ответственность в Республике Казахстан. Алматы. Жеті Жарғы, 1997

20. Тузельбаев Е.О.. Административная ответственность за незаконный оборот наркотических средств в РК. «Современное право», № 10, 2004

21. Чукмаитов Д.С.. Предупреждение преступности. Алматы. Баспа, 1998

Әкімшілік құқық бұзушылық туралы істер бойынша істер жүргізу.

Әкімшілік құқық бұзушылық туралы істер бойынша істер жүргізу.

Әкімшілік құқық бұзушылық туралы істер бойынша өндіріс әкімшілік-юрисдикциялық процестің құрылымына кіреді. Әкімшілік өндірістің бұл түрі әкімшілік құқықтың материалыдқ және іс-жүргізу нормаларымен барынша толық реттелген. Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы істердің өндірісі Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодекспен реттеледі. Бұл өндірістің мынадай міндеттер заңмен анықталып берілген:

әр істің мән-жайын уақытылы, жан-жақты, толық және әділ айқындау;

істі заңнамаға сәйкестендіріп шешу;

шығарылған қаулының орындалуын қамтамасыз ету;

әкімшілік құқық бұзушылық жасауға итермелейтін себептер мен жағдайларды анықтау;

құқық бұзушылықтың алдын алу, азаматтарды заңды сақтау рухында тәрбиелеу, заңдылықты нығайту.

Кейде жоғарыда аталған міндеттер орындалмай, заңдылық сақталмайды. Мысалы, іс бойынша шешімдер, көбіне жабық отырыстарда және шағын аудиторияларды қабылданады. Кейбір жағдайларда хаттамалар жасалынбайды, ал жаза құқық бұзушылық жасалған жерде беріледі. Іс қаралған кезде құқық бұзушы мен іс бойынша шешім қабылдайтын және оны сол жерде орындайтын лауазымды адам ғана болады. Әкімшілік бәсекелестік принципіне қарамастан процеске адвокаттың, прокурордың міндетті түрде қатысуы болмайды, кейде құқық бұзушының өзі де қатыспайды.¹⁹

Әкімшілік құқық бұзушылық туралы істер бойынша өндірістің екі түрін бөліп алуға болады, олар әдеттегідей және оңайлатылған әдеттегі өндіріс түрі істердің көпшілігіне тән, ол заңнамада жан-жақты реттелген. Кодексте тікелей көзделген істер жеңілдетілген өндіріс тәртібінде қаралады. Онда іс жүргізу әрекеттері аз әрі жеңіл болады.

ӘҚтК-ке сүйеніп әкімшілік өндірісте бірнеше дербес іс жүргізу сатыларын бөліп алуға болады. Олар: әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс бойынша істі қозғау; істі қарау; іс бойынша қаулы шығару; қабылданған шешімді орындау; шешіімге шағым және наразылық келтіру.

Әкімшілік құқық бұзушылық туралы істі қозғау өндірістің бастапқы сатысы болып табылады, онла нақты мақсат болады және іс жүргізу құжатын – хаттаманы толтыруда. Заңға сәйкес айыппұл салынып алынатын, ол құқық бұзушылық жасалған жерде ескерту берілетін жағдайдан басқа реттерде уәкілеттік берілген лауазымды адам хаттама толтыруға тиіс.

Іс-қозғау – жасалғандығы анықталған және іс жүргізуді рәсімдемен құқық бұзушылықтың салдары болып табылатын нақты әкімшілік іс жүргізу қатынасының туындауына әкеліп соғады.

Әкімшілік құқық бұзушылық туралы хаттамалар жасауға ӘҚтК-нің 636-бабында өзіне уәкілеттік берілген адам құқылы (ішкі істер органдарының, атқарушы органдарының, көлік инспекциясы органдарының, сот орындаушылар, тағы басқа лауазымды адамдар). Сонымен қоса, 634 баптың 3 тармағына сәйкес істің прокурордың қаулысының негізінде қозғалуы мүмкін.

Ал, хаттаманың өзіне мынадай талаптар қойылады: оны толтырған күн және орын көрсетілуі; оны жасаған адам жайында деректер, аты-жөні, қызметі; құқық бұзушылық жасаған адам туралы мәліметтер; әкімшілік құқық бұзушылық жасалған орын мен уақыты, оның мәні; құқық бұзушылық үшін жауаптылық көзделген нормативтік акт; куәлар мен жәбірленушілердің көрсетулері; құқық бұзушының түсініктемесі; істі шешуге қажетті басқа да мәліметтер. Хаттамаға оны жасаған адам, құқық бұзушы, егер бар болса, куә және жәбірленуші қол қояды. Құқық бұзушы өз түсініктемелері мен ескертулерін ұсынуға құқылы, олар хаттамаға тіркеледі.

Хаттма бірден әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс жүргізуге уәкілетті органға жіберілуі тиіс.

Заңда тікелей көзделген кейбір жағдайларда хаттамаға жасау міндетті емес. Мысалы, темір жол көлігінде тәртіпті қорғау және жүру қауіпсіздігі жөніндегі ережелерді бұзғанда, әуе кемесінде өзін қалай ұстау ережелерін бұзғанда, егер адам өзіне берілетін әкімшілік жазаға қарсы болмаса, сондай-ақ айыппұл салынып алынатын, ал ескерту құқық бұзылған жерде тіркелетін басқа да жағдайларда хаттама жасалынбайды.

Егер хаттама жасау міндетті болса, ал оны сол жерде жасау мүмкін болмаса, уәкілетті адам құқық бұзушыны полицияға жеткізеді.

Әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс қозғау сатысында, қажет болған жағдайда, құқық бұзушыға мынадай әкімшілік жол кесу шаралары қолданылуы мүмкін әкімшілік жолмен ұстау, үсті-басын қарау, заттарын қарау, заттарын және жеке құжаттарын алу. Бұл шараларды жүргізудегі мақсат әкімшілік құқық бұзушылықтың жолын кесу, хаттама жасау, істің уақытылы және дұрыс қаралуын қамтамасыз ету.

Әкімшілік жолмен ұстау тек заңда көзделген жағдайларда ған және оған өкілеттік берілген органдар арқылы жүзеге асырылады. Ұстаудың жалпы мерзімі 3 сағаттан, ал төтенше жағдайларда 3 тәуліктен аспауға тиіс (мерзім хаттама толтырғаннан кейін басталады).

Үсті – басты қарауға сол қаралатын адаммен бір жыныстағы, сондай әрекетке өкілеттігі бар адам сол жыныстағы басқа 2 адамның көзінше жасауға құқылы.

Жалпы, Жол кесу шараларын қолдану міндетті емес, ол тиісті құзыретті органның құқығы, қолданбауы не қолдануы өз еркісі.

2) Әкімшілік құқық бұзушылық туралы істі қарау - әкімшілік өндірістің негізгі сатысы онда іс жүргізу қызметінің осы түріне тән барлық негізгі ерекшеліктер, сипаттар көрініс табады.

Әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді мына органдар иен лауазымды адамдар қарауға құқылы:

әкімшілік комиссиялары;

поселке, ауыл, село әкімшілігінің басшысы;

кәмелетке толмағандардың істері бойынша комиссия;

аудандық (қалалық) соттар, судъялар;

ішкі істер органдары;

әкімшілік қадағалау функцияларын жүзеге асырушысы органдар мен лауазымды адамдар.

Әкімшілік құқық бұзушылық туралы істердің өндірісіне қатысушы адамдардың құқықтық мәртебесін заң анықтайды. Оларға жататындар: әкімшілік жауапқа тартылатын адамдар, жәбірленуші, заңды өкілдер, адвокат, куәгер, сарапшылар, аудармашы, маман, Прокурордың қатысуы міндетті емес.

Істі қараудың жалпы мерзімі – уәкілетті орган әкімшілік құқық бұзушылық туралы хаттаманы және басқа материалдарды алғанна кейін 15 күн. Істердің кейбір санаттары бойынша қысқартылған мерзімдер көзделген: ұсақ бұзақылық, ішімдік ішу немесе көпшілік орныдарда мас болып жүру және тағы басқа істер туралы – бір тәулік ішінде; рұқсатынсыз радиотартқыш құралдарын жасау және пайдалану туралы істер – үш тәулік ішінде; ұсақ ұрлық туралы істер – бес тәулік ішінде қаралады.

Әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді қараудың мынадай тәртібі белгіленген:

істі қарайтын органның құрамын жариялау немесе лауазымды адамды таныстыру;

қандай істің қаралатындығы және кімнің жауапқа тартылатындығын төрағалық етушінің хабарлауы, іске қатысушыларға олардың құқықтары мен міндеттерін түсіндіру;

Әкімшілік құқық бұзушылық туралы хаттаманы дауыстап оқу;

Іске қатысушыларды таңдау, дәлелдемелерді зерттеу.

Істі қарау кезінде мынадай сұрақтарға жауап табу міндетті: Әкімшілік құқық бұзушылық жасалған ба, бұл адам оның жасалуына кінәлі ме, шараларды қолдануға негіз бар ма, кінәні ауырлататын немесе жеңіледетін мән-жайлар бар ма, мүліктік залал келтірлді ме және де басқа да маңызды мән-жайлар бар ма?

Іс жүргізу мәліметтері хаттамада тіркеледі:

Өндірістің келесі кезеңі: 3) әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс бойныша қаулы шығару.

Қараудың нәтижесі бойнша уәкілетті орган (лауазымды адам) қаулы шығарады, онда мыналар көрсетіледі: қаулы шығарған органның аты, іс қаралған күн; іс бойынша шешім шығарылған адамға қатысты мәліметтер; қаралған кезде анықталған мән-жайлардың баяндауы; осы әкімшілік құқық бұзушылық үшін жауаптылық көзделген нормативтік актіге сілтеме; іс бойынша қабылданған шешім; қаулыға шағын келтірудің тәртібі мен мерзімі.

Іс бойынша қаулы 2 түрлі болады:

әкімшілік жаза беру туралы;

іс өндірісін қысқарту туралы.

Іс бойнша өндірісті болдыртпайтын мән-жайлар бар жағдайларда , сондай-ақ басқа да мән-жайларға байланысты іс өндірісін қысқарту туралы қаулы шығарылады.

Қаулы іс қаралып болған бойда жарияланады. 3 күн мерзімде қаулының көшірмесі өзіне қатысты қаулы шығарылған адамға, сондай-ақ, сұрап өтініш жасаған жәбірленушіге тапсырылады.

Істі қараған орган әкімшілік құқық бұзуға ықпалын тигізген себептер мен жағдайларды анықтаса, ұйымдардың басшылары мен лауазымды адамдарға сол себептер мен жағдайларды жою үшін шара қолдану туралы ұсыныс енгізеді. Бұл адамдар 1 ай мерзімде қабылданған шаралар жайында ұсыныс енгізген органға хабарлауға міндетті.

Өндірістің төртінші сатысы: әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс бойынша шығарылған қаулыға шағым және наразылық келтіру. Бұл өндірістің факультативтік белгісі болып табылады.

Іс бойынша шығарылған қаулыға шағымды өзіне қатысты қаулы шығарылған адам, сондай-ақ жәбірленуші келтіреді. Уәкілетті органның қаулысына жоғары тұрған органға, не сотқа шағымдануға болады.

Әкімшілік құқық бұзушылық туралы істер бойынша шығарылған қаулыға прокурр наразылық келтіруі мүмкін.

Белгіленген мерзімде берілген шағым және прокурордың наразылығы қаулының орындалуын наразылық қаралғанша тоқтата тұрады. Шағымның немесе наразылықтың қаралу мерзімі – 10 күн, шағымды немесе наразылықты қараушы орган шығарылған қаулының заңдылығын және дәлелдігін тексеруге, істің мән-жайын жан-жақты зерттеуге міндетті. Содан кейін ол мына шешімдердің біреуін қабылдайды:

қаулы өзгеріссіз, ал шағым қанағаттандырусыз қалады;

қаулы бұзылады, ал іс қайта қарауға жіберіледі;

қаулы бұзылады, іс қысқарады;

жазалау шарасы өзгереді, бірақ күшейтілмейді.

Әкімшілік құқық бұзушылық туралы іске қатысты қаулыға келтірілген шағым бойынша шешімге қадағалау тәртібіне прокурор, ао аудандық (қалалық) соттың шешіміне, сонымен қатар жоғары тұрған сот төрағасы наразылық келтіре алады.

4-ші кезең – қабылданған шешімді орындау сатысы - өндірістің ақырғы пункті.

Әкімшілік жаза беру туралы қаулы барлық мемлекеттік және қоғамдық органдардың, ұйымдардың, азаматтар мен лауазымды адамдардың орындалуына міндетті болып келеді.

Мына жағдайларда атқарушы өндіріс қысқартылуы мүмкін: рақымшылық актісі, жауапкершілік белгіленген акт бұзылса, өзіне қатысты қаулы қабылданған адам өлсе.

Қысқартылған атқарушының өндіріс қайтадан қалпына келтірілмейді.

ӘҚтК-те әкімшілік жаза беру туралы қаулының орындалуын бақылау міндеттемесін қаулыны шығарған орган (лауазымды адам) өзіне алады.

Ескерту түріндегі әкімшілік жаза беру туралы қаулыны оны шығарған орган, іс біткен бойда, ескертуді жариялау арқылы орындайды. Егер шешім құқық бұзушы жақ кезде шығарылса, онда қаулының көшірмесі оған 3 күнде тапсырылуы тиіс.

Егер айыппұл салу туралы қаулы шығарылса, онда айыппұлды құқық бұзушы өзіне қаулының көшірмесі тапсырылғаннан кейін 15 күннен кешіктірмей төлеуге тиіс. Әкімшілік жауапкершілікке кәмелетке толмаған тартылып, ол оның өз жалақысы болмаса, онда айыппұл оның ата-анасынан өндіріледі.

ӘҚтК-те айыппұл белгіленген мерзімде төленбесе оны азаматтық іс жүргізу ережелеріне сәйкес құқық бұзушының жалақысынан мәжбүрлеп өндіру көздлген.

Заттың құнын төлеп алу туралы қаулының орныдалуы мына тәртіпте жүргізіледі: қаулы негізінде алынған затты уәкілетті орган сол мүлік тұрған жердегі сауда ұйымына сатуға өткізіледі. Сатқаннан түскен ақшадан сол затты сатуға кеткен шығын ұсталып, қалғаны заттың бұрынғы иесіне беріледі.

Арнайы құқықтан айыру туралы қаулының орныдалуы жүргізуші куәлігін немесе ақша билетін белгілі бір мерзімге алу арқылы жүргізіледі.

Әкімшілік қамауға алу туралы қаулыны ішкі істер органдары бірден орындайды. Бұл, ретте, қамауға алынған адам ішкі істер органдары белгіленген орында, қамауға алынған басқа сипаттағы адамдардан оқшау ұсталары. Әкімшілік ұстау мерзімі әкімшілік қамау мерзіміне кіреді.

Қазақстанда әкімшілік соттарды ұйымдастыру мәселесі

Соңғы жылдары өткізілген реформалардың нәтижесінде республикамыздың сот жүйесінде жағымды өзгерістер болды.Мемлекетімізде өзге билік тармақтарынан тәуелсіз,жеке дара азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын қорғауды жүзеге асыратын сот билігі нығайды.Сонымен қатар соттардың жұмысын әрі қарай жетілдіру қажеттілігі бар.Республикада дамыған сот жүйесінің қалыптасуы адамдардың сотқа деген сенімділігімен тікелей байланысты.Қазір азаматтар өткен жылмен салыстырғанда өздерінің материялды және моральді дауларын шешуге, бұзылған құқықтарын қорғауға

сотқа арыздана бастады.Статистикалық көрсеткіштерге сүйенсек,жыл сайын мемлекеттік органдар,лауазымды тұлғалардың құқыққа қайшы әрекеттері бойынша азаматтардың сотқа арыздануы елеулі көбейді.Бұл азаматтардың өз мәселелеріне заңды шешім табуға деген үміттерінің,сотқа сенімділіктерінің артуын көрсетеді.

Азаматтардың сенімділігін арттыру үшін сот жүйесінде істерді сапалы қарастыру,машиқатына қарамастан істердің созылып кетуіне жол бермей, кәсіптілік қағидасы сақталуы керек. Бұл мәселенің шешілуі - ол әкімшілік соттарды қалыптастыру. ҚР-да мамандандырылған соттарды қалыптастыруға заңшығармашылық базасы бар. «ҚР Сот жүйесі және соттардың мәртебесі » туралы 25.12.2000 ж. №132. заңның 1 бабында белгіленгендей: «Сот билігі азаматтық,қылмыстық және заңмен белгіленген өзге де түрлі сотөндірісімен жүзеге асады.»

Астана және Алматы қалаларында тәжірибе ретінде әкімшілік соттар құрылды.Әкімшілік соттарды құру қажеттілігі ӘҚтК қабылдауымен байланысты болды.Соттар құзіретіне жататын 55 құқық бұзушылық құрамы 288 ауысты, (бұл категорияға жататын істерді қарастыру 422%дейін өсті.Мысалы,тек Алматыда 2002ж. 17244 әкімшілік істер қарастырылды.Әлі күнге дейін әкімшілік соттардың шығармашылығы және арнай мамандандырылған соттар жөніндегі мәселелер шешілмей қалды.Осыған байланысты әкімшілік соттардың рәсімділігі ҚРӘҚтК-не сәйкес әкімшілік құқық бұзушылықтарды қарастырумен қатар азаматтардың мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың шешімдеріне арыздарын қарауды жатқызуымыз керек.

Соттардың арнайы мамандығы бойынша даярлығы—маңызды мәселелердің бірі.Соттарға заң білімді,тәжірибелі мамандар қажет.Таяу арада ҚР Президенті Н.Назарбаев Сот академиясын ұйымдастыру ұсынысын қолдады, онда болашақта сапалы білімді мамандар шығатына ниеттеспіз.

Әкімшілік соттардың автономды жүйесі бар мемлекеттер арасында классикалық үлгісі ретінде Франция саналады.Бұл жүйенің негізін 1799ж.Наполеон салған.Қазіргі күнде де мемлекеттің ерекше органдарының бірі болып саналатын -мемлекеттік кеңес әкімшілік соттардың үштігін біріктіреді:

*Аумақтық әкімшілік соттар

*Апелляциялық әкімшілік соттар

*Мемлекеттік кеңес.

Мамандандырылған әкімшілік юстиция көптеген артықшылықтарға ие:

1.Жалпы юстициялы соттардың жұмысының жеңілдеуі,істерді ешбір машиқатсыз сапалы,уақытында қарастыру.

2.Сот әділеттігінің дәрежесі өсуі ретінде соттардың мамандандырылуы.

3.Бір жағынан,жеке (заңды)тұлғалар мен атқарушы органдардың арасында соттың дербес арбитр ретінде болуы.Екінші жағынан,мемлекеттік басқарудың заңдылығы саласында соттық бақылаудың болуы.

Қорытындылай келе,әкімшілік соттардың автономды жүйелері жоқ мемлекеттердің жалпы соттарында әкімшілік дауларды шешуге арнайы палаталар (коллегиялар)бар.Бірақ бұл модель нәтижелігімен ерекшеленбейді.ҚР-да батыс соттық жүйесінің үлгісі бойынша атқару билігіне соттық бақылау жүргізетін,билік пен бағыныштылырдың арасында арбитр болатын,мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың заңға қайшы іс әрекеттерінен азаматтардың құқықтарын,бостандықтарын,заңды мүдделерін қорғайтын арнайы мамандандырылған соттардың құрылуын уақыт өте көрсетер.Құқықтық мемлекеттің қағидаларына сәйкес толық,ауқымды соттық бақылау қажет.Бұндай бақылау мемлекет функцияларын теңдігін,мемлекеттік басқару органдардың нәтижелі жұмысын қамтамасыз етеді.

Әкімшілік өндеп алу

Әкімшілік іс жүргізу әкімшілік өндірістің жеке түрлеріне бөлінеді. Ал әрбір өндірістің мақсаты басқару ісінің нақты категориясын дәл қарастыру мен шешу тәртібі болып табылады.

Сонымен әкімшілік өндіріс дегеніміз - бұл нақты әкімшілік істерді заңды және дәл қарастыруға байланысты жүргізу әрекетін іске асырудың нормативті реттелген тәртібі.

Әрбір әкімшілік өндіріс басқару ісінің біртектес топтарын қарастыру мен шешудің тәртібін реттейтін нормалар жүйесін құрайды, Әкімшілік құқық ғылымында әкімшілік өндірістің түрлері туралы ортақ шешім жоқ, бірақ жоғарыда аталған критерийлерге байланысты әкімшілік іс жүргізу мынадай әкімшілік өндірістерден тұрады:

1) азаматтардың өтініштері, арыздары және ұсыныстары бойынша өндіріс;

2) мадақтау істері бойынша өндіріс;

3) тәртіптік теріс қылықтар туралы өндіріс;

4) әкімшілік құқық бұзушылық туралы өндіріс;

5) лицензия және рұқсат беру туралы өндіріс;

6) арбитраждық және тағы басқа да өндіріст

Әкімшілік құқық бұзушылық туралы заңнаманы жетілдіру мәселесі.

Қазіргі таңдағы әкімшілік құқық бұзушылық туралы заңнама Кеңес мемлекеттері кезінде құрастырылып, кодификацияланған.

Әкімшілік құқық бұзушылықтармен күресу міндетті түрлі мемлекеттік инспекциялармен жүзеге асырылады. Тиісті заңдар қабылданып, оларды жүзеге асыруға мүмкіндік болды.

Егеменді Қазақстанда әкімшілік құқық бұзушылық шеңбері кеңейтіліп жатыр. Әкімшілік айыппұлдардың көлемі өсіп, санкциялардың күші қатайды, міндетті шаралардың тізімі көбейді.²⁰ Демек, біршама оң өзгертулер енгізілді деуге болады. Дегенмен, әкімшілік құқық бұзушылық туралы заңдарды жетілдіру мәселесін ұмытпау керек. Себебі, қоғам дамып, жаңа қатынас түрлері пайда болып жатыр, ал оларды дұрыс реттеу мәселесі қоғамның дамуына сай алға жылжуы керек екені сөзсіз.

Әкімшілік құқық бұзушылық туралы заңдарды жетілдірудің басты бағыттарын анықтау үшін Қазақстан Республикасының Конституциясының ІІ бөлімінің маңызы бар. Яғни «Адам және азамат» бөлімінің әрбір сөйлемі заңдардың негізі болуы керек.

Әкімшілік құқық бұзушылық туралы заңдардың әр нормасы, соның әшәнде «материалды және процессуалды нормалар Конституцияның осы бабына толығымен сәйкес болуы керек. Себебі, бұл бөлімнің әр бабы Қазақстандығы адам және азаматтың статусын белгілейді.

Әрине, ең біріншіден Конституцияның 16 бабының сақталуы, тексерілуі тиіс. Яғни, адамды тек заңда көзделген ретте және соттың немесе прокурордың санкциясымен тұтқындауға және қамауға болады. Әр адамның қорғаушысы пайдалануға құқығы бар. Сонымен бірге осы бөлімнің 14 бабының мазмұны да ескерілуі тиіс. Яғни, заң мен сот алдында барлығы тең және ешкімді еш белгілері бойныша кемсітуге болмайды. Бұл екі баптың мазмұны, шыны керек, әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексте қарастырылғаны айқын. Дегенмен, бұл принциптердің орныдалуын бақылау жұмысын қадағалау керек.

Сондай-ақ, әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс жүргізу кезеңдерінде жетілдіру керек. Теріс әрекеттердің және әкімшілік жазалау шараларының сипатын ескере отырып құқық бұзушылықты қараудығы сот органдарының рөлін арттыру қажет. Ал, тәркілеу, арнайы құқықтан айыру, қамауға алу, әкімшілік жолмен шығару сияқты шараларды сот тәртібімен қолданған дұрыс.

Сонымен қатар, кәмелетке толмағандар жасайтын әкімшілік құқық бұзушылықтар бойынша істерді шешкенде ювеналдық әділет органдарына жүктелген жөн. ²¹

Іс бойынша өндіріске қатысушы адамның аталуы мен мәртебесін өзгертіп, оны өзіне қатысты өндіріс жүргізілетін адам деп атау заңды.²²

2002 жылы прокуратура органдары әкімшілік істер бойынша қаулылардың заңдылыған тексеріп өтті. 2001 жылы ҚР-ның Әкімшілік құқық бұзушылық Кодексінің нормаларын бұзғаны үшін 204858 адамға қарсы әкімшілік іс қозғалды.²³ Ал, 2000 жылы болса 1,5 есеге кең болған еді. Бұның басты себебі жаңа кодекстің қабылдануы деп айтуға болады.

Дегенмен, мамандардың айтуынша, істер бойынша шығарылған қаулылардың заңға емес болып табылған жағдайлар аз емес. Мысалы, 2002 жылы прокурорлардың наразылығы бойныша 800 қаулы өзгертіліп, тоқтатылды.

Кейде соттар келтірілген зияннан ондаған есе аз болатындай айыппұл салып жәбірленушілердің мүдделерін қорғау орнына, зиян келтіреді. Сонымен қатар, мынадай ауыр қателер келтірілуі керек:

2001 жылы 18 шілдеде Оңтүстік Қазақстан облысының аудандық соты 2-ші топтағы мүгедек Кертаев М.Ж. азаматын 15 тәулікке қамауға алуға қаулы шығарды.

Осындай мысалдардың көптігі әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы заңнаманың жеткіліксіз деігейде екенінен болып отыр.

Заңдарды жетілдіру жолдарын табу ыңғай емес. Ол үшін барлық сот органдарының қызметкерлерінің біліктілігін тексеріп, жұмыстарын жақсарту үшін қолайлы жағдай жасау керек. Заң шығарушылардың жұмысы да уақытқа сай өзгеріп отыруы керек. Азаматтардың өз құқықтарын білуге, өз мүдделерін қорғауға үйрету керек.

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

1. Қазақстан Республикасының Конституциясы.

2. А.А. Таранов. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқығы. Академиялық курс. Алматы, 2003

3. Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Қазақстан Республикасының Кодексі. Алматы, 2005

4. Ибрагимов Х.Ю. Административное право. Алматы. Данекер, 2000

5. Д.М. Овсянко. Административное право. М., Юрист,2000

6. Жумагулов М.И. // Актуальные проблемы развития суверенного Казахстана. Теоретическая конференция. Алматы, 2001

7. Жумагулов М.И., Утепбергенов Б. // Материалы международной конференции от 23 октября 2000 года. Алматы, 2001

8. Бекетов З.И. // Заң және Заман. 2002 ж. №2

9. Адильхан А.М. «Проблемы правоприменительной деятельности по админстративному кодексу Республики Казахстан». //Закон и время. 2002г. №4

10. Абдрахманова Ж. «Об административных правонарушениях» //Вестник налоговой службы республики Казахстан. 2003 г. №9

11. Астахов Д. «Участники производства по делам об административных правонарушениях, их права и особенности». //Современное право. 2003г. №6

1. Әкімшілік процестің түсінігі және қағидалары

Әкімшілік процесс қандай да бір әкімшілік құқық туралы істер бойынша нәтижеге жетудің және сол мақсатта белгілі бір тәртіппен жүзеге асатын әрекетердің жиынтығы болып табылады. Заңды процесс – бұл барлық құқық саласының материалдық нормаларды реттейтін алғы сөз. Заңды процесс олардың қатысушыларының нақты әреетінен құралады және белгілі процедурамен және нақты құқықтық қатынастарды реттейді. Осы мағынада заңдылық, бюджеттік, жер және басқа процесті айтуға болады.²

Мемлекеттік басқарудағы көптеген материалдық нормалар құқығы жай ғана шектеумен реттей алмайды, субъективтік құқықты пайдалану немесе орындауды, мысалы, жол полициясының жұмысшыларына өтем ақы салу, осындай жағдайда да билі субъектісінің нақты қызметі қажет және нақты жағдайға индивидуалдық актінің құқықтық нормасын қолдану арқылы жүзеге асыруға болады. Бұл дегеніміз, көрсетілген мемекеттік билік тәсілі процессуалдық нысанда және процессуалдық механизммен жүзеге асырылады. Әкімшілік процес әкімшілік құқықтық нормаларды материалдық мақсатты реттеудің әрекеттер жиынтығы – бұл атқарушы билік органының қызметін әкімшілік іс жүргізу нормаларымен реттеу, ал заңмен көрсетілген жағдайда басқа да органдарды және лауазымды тұлғаларды нормативтік басқару актісін және материалдық құқық нормаларын қолдану арқылы жүзеге асырады.

Әкімшілік процесс үшін келесі белгілер тән:

1. мемлекетпен үзіліссіз байланыс – процесс мемлекеттік спецификалық реттеу тәсілі. Ол өкілетті билік органдарының қызметін құрайтын негіз, сонымен қатар процесс көптеген басқа да тараптарды да қамту мүмкін;

2. ол тек қан заңды, ал басқа әр түрлі басқарма емес және процесстің әлеуметтік негізінде қолданады;

3. белгілі бір басқару істерін шешуге бағытталған;

4. заңды өнімді қызмет – осындай тәртіппен ғана ойлаған нәтижеге жетуге болады;

5. қызметтің нәтижесін міндетті түрде тіркеу процессуалдық документтерде;

6. процессуалдық регламентация да объективтік қажеттілікті туындатады.

Әкімшілік процесс жалпы ортада реттелетін бірдей субъектілеріне қарамастан басқару қызметінен қалыспайды. Соңғысы әкімшілік процестегі нақты базаны құрайды, ол тек қана құқықтық негізде жүзеге асырылмайды, сонымен қатар, құқықтық емес нысанда да жүзеге асырылады. Ал әкімшілік процесс тек қана заңды, құқықтық қызметпен және белгілі бір нәтижеге алып соғатын және толық көлемде заңды нормалармен рәсімделген.

Әкімшілік процесс – бұл бір жақтан заңды процестің түрі, ал басқа жақтан – құқықтық, процессуалдық нормалармен реттелген басқару қызметінің нысаны. Сол үшін әкімшілік процесте келесі принциптер қызмет етеді:

1. жалпы басқармалы, басқару заңдылығымен көрініс табады;

2. процессуалды, басқару құқық шығармашылығындағы және құқық қолданудағы ортада жалпы поцессуалдық заңдылықтарының әрекетінің спецификасын көрсетеді.

Сонымен қатар, бұл қағидаларды олардың бір-бірімен байланыстығына қарап бөлу өте күрделі.

Әкімшілік процестегі жалпы басқару қағидасына жататын негіздер болып келесілер:

• жалпы мүддені және тараптардың мүддесін ескеру;

• әкімшілік процесті қоғамдық қадағалау;

• ұлттық теңдік;

• заңдылық.

Сонымен қатар, басқаруды, заңды қызметті процессуалдық қызметпен араластыруға болмайды, соңғысы тек қана мақсатқа жету тәсілі болып табылады, заңмен көрсетілгендей. Якимов А.Ю. авторлары толы өлемде қағидаларды көрсетпекші, басқа да ережелерді есепке алып. Осындай ережелер әкімшілік процесті әртүрлі түсініктермен түсіндіруге болады. Осы көрсетілген негіздерге байланысты кейбір қағидалар жалпы болады, ал басқалары функционалды болып келеді.¹

Азаматтардың заңды мүүдесі және бостандық қағидасы әкімшілік процесте ерекше маынаға ие. Біріншіден, өкілетті тұлғалар қоғамның мүддесін қорғау үшін және әлеуметтік және бөлек азаматтардың жағдайын дұрыстау мақсатында тағайындалады. Екіншіден, мемлекет және оның органдары қоғамның мүддесінің жиынтығы ретінде көрініс табады дегеніміз, азаматтар арасындағы қатынастар және жеке тұлғалар мен заңды тұлғалар арасындағы қатынастар алдын ала белгіленеді. Мысалы, құқықтық қатынастар кейбір тәртіппен жүзеге асуға қажет, ол нормалар арқылы ол міндетті рационалды реттеуші болып табылады. Үшіншіден, процессуалдық нормаларды кейбір процедураларға байланысты шектейді, ол адмдар құқықтарын абсолютті алып қоюды тек қана соған құқығы өкілетті оргпндар ғана жүзеге асыру мүмкін. Олар және сол заттарды немесе құжаттарды сақтайды және іс бойынша қарастырады.

Соны айту қажет, алдын алу шараларын қолдану ол міндетті емес, ол құқығы болып табылады, ол өілетті органның міндеті болып табылмайды.

2. Әкімшілік құқық бұзушылық ісін қарастыру - әкімшілік шығарманың негізгі кезеңі болып табылады, ол кезеңде процессуалдық қызметтің негізгі ерекшеліктері анықталады.

Әкімшілік құқық бұзушылық ісін қарастыру келесі органдар және лауазымды тұлғалар жүзеге асырады: міндетті түрде сақталуын қамтиды.

Құқықтық субъектіні тану қағидасы келесі талаптарды құруды көздейді, ол құқықтар мен міндеттерге ие болуға және оны белгіленген тәртіппен жекешеленген түрде қолдануға болады. Сонымен қатар, әкімшілік құқық және міндеттерінің табиғаты өзінің ерекшеліктеріне ие. Мысалы, құқық пен міндетке ие болу белгілі жағдайда болу қажет. Ол азаматтығына, жасына және денсаулық жағдайына байланысты.³ Сонымен қатар нормалар жалпыға міндетті талаптар қоюы мүмкін, құқықтары мен міндеттеріне байланысты шектеулер көрсетуге, белгілі бір құқықтық қатынасты жүзеге асыру үшін. Мысалы: әкімшілік лауазымды мемлекеттік қызметке кіру үшін вакансияны конкурстық түрде тағайындауға болады, ал азамат тек қана белгілі талапты білумен қатар шектеуді де білу қажет, ол ҚР-ның заңдарымен көзделуі мүмкін.

Жариялылық қағидасы. Процесс негізінде ашық түрде жүзеге асырылады. Процесс қатысушылары кедергісіз процессуалдық құқықтармен, материалдармен танысуға, құжаттармен, шешіммен танысуға құқықтары бар. Әкімшілік процеске қатысуғакөбінесе қоғамдық өкілдер қатысады.

Істегі тіл қолдану қағидасы. Процесте болып жатқан іс бойынша тұлға, егер ос ыөткізіліп жатқан процесс бойынша тілін білмесе, өзінің тілінде өткізу бойынша түсініктеме беруге, шағым жасауға, сол үшін аудармашы талап етуге құқығы бар.⁴

Тиімді және экономды түрде істі жүргізу қағидасы. Бұл қағида бойынша процеске көп қаржы кетірмей, тез түрде шешу болып табылады және іске кедергі берместен нақты дұрыс шешім шығару.

Қайтарымсыз процесс қағидасы – материалдарды рәсімдеуге және процеске қатысу үшін ешқандай баж және төлем салықтарының болмауын айтамыз, және процеске кең көлемде кедергісіз тұлғалардың қатысуына мүмкіншілік болады.

Процестің өткізілу тәртібін және актты дұрыс қабылдамау бойынша жауапкершілік қағидасы. Заңсыз акт қабылдағаны үшін немесе процестің тәртібіне қарсы кінәлі әрекет жасағаны үшін тәртіптік және қылмыстық жауапкершілікке тартылады.

2. Әкімшілік процесс субъектілері

Әкімшілік процесте мемлекеттік органдар - басқару органдары, прокуратура, сот, қоғамдық ұйымдар және өкілетті лауазымды тұлғалар, жеке қызмет атқаратын қоғамдық органдар, азаматтар, шетел азаматтары, азаматтығы жоқ тұлғалар субъектісі бола алады.

Әкімшілік процесс субъектілерін кеңірек қарастыратын болсақ:

Біріншіден, процесте тараптар нақты мүддені нақты өзінің құқықтарын процестегі басқа тараптың әрекеті немесе әреетсіздігі арқылы келтірілсе. Сонымен қатар әкімшілік процестегі тарап процессуалдық құқықтар мен міндеттер жиынтығына ие.

Екіншіден, әкімшілік процесс қатысушылары куәгер, маман, аудармашы және сарапшы болып қатыса алады.

Істі қарауға байланысты әкімшілік құқық бұзушылықта процесс қатысушысы болыпжәбірленуші, тараптардың құқықтарын қорғайтын тұлға соның қатарында адвокат табылады.

Әкімшілік процестің барлық қатысушылары өзінің субъективтік құқығын жүзеге асыру үшін белгілі бір тәртіп вариантын таңдауға құқылы – ол дегеніміз әкімшілік прцессуалдық құықтық қабілетке ие. Мысалы: Конституияда көрсетілгендей әрбір адам мемлекеттік органдардың немесе лауазымды тұлғалардың заңсыз әреетіне қарсы шағым жасауға құқылы деген. Осы құқық әрбір азамат үшін өзінің субъективтік құқықтарын қорғау үшін өкілетті мемлекеттік органға немесе заңда көрсетілген жағдайда сотқа өзі немесе өзінің өкілі арқылы шағымдануға құқылы делінген.

Процессуалдық құқықтың субъективтік маңызы болып мыналар табылады:

1. ол объективтік құқық нормаларына негізделген

2. осындай құқыққа ие тарап нақты әрекеттер жасауға құқылы. Өтініш беруге, шағымдануға, келтірілген зиянды өтеп алуға, жаңа дәлелдемелі құжаттарды көрсетуге құқылы.

3. процессуалды құқықтың субъективтік жағдайы басқа тұлғалардың процессуалдық міндеттемесіне сүйенеді. Мысалы, мемлекеттік орган жасау немесе керісінше әрекетті жасамау мүмкін. Субъективтік құықтың ерекшелігі болып және басты белгісі болып, егер құқық бұзылатын болса оны әкімшілік тәртіппен немесе сот тәртібімен қарастырады.

Әкімшілік процессуалдық қатынасының субъектісін қарастыратын болсақ, әкімшілік процестің субъектісі болып мыналар табылады:

• ҚР азаматтары, шетел азаматтары және азаматтығы жоқ тұлғалар

• Мемлекеттік органдар

• Мемлекеттік кәсіпорындар және мекемелер

• Қоғамдық ұйымдар

• Мемлекеттік қызметкерлер

• Қоғамдық ұйымның қызметкерлері және қоғамдық ұйымның өкілдері табылады.

ҚР азаматтары, шетел азаматтары және азаматтығы жоқ тұлғалар әкімшілік процестің субъектісі ретінде көпшілік тобын құрайды. Олар :

• әкімшілік істі шешуге құқығы бар органдардың қарастыруы;

• әкімшілік дауда құығы бұзылған тараптардың қорғалуы;

• өкілетті тұлғалар, егер заңда басқа жағдайлар көрсетілмесе;

• даудың пәні бойынша дербес шағым берген немесе бермеген үшінші тұлға;

• әкімшілік жауапкершілікке тартылатын тұлғалар;

• әкімшілік құқық бұзушылық арқылы келтірілген моральдық немесе физикалық және мүліктік зиян келген жәбірленуші;

• куәлер;

• басқа біреудің мүдделерін және құықтарын қорғайтын тұлғалар.

Мемлекеттік органдар

Басқару қатынасы ортасында оларға басты роль берілген. Мемлекеттік органдар, жергілікті атқарушы органдар, мемлекеттік басқару органдары, сот, прокуртура олар нақты бір басқару ісін шешуге құқық берілген. Әкімшілік процесте мемлекеттік органдар екі жақтан қатыса алады. Инстанция ретінде, істі шешетін оған мысал: санитар инспекторы, РОВД басшысы, барлық инспекторларды айта аламыз, және де әкімшілік процесс тарабы ретінде мысалы, лауазымды тұлға, олар өзінің әрекеті арқылы жоғары тұрған органға немесе сотқа шағымдана алады. Сонымен қатар лауазымды тұлғаларды заңда шектейді, олар керекті дәлелдемелер көрсетуге, жаңадан пайда болған мән жайлар бойынша түсініктемелер беруге, және де процеске кедергі көрсетпеуге міндеттенеді.

Сонымен қатар, прокуратура органдары да жиі әкімшілік процестің қатысушысы және тараптары бола алады. Мысалы, заңсыз басқару актіне жалпы қадағалау бойынша протест беруге құқылы және заңның талабын бұзғаны үшін әкімшілік шара қолдануға болады. Сонымен қатар ҚР Прокуратурасы туралы ҚР Президентінің заң күші бар жарлығы бойынша, протест беру тәртібін белгілеген және қоғамдық ұйымның немесе басқару органының берілген протесті қарап шығу мерзімі белгіленген.

Мемлекеттік органдар мыналар болып қатыса алады:

• әкімшілік істі қарастыратын орган;

• әкімшілік істі қозғайтын орган;

• әкімшілік даудың тарабы;

• басқа тұлғалардың мүдделері мен құықтарын қорғайтын тұлға болып қатыса алады.

Мемлекеттік кәсіпорын және мекемелер заңды тұлға болып саналады. Олар және олардың құрамдық бөлімшелері, цехтер, филиалдар, бөлімшелер және участкалары табылады. Олар мыналар болып қатыса алады:

• әкімшілік даудың тарабы болып;

• үшінші тұлға;

• басқа біреудің мүддесі мен құқығын қорғайтын ұйым болып қатыса алады.

Қоғамдық ұйымдар.

Қоғамдық ұйымдар және лауазымды тұлғалар мемлекеттік басқару органдарының әрекетіне әкімшілік процестің субъектісі ретінде шағымдануға құқығы бар. Қазіргі енгізілген заң әкімшілік құқық бұзушылық істерін қоғамдық ұйымға қарастыруға жіберу мүмкін, сонымен қатар қоғамдық ұйымдардың өкілдерін әкімшілік процеске қатысуға тарту мүмкін. Ол белгілі мемлекеттік органдармен жүзеге асырылады. Қоғамды демократизациялау кезінде, қоғамдық ұйымдармен еңбек коллективтерінің мүддесі асқаннан кейін, олардың әкімшілік процесте де құқық субъектілік көлемі ұлғаяды.

Олар мынадай сапада қатыса алады:

- әкімшілік істі қозғайтын ұйым;

- әкімшілік даудың тарабы болып;

- үшінші тұлға;

- басқа тұлғалардың мүдделерін және құқықтарын қорғайтын ұйым.

Мемлекеттік қызметкерлер әкімшілік процестің субъектісі болып мына жағдайларда қатыса алады:

- әкімшілік істі шешетін лауазымды тұлға немесе билік өкілі болып;

- орган алдында әкімшілік істі қозғауға құқығы бар және шешуге құқығы бар тұлғалар болып;

- әкімшілік поцестің тарабы болып;

- өнеркәсіп және мекеменің мемлекеттік орган өкілі болып;

- әкімшілік және тәртіптік жауаптылыққа тартылатын тұлға болып қатыса алады.

Әкімшілік процестегі ішкі істер органының субъектісі ретінде.

Басқа мемлекеттік органдар сияқты олардың құқықтары да ұқсайды. Көптеген жағдайда ішкі істер бөлімі әкімшілік процесте, істі шешуші және тарабы ретіндегі орган қатысады. Қоғамдық қауіпсіздік және қоғамдық тәртіпті сақтау бойынша ол орган көбірек қатыса алады және оларды шешеді, және олар көптеген юридикциялық өкілеттікке ие, олар, әкімшілік шара қолдана алады және басқа да әкімшілік жазаға тартуға құқығы бар.

Егер ІІБ істі шешуге құқығы болмаса олар осы дауды шешуге құқығы бар органның алдында, ол әкімшілік істі қозғаған орган болып саналады.

ІІБ-нің әрекетіне шағым түсетін болса, ол әкімшілік процесте тарабы болып қатысады және белгілі бір процессуалдық міндеттемелер жүктеледі.