25660-1

Па дарозе дадому — ішоў пехатой, каб прагуляцца перад сном,— Міхалеўскі самакрытычна аналізаваў і сваю размову з Батраком, і — не мог не згадзіцца — даволі цвярозыя разважанні Драмакі, і яго нечаканую прапанову. Умеў ён узняцца над сваім самалюбствам, ганарыстасцю, дробнымі крыўдамі, скінуць іх, як лішні баласт, што замінае аналізу ўласных учынкаў.

Спачатку ён унутрана запярэчыў супраць таго, каб запатрабаваць справу Шышковіча. Па-першае, атрымаць такую справу, відаць, не так лёгка, прыйдзецца пісаць нямала папер з тлумачэннем прычыны. Якой? Па-другое, яму, маладому чалавеку, выхаванаму ў зусім іншых умовах, здавалася залішняй жорсткасцю караць чалавека двойчы, чалавека ўжо старога, хворага: Шышкевіч піша пра гэта ў сваёй заяве на яго імя. Тэрмін даўнасці не распаўсюджваецца на ваенныя злачынствы — гэта ён добра ведае. Але ёсць нейкае іншае, чалавечае, ці што, вымярэнне даўнасці. Трыццаць пяць гадоў? Яго не было яшчэ на свеце, а ён ужо лічыць сябе немаладым чалавекам. Над такой даўнасцю нельга не задумацца.

Нарэшце, трэцяе, суб'ектыўнае, але не менш істотнае: з усіх відаў сваёй разнастайнай работы ён больш за ўсё не любіць чытаць судовыя справы — пратаколы допытаў, абвінаваўчыя заключэнні, прыгаворы, часам напісаныя не вельмі пісьменна і юрыдычна, і граматычна, што яго асабліва раздражняла. А тут ён уявіў, якая можа быць справа суда над паліцэйскімі — тысячы старонак! — і ўсё гэта трэба прачытаць самому, нікому з памочнікаў не даручыць. На гэты яго недахоп — нелюбоў да чытання спраў — указваў яшчэ бацька: «Даследчык ты неглыбокі, дысертацыі не напішаш». Ён не пярэчыў, згаджаўся з гэтым, бо пісаць яму сапраўды не хацелася. У яго другія якасці — добры аператыўны работнік; сакратар райкома выказаў задавальненне маладым пракурорам, а пра папярэдніка сказаў: «Разумны быў дзядзька, граматны, але кабінетчык».

Што пра яго падумаюць, калі заняўшыся справамі, якія даўно сталі гісторыяй, ён запусціць аператыўную работу?

Але паступова думкі Леаніда Аркадзьевіча пайшлі ў іншым напрамку. Быў позні вечар. Пасля дажджлівых дзён распагодзілася. Лёгка падмарозіла, падсушыла. Неба было глыбокае, чорнае, зоркі пазімоваму буйныя, іх не засцілі нават вулічныя ліхтары, праўда, гарэла іх не многа — гарсавет эканоміў энергію. Было ціха, горад засынаў. З дзённых шумаў застаўся хіба віск тармазоў таксі, удзень на іх не звяртаеш увагі, а ўначы гэты віск проста палохае: здаецца, здарылася аварыя, няшчасце. Не, нічога не здарылася, гэта манера таксістаў так рэзка тармазіць. Ды і гукі ўвечары больш выразныя. Вунь — як за

многа кварталаў чуваць! — голасна ляскаюць абцасікі нейкай модніцы, якая, напэўна, бяжыць са спаткання.

Прагуляўшыся, Міхалеўскі скінуў стомленасць, ап'янеў ад марознага паветра, узбадзёрыўся. І тады падумаў: а чаму не даказаць бацьку і ўсім іншым, што ён можа ўсё — і даследаваць, і развязаць складаны вузел, прыняць любое рашэнне? А раптам Драмака мае рацыю — тады не да ўсяго дайшлі, не ўсё інкрымінавалі гэтаму Шышковічу? Можа здарыцца, што ён, малады пракурор, пачне гучны працэс, пра які загаворыць прэса, ён выступіць на ім галоўным абвінаваўцам. Каму не хочацца славы?

Жонка не спала, ляжала ў ложку і пры цьмяным начніку, каб святло не разбудзіла сына, чытала Тургенева.

Раздзеючыся, ён шэптам (зноў жа каб не разбудзіць малога), даволі эскізна, без дэталяў, расказаў ёй сутнасць справы Батрак — Шышкевіч, пра сваю размову з Драмакам і пра яго прапанову.

— Як думаеш, варта заняцца? Мыльнай бурбалкі не будзе?

Яна апусціла кнігу на грудзі і слухала, здаецца, зацікаўлена. Але пасля яго запытання закрылася кнігай і адказала:

— Парайся з бацькам.

Ён не зразумеў — сур'ёзна яна сказала ці з іроніяй, бо не бачыў яе твару, вачэй. Ведаў, што да бацькі Лена таксама яго раўнуе, кпіць, што, апроч частых тэлефонных размоў, ён піша старому пісьмы, хоць больш нікому не піша; ёй, калі была на курорце, ніводнага не напісаў

—слаў тэлеграмы.

Упасцелі ён прыйшоў да думкі, што Лена адказала са здзекам, і яму зрабілася да горычы крыўдна, ён доўга не мог заснуць, але ўжо думаў не пра Батрака і Шышковіча, а пра свае адносіны з жонкай. Складаныя яны, нягледзячы на знешні спакой і лад.

19

—Не, у мяне такі не выходзіць з галавы, чаго ён папісаў пракурору. Спужаўся?

—Канечне, спужаўся. Спі, калі ласка, не думай. Зноў прачнешся

ўчатыры і не заснеш. Які ты работнік будзеш?

—Работнік я ўжо няважны.

—Ды не заводзься ты. Чым жа ты паганы работнік?

—Я пачаў баяцца машыны

—Сваёй?

—Сваёй і чужой. Я многа думаю за рулём.

—Ды плюнь ты на гэтага гада.

—Я хачу плюнуць. А ўсё роўна думаю. Ты кажаш — спужаўся? Яй-богу ж, не помню, штоб я пагразіў, што заб'ю яго. Не было ў мяне гэтага ў галаве. Я сказаў, дзе я быў тады, гэта помню. Гэтага ён, канечне, спужаўся. Але, знаеш, пра што я сёння падумаў: не ад страху напісаў ён. Ён ўсё прайшоў — ваду, агонь, медныя трубы. Усе законы знае, можа, лепш за таго пракурора. Ёсць у яго якісь разлік. Наперад закідае, бандзюга.

—Куды ён можа закінуць? Каму?

—Не кажы. Такі пралаза! Да Кананка ж пад'ехаў. І да Лукашо-

ва.

—Качанок гэта доўга будзе помніць.

—Кароткая ў яго памяць. Сёння на складзе быў вясёлы, як імяніннік. Па плячы мяне ляпаў. На ордзен, кажа, цябе, чорта, падаём, а ты ўсё недавольны. Усё роўна як ён адзін выдае іх, ардзяны. Лёгка жывецца такім, як Качанок. З яго — што з гуся вада.

—Клава кажа, што на людзях ён такі — усякі раз вясёлы. А дома, кажа, бывае, хмарай ходзіць. Давай будзем спаць, Ваня.

—Спі. Калі ты спіш, тады і мяне цягне на сон. Ты ціха спіш, як дзіця, толькі губамі цмокаеш. Цалуеш каго ў сне, чы шчо?

—Цябе.

Тася ціхенька засмяялася і пагладзіла мужа далоняй па калючай шчацэ.

Іван пацалаваў яе ў плячо.

Абое прытварыліся, што спяць. Аднак заснуць не маглі, кожны думаў пра сваё.

У Івана сапраўды колькі дзён не выходзіла з галавы размова з пракурорам. Спачатку Шышкава скарга здзівіла да ашаламлення. Усяго ён чакаў ад гэтага ваўка. Але каб паліцай сам пісаў у пракуратуру! Сам выдаваў сябе, сваё мінулае. Здзіўленне было настолькі моцнае, што на нейкі час нават прытупіла боль памяці, так Іван называў свае душэўныя пакуты, што пачаліся са зваротам Шышкі. Тут было ўсё: ён зноў, другі раз, са сталым розумам, сілай і ранімасцю дарослага чалавека, бацькі, перажываў трагедыю, якую перажыў у маленстве. Да гэтага перажывання далучылася цяжкая душэўная мука, што ў шчасці ён забываўся на маці, на Аньку, на бацьку і не ўсё зрабіў, так здавалася яму, хоць ён і не ведаў, што можна зрабіць яшчэ для таго, каб яны заўсёды жылі ў памяці яго дзяцей, усіх людзей. Раны гэтыя балелі асабліва моцна ад таго, што іх паліла нянавісць да Шышкі і студзіў мароз уласнай бездапаможнасці, разгубленасці. Безумоўна, прыходзіла думка аб помсце, але ён не мог прыдумаць яе, помсту, ад чаго таксама пакутаваў,— тут помста павінна быць аса-

блівая, якую не ведаў свет. Нa забойства ён не мог пайсці, аб тым, каб пазбавіць Шышку жыцця, ён ні разу не падумаў, забойства не прымалі яго розум, сэрца, уся яго натура. І калі, магчыма, пагразіў паліцаю ў машыне — сапраўды не помніў, якія словы сказаў, бо задыхаўся ад гневу і нянавісці, у галаве яго памутнела і ў вачах стаяў туман,— то сказаў гэта, пэўна, таму, што іншых слоў не было, іншай помсты ён не знаў і не знае.

Цяпер яму не хацелася, каб боль прытупляўся. Пакуль Шышка побач, пакуль ён ходзіць па зямлі, ён павінен жыць, яго боль. А можа, ён цяпер вечна будзе ў ім? Рабілася сорамна, калі ўспамінаў, што быў час, калі ён жыў без яго, без гэтага болю. Жыла проста памяць, але балела яна толькі ў лесе, у партызанах, ды ў дзіцячым доме. Але той дзіцячы боль — хіба яго параўнаеш з цяперашнім?

Жыццё даецца для радасці, для шчасця. Чалавек павінен адольваць любы боль. Нядобра гэта, што яму захацелася, каб боль застаўся навечна ў ім. Навошта? Але як пазбавіцца ад яго цяпер?

Цяжка было і ад таго, што, акрамя жонкі, ён нікому не сказаў аб размове з пракурорам. Не мог сказаць. Людзі падумаюць: калі спалоханы Шышка напісаў ажно пракурору, то, відаць, ён, Іван, сур'ёзна такі прыгразіў, інакш падумаць нельга. Большасць, безумоўна, зразумее яго і не асудзіць. Але самога яго аблівала халодным потам ад думкі, што добрынцы, суседзі яго, таварышы па рабоце, можа, нават Астаповіч, павераць, што ён здольны забіць, і што, магчыма, нехта будзе чакаць гэтага, як спектакля якога, сенсацыі. Пойдуць размовы, шэпты, здагадкі. Дойдуць да Карнея, да Валі. Божа мой, каб дзеці паверылі, што іх бацька можа забіць чалавека! Не, ніколі, ніколі ён не запляміць такой помстай ні сябе, ні дзяцей сваіх!

Павестку ад пракурора паказаў Шчэрбу, і зацікаўлены Хведар чакаў на машынным двары, пакуль ён не вярнуўся з горада.

— Што пракурор? Пра лес пытаўся?

Трактарыст Халяўка прадаў на шашы ўкраінцам бярвенне, якое вёз з лесу. Аферу падгледзеў камсамольскі дазор. Справа пайшла ў пракуратуру. Шчэрба з заўсёднай сваёй шчырасцю прызнаўся, што ён у той дзень добра выпіў з Халяўкам, выходзіць, за крадзеныя грошы. Механізатары кпілі з Хведзькі, што, маўляў, прыйдзецца яму дзяліць адказнасць, і ўстрывожаная Люба выдавала свайму бесталковаму мужу «двайную порцыю», з гэтага таксама кпілі — хлопцам абы пасмяяцца.

У любы іншы час Іван, напэўна, падражніў бы Хведзьку, той сам даваў зачэпку. Але цяпер было не да жартаў.

—Не, не пра лес,— і, убачыўшы, што той чакае — з-за чаго ўсё

жвыклікаў пракурор, памкнуўся быў сказаць праўду, але тут жа схамянуўся, упершыню ўдарыла ў галаву: скажы — людзі павераць, што ён пагражаў, Хведар чалавек бяскрыўдны, але балбатун, пад чаркай можа нагарадзіць такога...— Усё той жа маёр.

—Што ён хоча ад цябе?

—Кампенсацыі.

—З яго мала трыста рублёў?

—Выходзіць, мала,— было брыдка, што нагаворвае нпа невінаватага чалавека.

—Жывадзёр ён! Я з ім, змеем-гарынычам, пагавару! Дай адрас. Іван крыва пасміхнуўся.

—З адным ты пагаварыў ужо.

—З кім?

—З Шышкам,— Іван некаторы час, тоячыся нават ад Тасі, спадзяваўся, што калі-небудзь п'яны Шчэрба пагаворыць з Шышкам так, што таму не захочацца заставацца ў Добрынцы.

Шчэрба, можа, упершыню збянтэжыўся перад Іванам, паскроб патыліцу, ссунуў заечую шапку на вочы.

—Пагавару, Іван. Я да яго такі дабяруся! (Пільную ён абарону, падла, заняў. Абкружыўся, як мінамі, старымі ведзьмамі. Знаеш, мая тройчы праклятая мной цешча ходзіць да яго на малітвы. Святым абвясціў сябе. Раскаяўся, грэшнік... Ну, цярпенне маё лопне!

Іван з сумнай іроніяй успомніў кпіны механізатараў: Хведзька баіцца толькі аднаго чалавека — цёшчы. Але ашаламіла яго іншае: да Шышкі пацягнулася жанчына, муж якой загінуў на фронце. Пліска, Кудлачыха — дурныя бабы, яны ніколі не вызначаліся розумам. Малінаўка — рэлігійная фанатычка, Аўдоцця Лампадка — дачка кулака, яна і ў вайну нюхалася з паліцаямі, за кухарку ў іх была. Але каб Шчэрбава цешча, жанчына хоць і сварлівая, але недурная, працавітая, справядлівая — нікому не баіцца праўду ў вочы сказаць, самаго Астаповіча неяк секанула на сходзе, што, маўляў, занадта ён добранькі, а таму распусціў такіх п'янюг, як яе зяць... Каб такая знайшла сабе духоўнага настаўніка ў забойцу! Што ж гэта робіцца?

Іван злосна падумаў пра Забаўскага:

«Куды ж ты глядзіш, таварыш парторг? Галовы круціш маладзенькім дурнічкам? Раманы пішаш? Ну пачакай! На другім сходзе пух з цябе будзе ляцець».

А можа, сам ён робіцца падазроным і злым? Падазрае нават Тасю: здалося, што яна астыла да яго перажыванняў, бадай, толькі здзівілася, што Шышка напісаў пракурору. А хіба сам ён не здзівіўся?

Што ён, нарэшце, хоча ад людзей, якія не перажылі таго, што перажыў ён? Тым больш ад людзей, якія вайну толькі ў кіно бачылі?

Тася прытварылася, што спіць. Аднак ён чуў па яе дыханні, што не спіць. Пра што яна думае? Чаму не гаворыць яму пра свае думкі? Раней у іх жыцці не было нічога, чаго б яна не гаварыла яму: кожная думка, кожная трывога, кожнае меркаванне, жаданне, радасць і боль

— усё ў іх было агульнае. Але хіба мала ў чалавека можа быць думак такіх, якія цяжка перадаць нават і самаму блізкаму чалавеку? Хіба ён усё расказвае ёй, напрыклад, пра сваю работу, пра тыя хваляванні, турботы ці, наадварот, рабочыя радасці, якія бываюць кожны дзень? Проста іх усе і не ўспомніш пасля. Між іншым, Тася пра свае медыцынскія справы расказвае больш. Ён лічыць, гэта таму, што яна ўвесь час з людзьмі, з жанчынамі, з дзецьмі, з іх болем і бедамі, а ён — з машынай і матэрыяламі. Што раскажаш пра машыну ці пра тых бычкоў, якіх ён сёння завёз на мясакамбінат?

Таіса Міхайлаўна сапраўды думала пра іншае. Пра дачку, пра яе замуства. Злосці на Валю за тое, што пазвала іх «старымі абухамі», хапіла на якую гадзіну, а пасля смяялася з гэтага, і ёй карцела расказаць Івану, каб пасмяяцца разам. Але трохі баялася, што ён не зразумее, не засмяецца і, чаго добрага, узлуецца на Валю і яшчэ мацней настроіцца супраць Забаўскага. А ёй усё больш і больш хацелася, каб у Валі і парторга не разладзілася, каб ён ажаніўся з іх дачкой. У адным Таіса Міхайлаўна была ўпэўнена: Івана яна ўгаворыць, не было яшчэ так, каб не ўгаварыла. Праўда, ён моцна змяніўся пасля звароту гэтага праклятага паліцая. Але якраз можа здарыцца, што Валіна замуства, падрыхтоўка да вяселля — а яго Тася планавала з шляхецкім размахам, каб шумела паў-Гомельшчыны ды яшчэ чвэртка Случчыны,— збліжэнне з Забаўскім ускалыхнуць Івана — вясёлы ж чалавек быў, спявак! — адцягнуць ад цяжкіх думак.

Дні тры назад Таіса Міхайлаўна сустрэла Забаўскага на вуліцы. Ішлі насустрач. Павіталіся, як заўсёды. Але калі размінуліся, яна не вытрымала — азірнулася, і ў гэты ж міг азірнуўся ён, і абое яны, што па камандзе, спыніліся і нейкі момант глядзелі адно на аднаго, хоць яна разумела, што на вуліцы гэта недарэчна, абавязкова якая-небудзь цікаўная баба падгледзіць у акно і невядома што падумае.

Таіса Міхайлаўна пайшла да яго, быццам раптам успомніла, што ў яе ёсць пільная службовая справа. Аднак у той міг яна не ведала, што скажа парторгу, ад хвалявання ў яе адняло голас і памлелі ногі — усё роўна як ёй самой належала пасватацца.

— Як жывецца, Аляксандр Пятровіч?

Забаўскі яўна здзівіўся такому нечаканаму пытанню.

—Добра.

—Што гэта вы не заходзіце?

Ён збянтэжыўся, не ведаючы, што адказаць.

—Дзякую за запрашэнне.

—Хіба вам не хочацца пагаварыць са мной?

Тут — адзначыла Таіса Міхайлаўна — чалавек узрадаваўся, твар яго з афіцыйна строгага зрабіўся добрым, мяккім, асвятліўся ўсмешкай.

— З вамі? Вельмі хочацца мне пагаварыць з вамі.

«Баіцца Івана»,— падумала яна і з хітрым жаночым выклікам спытала:

— Дык чаго ж вы?

Яны стаялі непадалёк ад саўгаснай канторы, і ён глянуў туды і прапанаваў:

— Давайце зойдзем да мяне... пагаворым.

«Во бюракрат, а яшчэ пісьменнік»,— хацелася засмяяцца Таісе Міхайлаўне, але яна толькі пасміхнулася і дакорліва паківала галавой.

—Няўжо я да вас павінна ісці? Ды яшчэ ў кантору. Забаўскі зноў збянтэжыўся, ажно загарэўся яго твар.

—Прабачце, Таіса Міхайлаўна.

—Дык заходзьце.

—Абавязкова прыйду.

Ехаў на веласіпедзе паштальён, пазваніў, Забаўскі саступіў убок, але так, што ёй здалося: падскочыў ад радасці, і яна, каб не засмяяцца — таксама ад радасці,— павярнулася і пайшла сваёй дарогай, але нейкі час адчувала, што ён стаіць і глядзіць ёй услед.

У той жа дзень яна напісала Валі. Прабрала дачку за дурную запіску, але дала зразумець, што бацька пра яе не ведае, і яшчэ, не адкрыта, праўда, а намёкам, паміж радкамі, паведаміла, што яна не супраць іх шлюбу, упарціцца бацька, але калі яны не будуць блазнюкамі, не будуць называць іх абухамі, ды яшчэ старымі, а праявяць разумную настойлівасць, то бацьку можна пераканаць.

Ведала, што на другі дзень Забаўскі не прыйдзе. Абавязкова параіцца з Валяй. Але прайшло тры дні. За той час мог не толькі пазваніць, але і з'ездзіць, свой жа «Масквіч», сам за рулём. І калі не заўтра, то паслязаўтра, у суботу, з'явіцца. Магчыма, прыедзе Валя. Напэўна прыедзе. А яна ўсё яшчэ ніяк не можа пагаварыць з Іванам. Усё ў яго другія турботы. Няўжо ён не думае пра дачку? Ні разу пасля яе ад'езду не загаварыў пра Валіна замуства, быццам лічыў, што ўласнай нязгодай, непрыняццем Забаўскага ў ролі жаніха адразу і назаўсёды скончыў з гэтым пытаннем. Таісу Міхайлаўну проста па-

лохала такое яго зацятае маўчанне. Не пазнае чалавека, з якім жыве дваццаць другі год. Ці даўно дзеці, іх справы, клопаты, поспехі і няўдачы, іх будучы лёс былі пастаяннай, бадай штодзённай тэмай іх размоў. Як жа не спалохацца маці ад такой змены ў бацькавым характары!

«Калі ты думаеш, што мы так проста адступаем ад свайго, ты дрэнна знаеш нас, жанчын, дрэнна знаеш сваю жонку і сваю дачку. У Валі мой характар».

Не, адкладваць нельга. Забаўскі можа прыйсці заўтра, не чакаючы Валі. Урэшце, ёй не многа трэба, не поўная Іванава згода, не трэба згоду вырываць адразу, рызыкоўна і нецікава, трэба рыхтаваць яго спакваля, а пакуль даволі яго абяцання прыняць Забаўскага з належнай гасціннасцю. У такім разе Аляксандр Пятровіч здолее нямала расказаць і пераканаць Івана, што мае права сватацца да Валі. Сама яна не траціла час дарэмна. Прыкінула, хто мог бы ведаць, што ў яго адбылося з першай жонкай. Ага. Сябруе ён з галоўным аграномам. А жонка асілка Кузі, маленькая Ліяна, саўгасная дыспетчарка, цяжарная, напалоханая лёсам сваёй старэйшай сястры, якая памерла пры родах, часцей, чым трэба, ходзіць на кансультацыі да ўрача і акушэркі. У Кузевай Таіса Міхайлаўна выпытвала ўсё, што трэба. Сабраныя звесткі яе ўзбадзёрылі. Увогуле Ліяна, чалавек дзіўны, ні пра каго ніколі не сказала паганага слова. Пра Забаўскага яна гаварыла з асаблівай сардэчнасцю, з захапленнем. Але найбольш Таісу Міхайлаўну ўзрадавала, што дачка прафесара верыла ў талент маладога пісьменніка, прарочыла яму вядомасць, славу. Здалося, што Ліяна ведае пра каханне Забаўскага да Валі. Але гэта нічуць не знізіла даверу да таго, што расказвала Кузева, наадварот, Таіса Міхайлаўна падумала: раз Аляксандр Пятровіч раіўся з сябрамі, значыцца, намер яго вельмі сур'ёзны. А на сур'ёзны намер трэба сур'ёзна адказаць.

— Ваня, ты не спіш? — прашаптала Тася.

Іван падумаў: адказаць ці змоўчаць, прыкінуцца, што спіць, як ужо добрую гадзіну рабіла яна, нават цмокала губамі.

— Сплю,— буркнуў ён.

Тася крута павярнулася, абняла мужа. Была яна гарачая, і ад яе моцна пахла малаком. Пах гэты здзіўляў і хваляваў Івана: семнаццаць гадоў, як нарадзіла Карнея, а ўсё яшчэ здаецца яму, што яна корміць дзіця. Тася смяялася, казала, што пахне так таму, што памагае маладым парадзіхам сцэджваць малако, каб не хварэлі на застойныя масціты. Але ў апошнія гады бывае, што два-тры месяцы няма ніводных родаў, аднак Тася ўсё роўна пахне сваёй маладосцю, пасля лазні нават мацней.

Іван падумаў, што ён даўно ўжо не чуў гэтага знаёмага паху, і бадай узрадаваўся, што зноў чуе яго.

—Не трэба. Спі.

—А калі гэта любоў, Ваня?

—У каго? — здзівіўся ён, падумаўшы, што Тася надумала даказваць яму сваю любоў.

—У Валі і ў яго... Сашы.

Іван расчаравана адхіліўся ад жонкі, адсунуўся на край ложка.

—Зноў ты за сваё?.. Любоў, любоў... Толькі любоў табе ў галаве!

—І хмыкнуў: — Ён для цябе ўжо Саша? Скажы ты, як параднілася! А для мяне ён слабы работнік, хлапчук.

—Раней ты хваліў яго.

—Бо добра не ўзнаў.

—І казаў — стары.

—Для Валі — стары, для пасады сваёй — малады. Аўтарытэт не

той.

—А калі ў іх, як у нас з табой? — уздыхнула Тася.

—Параўнала. Як у нас! Так у іх не будзе!

Тася засмяялася.

—Ванечка, ты як дзед Назар: забыўся, што такое любоў і адкуль бяруцца дзеці.

Іван пасміхнуўся з напамінку пра дзеда: дзевяностагадовы дзед Назар прыйшоў да суседа, у якога нарадзіла нявестка, убачыў дзіця, доўга ківаў галавой і здзіўляўся: «Адкуль ета яно ўзялося?» Маленькае здарэнне тут жа абляцела сяло, безумоўна, жартаўнікі дадалі сваё, і ўсе доўга рагаталі з дзедавага здзіўлення.

Тасін выпадковы, да слова, жарт дзіўна адсек, як скальпель злаякасную пухліну, яго нядобрыя думкі і як бы вярнуў Івана да ранейшага жыцця, у якім размовы пра дзяцей, сваіх і чужых, пра тых, што толькі нарадзіліся, і пра тых, што паступалі ў інстытуты, пра тых, хто рабіў у часе канікул у саўгасе, і пра тых, хто бадзяўся з транзістарам і ў модных джынсах, займалі бадай цэнтральнае месца. Праўда, хіба можна жыць без клопатаў аб дзецях? Чаму ж яму расхацелася слухаць, што хоча сказаць Тася пра іх дачку? Нельга не лічыцца, што маці ведае больш. Цікава, ва ўсялякім разе, што яна ведае і як будзе агітаваць яго за Валіна замуства.

—Чаго табе не церпіцца выпіхнуць яе замуж?

Тася зноў падсунулася да яго, горача зашаптала ў вуха:

—Не выпіхнуць, Ваня, не выпіхнуць. Але я думаю... А калі гэта яе судзьба? Яна ж не даруе, калі мы паламаем. Ты знаеш сваю дачку.

—Да знаю.

—Ну во... Трэба, Ваня, пагаварыць сур'ёзна.

—З кім?

—З Валяй. І з ім.

—Як ета я з ім буду гаварыць?

—Ён прыйдзе сватацца. Заўтра ці паслязаўтра.

—Адкуль ты знаеш? Ці не хадзіла сама да яго сватацца? Тася засмяялася.

—Што ты! Мне Валя званіла сягоння.

—Папругі тваёй Валі трэба даць.

—Позна, Ваня, даваць ёй папругі. Трэба было раней.

Ён пачуў у яе голасе смех, пачуў, што яна радуецца, зразумеў, чаму радуецца: сваёй цікаўнасцю, сваімі пытаннямі і сваімі такімі вось паблажлівымі словамі — «папругі даць» — ён, па сутнасці, здаўся, згадзіўся з тым, чаго спачатку рашуча не прыняў. Гэта кранула яго самалюбства, яго бацькоўскі гонар. Але ён ведаў Тасіну тактыку, яе здзіўляючую праніклівасць, уменне выбраць самы зручны момант, каб дамагчыся свайго. Незадаволенасць сабой, сваёй слабасцю растваралася ў захапленні ёю, яе разумнай хітрасцю і адначасова адкрытай шчырасцю, яе мацярынскай дабрынёй, жаноцкай ласкавасцю.

—Так што ты хочаш ад мяне? — спытаў ён усё яшчэ сурова.

—Каб ты прыняў яго, як... Ты сам знаеш, як трэба прымаць, калі чалавек прыходзіць з такой нагоды.

—Я ні на каго не гыркаў. І нікога не выгнаў з хаты. Прымай, як

хочаш.

Тася змоўкла. Ёй можна было радавацца: яна дамаглася Іванавай згоды. Але радасці не было. Зноў з'явілася трывога, што ён не такі, як раней, што сваім «прымай, як хочаш» ён, па сутнасці, праявіў абыякавасць да лёсу дачкі, а гэта для яе, маці, было горка. Але яшчэ больш устрывожыла думка, што Іван сапраўды не такі, якім быў да нядаўняга часу, ён як бы аддаляецца ад яе, ад сям'і, ад іх спраў і клопатаў, замыкаецца ў сутарэнні сваіх чорных думак. Але апошнім часам і аб прычыне свайго настрою ён гаворыць усё больш і больш скупа, як бы нехаця, ва ўсялякім разе, не так, як упачатку, калі паліцай толькі вярнуўся, калі Іван сустрэў яго ў сельмагу. Толькі выклік да пракурора ўскалыхнуў, і ён тры дні ўжо так ці інакш, за снеданнем, за вячэрай, пры Карнею, і ўначы ў спальні вяртаецца да гэтай тэмы, выказваючы не столькі абурэнне, колькі незвычайнае, нейкае горкае здзіўленне, што пракурор так папярэдзіў яго.

—Гэта ў іх называецца прафілактыкай,— з сумнай усмешкай растлумачыў ён у той дзень за вячэрай Карнею.