25660-1
.pdfкожнай новай сустрэчы, прагна цалавалася. Але салдат больш не з'я- віўся. Ці то звольніўся і паехаў дадому, не развітаўшыся, ці расчараваўся, а можа, даведаўся, чыя яна дачка.
У семнаццаць — дваццаць год Ганна была нішто з выгляду, дзяўчына як дзяўчына. А пасля, хоць і працавала ў лесе, і піла сырадой, неяк хутка пачала блякнуць, марнець. Стала худая, пласкагрудая, жылістая, вузкабёдрая, з мужчынскай паставай, з мужчынскай сілай: хапіла неяк у лесніка бадлівага быка за рогі і крутнула так, што бык зароў ад болю і кінуўся ўцякаць.
Новы ляснічы — малады, вучоны, жонка настаўніца — адаслаў Ганну ў цэх шырспажыву, дзе выраблялі тапарышчы, ручкі для лапат, чаранкі для нажоў. Ганна пайшла пакорліва, асвоіла прафесію, рабіла старанна. Але праз нейкі час сама прапанавала свае паслугі новай гаспадыні — памагчы па дому. Не ад шчырасці. Ад жадання праверыць, ці такія яны правільныя, ляснічы і яго жонка, як паказваюць сябе. Яны прынялі яе паслугу, але не ведалі, колькі ёй плаціць, бянтэжыліся, што яна не гаворыць, колькі ж ёй трэба за працу. Заплацілі так шчодра, што Ганна здзівілася, але не адмовілася, ад грошай яна ніколі не адмаўлялася. Абірала сваіх дабрадзеяў і ненавідзела іх... за шчодрасць, за прыстойнасць, за чысціню іх. І рабіла не так сумленна, як у былога ляснічага, які разлічваўся з ёй за дзяржаўны кошт.
Страціўшы надзею выйсці замуж, мець сям'ю, яна пачала шукаць душэўнай блізасці з людзьмі, якія, здалося ёй, не шукаюць радасці ў гэтым жыцці, а думаюць пра жыццё іншае, вечнае. Гэта прывяло яе ў секту баптыстаў. Хадзіла яна на маленні ажно ў Гарнастаі, за сем кіламетраў, дзе жыў прэсвітэр. «Святое пісанне» падабалася ёй, але самі баптысты расчаравалі, асабліва прэсвітэр, стары грахаводнік. П'яны ляснічы ніколі не дакрануўся да яе, а гэты, падла, слізняк, палез з лапамі. Ганна плюнула яму ў морду і больш не пайшла ў секту, хоць старыя павучыхі, ажно тры, яшчэ доўга прыходзілі да яе і плялі павуціну, каб ублытаць яе, як муху. Не ўдалося ім.
Бацька, як толькі ўвайшоў першы раз у хаціну, упаў на калені перад абразамі і доўга маліўся. Ганну кранулі такая шчырая яго набожнасць і гарачая малітва, словы, якіх яна не чула і ў баптыстаў: «Иные — колесницами, иные — конями, а мы именем господа, бога нашего, хвалимся»,
Ганна слухала і плакала, шкадуючы бацьку: так шчыра маліцца можа толькі чалавек, які многа і цяжка пакутаваў і якому цяпер нічога не трэба — ні коні, ні калясніцы, адна толькі вера ў бога.
Можа, сапраўды на гэтай глебе прарасло семя духоўнай блізасці паміж бацькам і дачкой. Але расло яно ненатуральна хутка на гнаі грэшнага жыцця, грэшных жаданняў і намераў.
Не Марьне, жонцы, а ёй, дачцэ, Рыгор Шышка прызнаўся, што прыехаў не з пустымі рукамі, што, акрамя шчодрых падарункаў, да якіх Ганна зусім не была абыякавая, не так, як маці, прывёз ён даволі круглую суму грошай. І не думаў сядзець на гэтых грашах, як сабака на сене. Пра сям'ю падумаў: «Дом, дачка, пабудуем такі, шчоб людзям зайздросна стала». З гэтым, уласна кажучы, і вяртаўся Шышка: паказаць, што ён не толькі выжыў, але жыве не горш за многіх з тых, хто пракляў яго, выкрасліў са сваёй памяці. Няхай зайздросцяць гады! — во чаго хацеў «святы».
Ганна сама даўно марыла пра лепшую хату, асабліва калі зразумела, што нікуды яна не пойдзе з гэтай, матчынай, ніхто яе не возьме замуж.
Выпісвала патроху лес, па два-тры кубаметры, больш ляснічыя, без нарада сельсавета, выпісваць не адважваліся. Але лес цямнеў, гніў, маці пазычала яго суседзям, бо — куды яго дзенеш, калі не хапае нават на зруб.
Цяпер Ганна жыла новай хатай... не, не хатай — домам, лепшым, чым у дырэктара саўгаса, у Івана Батрака; бацька нават чарцёжык зрабіў — якім ён будзе, іх дом. Бацька — за цагляны. Але яна ўсё роўна хадзіла па лесе і выбірала найлепшыя сосны — карабельныя. І ўяўляла, як будуць сінець ад зайздрасці добрынцы, як будуць шыпець ад злосці. Зайздрасці іх яна не баялася, ад уяўлення пра яе ёй рабілася весела, амаль радасна. Хоць такім чынам хацелася адплаціць людзям за сваё ўніжэнне, за беднасць, за цяжкую працу, за няўдалае жыццё, якое не дало ёй нават простага жаночага шчасця.
Ганна спалохалася, калі бацька, паехаўшы ў горад, не вярнуўся ў той дзень і назаўтра, для яе было б цяжкім ударам, каб, пагасціўшы дома нейкія два месяцы, ён знік бясследна, ашукаўшы ўсе яе надзеі
—на дом, на новае жыццё. Яна амаль узненавідзела маці, калі тая на трэці дзень адсутнасці бацькі прыкметна павесялела — не ад чаго іншага, зразумела Ганна, ад думкі, што чалавек, з якім яе звязвала адно
—што ён Ганнін бацька, кануў у невядомасць, з'ехаў гэтак жа нечакана, як і вярнуўся, і цяпер, відаць, назаўсёды.
Але пад вечар таго ж дня, на радасць Ганне і на засмучэнне Марыне, Шышка вярнуўся. На пытанне, дзе быў, адказаў, што гасціў у пляменніцы. Гэта была яго пляменніца, дачка ягонай сястры. Марына пасля смерці Рыгоравай маці, з якой мусіла нейкі час жыць у адной хаціне, даглядаць яе, нямоглую, па сутнасці, парвала ўсялякія
адносіны са сваякамі па мужавай лініі: пляменніцу гэтую яны з Ганнай не бачылі гадоў дваццаць, забыліся пра яе існаванне, бо жыла яна з маладых гадоў у горадзе, у Добрынку амаль не наведвалася, мабыць, не вельмі хацелася, каб ёй нагадалі пра дзядзьку-паліцая.
Рыгор сказаў пра гасцяванне быццам бы з задавальненнем: пагуляў, маўляў, павесяліўся. Але пасля ў той вечар маліўся даўжэй, чым звычайна, і ў малітве Ганна адчула «смятение духа», трывогу, страх і пашкадавала бацьку: няўжо гэтак ён пражыў увесь час, усе трыццаць пяць гадоў? Ды такім жыццём можна скупіць любыя грахі!
«Посмотри на врагов моих, как много их и какою лютою ненавистью они ненавидят меня».
У Ганны ад слоў такіх захаладала ўсяродку.
«Не удаляйся от меня: ибо скорбь близка, а помощника нет».
«Я твой памочнік, я!» — хацелася закрычаць Ганне, яна моўчкі паўтарала за бацькам словы малітвы.
«Не предавай на произвол врагам моим, ибо восстали на меня свидетели лживые и дышат злобою».
Марына гатавала вячэру, паліла ў печы, такой нізкай, што для таго, каб паставіць ці выняць віламі чыгунок, станавілася наўколенкі. Яна яўна знарок грымела вёдрамі, чыгунамі. Не любіла яна мужавых малітваў, бо не верыла ў іх шчырасць.
Ганна колькі разоў кідала на маці гнеўныя позіркі, але Марына рабіла выгляд, што не бачыць яе незадаволенасці, і грымела яшчэ больш, раптам пачала перасоўваць ражку. Хоць куды яе ў той хаце можна было перасунуць?
Рыгор толькі ўздыхаў на гэты жончын шум, аднак малітвы не спыняў, наадварот, пачаў вымаўляць больш выразна.
«Суди меня, господи, по правде моей и по непорочности моей во
мне».
Пры гэтых словах Марына засмяялася. Натуральна. Гучна. Як камсамолка якая.
Рыгор уздыхнуў і перайшоў на шэпт. А Ганна абурылася на маці:
—Ты чаго ета? Шчо табе смешна? Шчо чалавек моліцца?
—Многа ж ён награшыў, калі так моліцца, калі так просіць бога.
—Прасці ёй, госпадзі, бо сама не знае, што гаворыць,— знешне спакойна, але падкрэслена, з унутраным звонам ад гневу, сказаў Рыгор.
А Ганна істэрычна закрычала:
—Як табе не сорамна! Як табе не сорамна! Старая жанчына! А нічога ў цябе святога няма. Нi любові, ні жаласці, ні бога. За ета мы і мучыліся... Дай нам пажыць! Дай!
Марына павярнулася да іх, наставіўшы вілы, як бы заняўшы пазіцыю для абароны. Сказала сурова, жорстка, рэдка калі гаварыла так з Ганнай, адзіным такім блізкім чалавекам:
— Не, дачка, не ад таго мы мучыліся. Не ад таго! Не з-за мяне. Жаласць у мяне ёсць. Да цябе. Да людзей.— Змоўкла, падумала: Рыгор уцяў галаву ў плечы, чакаючы ўдару ад жонкі, ад каго не чакаў такога ўдару — занадта пакорлівай была Марына ўвесь час; калі ехаў, быў упэўнены — не выганіць, даруе. Але Марына і тут не ўдарыла — гаротна ўздыхнула: — Да сябе ў мяне толькі няма жаласці. Да сябе... Сябе караю. А жыць — жывіце. Я вам не мяшаю,— і, з грукатам кінуўшы вілы ў качарэжнік, пайшла з хаты.
15
Іван любіў партыйныя сходы, бо размова на іх, за рэдкім выключэннем, ішла пра справы сур'ёзныя, канкрэтныя, якія мелі непасрэднае дачыненне да яго работы, да работы і жыцця ўсіх добрынцаў. Нямала важных пытанняў абмяркоўвалася і на іншых сходах. Але на прафсаюзных было мнагавата бытавізму, канфліктнасці, шуму, на вытворчых нарадах — тэхналогіі, цякучкі, штодзёншчыны. У стылі партыйнага сходу адчуваліся дырэктыўнасць і некаторая ўрачыстасць. У прэзідыум абавязкова выбіралі Астаповіча і парторга. Часта прысутнічалі прадстаўнікі райкома, а зрэдку — і з вобласці. Яго, Івана, таксама часам выбіралі ў прэзідыум. Таму з'яўляўся ён на партыйныя сходы ў святочным касцюме, пры гальштуку. Ды і не адзін ён. Хіба толькі ў пасяўную ці жніво, калі на ўліку кожная хвіліна і калі сход збіраўся экстранна, механізатары з'яўляліся ў спяцоўках, прапахлых саляркай і бензінам.
Сход меўся быць справаздачна-выбарны. Асаблівы. Вынікі за год. Кастрычнік — самы час для падрахавання здабыткаў сельскагаспадарчага года. Ды і аб новым годзе не рана думаць; таму, хто робіць на зямлі, далёка трэба глядзець наперад.
На гадзіну раней скончылі працу, каб даць людзям памыцца, пагаліцца. У саўгасе хіба толькі канторскія робяць ад званка да званка. Работа ўсіх іншых залежыць ад шмат якіх прычын: тых, хто ў полі,— ад надвор'я; на ферме — ад падвозу кармоў і нават нораву кароў: адзін дзень карова доіцца лёгка, другі — з фокусамі; у шафёраў — ад працы іншых: не пакінеш у полі выбраную бульбу, буракі, тым больш збожжа; сёння на мясакамбінаце ён прастаяў гадзіны чатыры: чарга на кіламетр і спрытнюгі развяліся, якія навучыліся ўсюды пралазіць без чаргі. Астаповіч, напрыклад, ні разу не паехаў на мясакамбінат «прабіваць сваю жывёлу», ездзіў часам Качанок. А не-
каторыя прадстаўнікі гаспадарак — Іван ведаў іх у твар — круцяцца там з тоўстымі партфелямі — ажно «замочкі трашчаць». Але ці вяртаюцца шафёры тых гаспадарак дадому раней? Каб хто праверыў, думаў Іван, ці меншыя ў іх затраты на аплату звышурочнай работы? З Кузі вырасце добры кіраўнік, ён усё падлічвае ў рублях і ўсіх прымушае лічыць, планавы аддзел і бухгалтэрыя ажно стогнуць ад ягоных падлікаў. У Астаповіча быў іншы стыль — ён браў энтузіязмам. Але Астаповіч падтрымлівае Кузю, хоць аграном па маладосці сваёй часам «ламае дровы». Дырэктар узяў пад абарону і галоўнага інжынера, калі яго пачалі былі кляваць. Парторг Забаўскі разы два добра «праехаўся» па Астраўцу. Тады Іван у душы падтрымаў парторга. У інжынера, не ў прыклад Кузю, зусім іншы стыль, дзіўны для нашага часу: менш перамен, новаўвядзенняў, эксперыментаў, асабліва ў арганізацыі працы, менш тузання — інструкцый, нарад, больш самадзейнасці саміх механізатараў. І нават філасофія свая, пра якую Астравец неафіцыйна, не на сходзе, неяк сказаў: «Усё лепшае адбіраецца эвалюцыйным шляхам». Івану здавалася, што адсталая гэтая філасофія і ўвогуле ўсе разважанні Астраўца — апраўданне ўласнай ляноты. Але мінуў год — і наўрад хто назаве інжынера гультаём: па-свойму ён кіруе машынным паркам, ва ўсялякім разе, працаваць механізатары сталі не горш — лепш. Але інжынер ні разу не пахваліўся работай свайго ўчастка. Забаўскаму не падабаецца такое маўчанне. Аднак, бадай, ёсць у гэтым свая мудрасць: меней слоў — болей дзела. І людзі прынялі гэтую, магчыма, яшчэ дзедаўскую мудрасць.
Забаўскі напэўна будзе крытыкаваць інжынерную службу. Прыйдзецца выступаць, бо сорамна ім, механізатарам, будзе, калі іх інжынера зноў пачне абараняць Астаповіч, а не яны.
Іван думаў пра ўсё гэта, пакуль галіўся перад люстэркам над умывальнікам. Думаў бегла, непаслядоўна, трохі сумбурна, без засяроджанасці на чымсьці адным. Урэшце, усё ў жыцці істотнае — дзяржаўнае, саўгаснае і сваё, асабістае, бо ўсё звязана. На такім сходзе будуць гаварыць пра ўсё: пра набліжэнне свята Кастрычніка, пра барацьбу народаў Паўднёвай Афрыкі, пра завяршэнне будаўніцтва комплексу і пра тую бульбу, якую пакінулі на полі без аховы і нейкі механізаваны падарожнік «прывёў да ладу», у яго хапіла часу падабраць яе; з брыгадзіра і трактарыста вылічылі кошт украдзенай бульбы; у дадатак атрымаюць яны і добрую порцыю крытыкі.
У спальні Іван адчыніў шафу, зняў з вешалкі новы касцюм, пачаў расшпільваць папружку на рабочых штанах і раптам застыў, бо падумаў, што яго таксама могуць крытыкаваць — за аварыю. Качанок ужо скланяў на партыйным бюро. Дзеля чаго ж ён адзенецца, як
жаніх,— пад крытыку? Каб на яго глядзелі людзі і ў душы пасміхаліся? Не, ён пойдзе ў тым жа касцюме, у якім водзіць машыну, дарэчы, касцюм зусім неблагі, толькі што пакамечаны. Гэта Тасіна выдумка, каб ён адзяваўся, як інтэлігент. Змяніў толькі сарочку, скінуў байкавую, клятчастую, і надзеў нейлонавую, сінюю. Але рабіў гэта ўжо механічна, без таго як бы святочнага ўздыму, з якім галіўся і думаў пра сход, пра размову, якая можа быць на ім. Успомніў пра аварыю — і адразу ўсё адышло туды, у мінулае, усё засланіў Шышка
— назойлівы, нахабна-неадчэпны злосны прывід.
Івана не проста здзівіла, бадай спалохала, як пасля таго, што ён сказаў Шышку ў машыне, той усё ж вярнуўся ў Добрынку: дарэмна ён суцяшаў сябе, Тасю, што паліцай больш не вернецца і яны назаўсёды забудуцца на яго. Не, немагчыма, выходзіць, забыцца, бо цяпер усё...
праца, жыццё звязана з ім. Тая ж аварыя... Іван адчуў, што, калі яго раскрытыкуюць у справаздачным дакладзе, гэта будзе не проста балюча, гэта прынізіць яго, загоніць, як кажуць, у кут і... пазбавіць права гаварыць пра іншыя справы, у якіх — яго жыццё, яго шчасце.
З'явілася раптам злосць на Качанка, нават на Астаповіча — быў чалавекам, таварышам, а стаў богам, з вышыні сваёй не бачыць, што робіцца вакол! Але тут жа засаромеўся гэтай злосці: не было ніколі, каб ён так настройваў сябе супраць сваіх таварышаў па рабоце.
Убачыў праз акно, што бяжыць Тася. Бяжыць, безумоўна, каб сабраць і правесці яго на сход. Падумаў спачатку з паблажлівай іроніяй: «Будзе збіраць, як у Маскву на з'езд». Пасля падумаў, што, безумоўна, стане прымушаць надзець лепшы касцюм, і пачуў раздражнёнасць і супраць жонкі, упартую нязгоду з ёй.
Тася ўскочыла ў хату, задыханая, з парога растлумачыла, чаму затрымалася:
—Камісія ў нас з аблздрава. Такая занудлівая баба. Не тое што цётка Дуся. Для гэтае няважна, як мы работаем, а як запісваем гісторыі, планы. Не спадабаўся ёй мой план патранажу дзяцей. А што тут запісваць? Патраніраваць трэба. Часцей глядзець, вучыць жанок.
Іван бачыў: расказваючы пра занудлівую правярэльшчыцу, Тася пільна аглядае яго — як ён сабраўся. Адным выглядам сваім жонка супакоіла яго, так было неаднойчы. Але ён, гатовы паказаць свой характар, чакаў, калі яна скажа пра касцюм. Ды Тася, скончыўшы расказваць аб сваёй нязгодзе з метадам праверкі, стоена ўздыхнула, як засмучаная тым, што ёсць такія правяральшчыкі, і спытала заклапочана:
—Еў?
Івану зрабілася сорамна за сваю раздражнёнасць супраць яе, але па-новаму трывожна ад таго, што жонка здагадалася, чаму ён не захацеў убрацца па-святочнаму. З'явілася тое маўклівае ўзаемаразуменне, якое збліжае мацней, чым любыя самыя высокія і ласкавыя словы. Ён уздыхнуў гэтак жа стоена, як яна, расказаўшы адным уздыхам, з якім настроем ідзе на сход.
—Не хочацца мне.
—Паеш, Ваня. Да поўначы ж будзеце засядаць.— І паспрабавала пажартаваць: — Пагаварыць вы ўмееце. Адзін Яшка можа на ўвесь вечар завесці пласцінку.— Але ўбачыла, што пры ўспаміне пра Качанка Іван нахмурыўся, асеклася.— Паеш, Ваня. Я табе яечню спяку.
—Не, не хачу. Давай, можа, сыраквашы вып'ю. Сушыць штось у роце. Калі абедаў у горадзе, сялёдку з'еў.
Тася, не скінуўшы моднага плашча, кінулася ў пограб і ўміг вярнулася з запацелай гладышкай. Драўлянай размаляванай лыжкай скінула ў шклянку смятану (са смятанай Іван не любіць) і налажыла ў вялікі кубак сіняватай, густой сыраквашы.
Іван адрэзаў акраец хлеба і, не прысядаючы, еў.
Тася стаяла з другога боку стала і сачыла, як за школьнікам, каб ён выпіў усё. Заахвочвала ўсмешкай. Але Іван бачыў, што ўсмешка не проста заахвочвае яго есці,— у ёй адбівалася значна большае.
—Ваня, давай купім карову.
Ён шчыра здзівіўся:
—Ты што ета? Нудна табе стала? А машына?
—Машына пачакае. Ты знаеш, я не магу прывыкнуць да чужога малака. Не магу піць сырое.
—Чысцюля! Шляхецкая ў цябе кроў. Праўду Валя кажа, што ты
зроду Радзівілаў.
—Пустамолка твая Валя. Распусціў ты яе,— яна ўпікнула яго, а сама засмяялася радасна з даччыной весялосці і дасціпнасці.
Іван здагадаўся, што пра карову Тася сказала не проста так, а з хітрасцю — адцягнуць яго думку ад таго, праз што ён ідзе на сход не з такім настроем, як заўсёды.
Плашч яму падала ўсё ж новы, і ён не запярэчыў, паслухмяна апрануўся. Калі ўжо ўзяўся за клямку, Тася ціха паклікала:
—Ваня!
Ён павярнуўся:
— Што?
Яна збянтэжылася, як дзяўчына:
— Нічога. Проста хацела паглядзець на цябе.
— Ну ты... як на фронт праводзіш.
Пpa фронт не трэба было гаварыць — пра гэта ён падумаў ужо на двары, успомніўшы цень страху, які на міг упаў па Тасіна аблічча, мільгнуў у яе чыстых вачах.
Ішоў Іван на сход супакоены, але як бы абяззброены. Раней ён перад такімі сходамі адчуваў прыліў сілы, энергіі, і ўсё яго цікавіла: які будзе даклад, якая крытыка? І сам ірваўся ў бой — некага пакрытыкаваць, нешта прапанаваць, што магло б пайсці на карысць гаспадарцы, людзям. Цяпер ішоў як бы стомлены, знясілены. Што ён можа сказаць? Не, сказаць хочацца, але зусім пра іншае. Аднак ці да месца гэта будзе? Ці зразумеюць яго?
Звыклы стан вярнуўся, калі ўліўся ў гушчу камуністаў, што стаялі на ганку, у калідоры, курылі, весела гаманілі, жартавалі. Знаёмыя твары людзей блізкіх, з якімі штодня разам працуеш. Праўда, у жыццёва-практычным плане, не палітычным, не ўсіх іх Іван мог бы назваць сваімі аднадумцамі. Ёсць сярод іх такія, якіх ён любіць, як родных, а ёсць і хітрунчыкі, як гэты яго «сябра з пялёнак» Яшка Качанок, што круціцца тут, чырвоненькі, узбуджаны. Але ці трэба, каб людзі былі аднолькавыя і аднолькава думалі? Напэўна, некаторыя і з ім таксама шмат у чым не згаджаюцца. Справа не ў тым, хто пра каго што думае, важна, што гэта свае людзі, робяць адну вялікую справу, завешчаную Леніным, спланаваную партыяй, і за справу гэтую гатовы пайсці ў любы бой, на любога ворага, як у сорак першым. Калі падумаеш так, маштабна, то тады даруеш людзям іх слабасці.
Зала клуба для сотні чалавек завялікая, няўтульна, калі пуста, таму сход збіраўся ў зале сесій сельсавета, будаўніцтва якога скончылі сёлета, улетку, у памяшканні яшчэ пахла фарбай. Усё тут было новае
— сталы, крэслы, наглядная агітацыя. Віселі партрэты Леніна, членаў Палітбюро. Гэта стварала пэўны настрой.
Іван адразу пайшоў у залу, каб да пачатку сходу заплаціць узносы. На ганку яго затрымлівалі. Жартавалі:
—Карнеевіч прыйшоў — можна пачынаць.
—Ён як міністр — з'яўляецца за пяць мінут да адыходу поезда.
—Яго жонка без вячэры не адпусціла, не тое што твая.
—Бачыш, аблізваецца, як кот.
З кім не бачыўся ўдзень, з тым Іван вітаўся за руку. Качанок першым падскочыў да яго і, вельмі ўзрадаваны, ціснуў руку так, быццам не бачыўся год. Іван стоена пасміхнуўся: Яшкава хітрасць заўсёды — як па далоні. Гэта, між іншым, часта шкодзіць яму, але часта і памагае, выручае — прастата яго такая, непасрэднасць. Пры тайным галасаванні Яшку заўсёды кідалі нямала галасоў супраць, хоць
заўсёды столькі, што ён праходзіў у прафком, у партбюро і рэпутацыя яго як дзелавога чалавека не зніжалася ў вачах начальства. Разважалі так: хто актыўна працуе, у таго, маўляў, заўсёды будуць нядобразычліўцы — камусьці пуцёўку не даў, кагось пакрытыкаваў, камусь выдзеліў не лепшы ўчастак сенакосу. Маглі б спытаць: а хіба Астаповіч менш займаецца ўсім гэтым? Аднак жа выбіраецца аднагалосна ці мае супраць адзін-два галасы. Не гэта было тлумачэнне: тут асобы выпадак, аўтарытэт настолькі высокі, што нават яўныя непрыяцелі не адвальваюцца галасаваць, бо знаюць, што іншыя ў душы асудзяць іх. А за галасы супраць Качанка пахваляць. Таму перад кожным тайным галасаваннем Якаў дрыжаў, баяўся, як бы «чорныя шары» не дасягнулі той небяспечнай колькасці, якая прымушае вышэйшае кіраўніцтва задумацца: а чаму супраць яго столькі членаў партыі галасуе? Ці не варта прыслухацца да гэтых людзей? Калі такая думка з'явіцца ў тых, у чыіх руках кадравыя лейцы,— дабра не чакай. Вось чаму Качанок, бяскрыўдны па натуры, перад галасаваннем рабіўся найдабрэйшы.
Рабочыя пасміхаліся не ў спіну яму — у твар:
—Якава сёння хоць да раны прыкладвай.
—Не. Лепш на хлеб намазаць. Мёд! Саладзейшы, чым у старога Дубадзела.
Зласлівы загадчык фермы Пятро Краўцоў, калі трохі збянтэжаны Качанок перайшоў да другой группы камуністаў, заключыў:
—Мёд-то мёд, ды свінушнікам ад яго патыхае.
Па смеху Качанок зразумеў, што па ім «праехаліся». Здагадаўся
— хто. З Краўцовым у яго старыя рахункі. Але Краўцова ён не баяўся: той можа груба пажартаваць — няхай жартуе! — але не стане падбіваць людзей галасаваць супраць. Галоўнае — не дапусціць змовы перад сходам. Змова — во што страшна, яна нараджае калектыўны псіхоз, анархічную стыхію пратэсту дзеля пратэсту, пазбаўляе людзей прынцыповасці. Так, ва ўсялякім разе, Якаў Мацвеевіч тлумачыў тыя выпадкі, калі супраць таго ці іншага работніка, нечакана для кіраўніцтва, якое ўсё ведае і не павінна памыляцца, раптам галасуе больш людзей, чым планавала кіраўніцтва.
Тым, што ён, Качанок, не сядзіць у такі час, перад самым сходам, у кабінеце старшыні сельсавета і не глядзіць у рот сакратару райкома, якая прыехала на сход, а знаходзіцца сярод радавых членаў партыі,— гэтым самым ён дбае не пра сябе, а пра тое, каб сход прайшоў з партыйнай прынцыповасцю, каб людзі былі настроены па-дзе- лавому і не трапілі пад уплыў якога-небудзь дэмагога ці пакрыўджанага бытавой дробяззю, такія заўсёды бываюць, нават у самым згур-
таваным калектыве. Адным словам, Качанок лічыў, што, праяўляючы пэўную пільнасць і актыўнасць, ён як член партбюро дзейсна працуе па арганізацыі сходу. Крыўдна, што не ўсе гэта разумеюць. Беларучка Забаўскі лічыць, што ўсё робіцца само сабой, дзякуючы высокай свядомасці, Жыве чалавек як бы не ў рэальным жыцці, а ў нейкім выдуманым.
Якаў Мацвеевіч трохі недалюбліваў маладога парторга: прышэлец, больш думае пра сваю кнігу, зарабляе ганарар, а ён, Качанок, мусіць цягнуць і сваю, і яго работу, бо работу іх, партыйную і прафсаюзную, размежаваць амаль немагчыма. Але незадаволенасць сваю Качанок нідзе не выказваў, бо, па-першае, ніякай работы не цураецца, чым больш яе, тым ямчэй сябе адчувае, а па-другое, лічыць: каму ж і цягнуць яе, гэтую работу, гаспадарчую, партыйную, прафсаюзную, як не яму — ён тут свой, каранямі ўрос у гэтую зямлю, і нікуды яму не дзецца, вышэйшай пасады яму не прапануюць, сам ён не стане шукаць шчасця дзесьці. Са сваімі людзьмі бывае нялёгка, але ўсё ж свае ёсць свае, яны — што строгі бацька; і адлупцуюць, і пашкадуюць.
Якаў Мацвеевіч аднойчы хіба выдаў свае адносіны да парторга: залішне весела зарагатаў, калі старэйшы камуніст, з дваццатых гадоў, персанальны пенсіянер Клімовіч, дзед уедлівы, скептычна настроены да ўсяго сучаснага, назваў Забаўскага культуртрэгерам.
Як толькі Іван заплаціў узносы, Якаў Мацвеевіч тут жа падхапіў сябра маленства, заціснуў у куток залы.
— Ніколі не думаў, што ты ўмееш так мацюкацца. А злосці колькі было! Адкуль у цябе столькі злосці? Знайшоў з-за каго псаваць адносіны з даўнім другам. З-за Шышкі. Хе!.. Ды я на яго плюнуць не хачу. Паліцэйская морда! Думаеш, мне ён трэба? Мне рэле трэба было дастаць. Між іншым, і рэле тыя больш не патрэбны, інжынер з НДІ замяніў схему на прасцейшую. Галавасты хлопец! Малады, а схему тую, у якой сам чорт нагу зломіць, разбірае — што семачкі лускае. Во, брат, кадры пруць. Моладзь цяпер — сіла! Твой куды думае пасля дзесяцігодкі? Мая — дык у музыкальнае. Клава бядуе. А я не адгаворваю
— няхай ідзе. А можа, ета яе прызванне. Праўда?
Хітры Качанок ведаў, чым лягчэй за ўсё замазаць трэшчыну ў адносінах: пра дзяцей Іван любіў пагаварыць. Але цяпер не адгукнуўся. Яшчэ адзін напамінак пра Шышку зісім узбунтаваў пачуцці. Ён слухаў Яшку з маўклівай насцярожанасцю, глядзеў на яго... не сярдзіта, не варожа, а быццам пазнаючы яго сутнасць; ён як бы з некаторым шкадаваннем развітваўся з гэтым чалавекам, як з прывычнай рэччу,— яе і зберагаць ужо няма чаго, і выкінуць яшчэ шкада.