Плотин. - Четвертая эннеада. - 2004

310 Плотин. Эннеады. Трактат IV. 6

должны были бы обладать и наилучшей памятью. Но в действительности дело обстоит противоположным об­ разом; нигде гимнастические упражнения не направ­ лены на то, чтобы сделать тренируемое тело легко аффицируемым; так же и с чувствами: видит, например, не бездеятельный глаз, но орган, обладающий большей силой для деятельности. Старики потому и слабее мо­ лодых — равно и чувствами, и памятью. Чувства и па­ мять суть [грани] некой силы. Если чувства не суть от­ печатки, как могла бы удерживать их память, если бы они вообще не были в душе? Но если память есть сила [произвести вещь из себя] и готовность к действию [букв.: «приготовление к готовности»], тогда почему мы не помним сразу же, но только потом? Потому что эта сила должна [сначала] воздвигнуться и быть приведен­ ной в готовность. Мы видим это и при рассмотрении других способностей, которые готовы делать то, что способны делать, причем что-то одно они способны де­ лать прямо, а что-то другое — если соберутся [вместе]. Но одни и те же люди не обладают, в большинстве слу­ чаев, и хорошей памятью, и быстрой сообразительнос­ тью, потому что не одна и та же сила действует в том и в другом случае: так, не может один и тот же человек быть сразу же и хорошим кулачным бойцом, и хорошим бегуном, ибо разные в разных преобладают особеннос­ ти. Потому ничто и не мешает человеку, имеющему некое превосходство души, читать сохраняющиеся впе­ чатления, равно как ничто не может помешать человеку сильному в этом отношении претерпевать и удерживать

О чувственном восприятии и памяти 311

впечатления. Так же и то, что душа лишена величины, свидетельствует о том, что она есть сила. И вообще, нет ничего удивительного в том, что все вещи, сущие близ души, существуют иным способом, нежели тот, какой представляется людьми, не занимавшимися исследованием этого предмета; [эти вещи существуют иначе,] нежели их существование представляется в тех поспешных мнениях, которые возникают из чувствен­ но воспринимаемых предметов и обманывают их бла­ годаря подобию [вещам душевным]. [Наши оппоненты] полагают память и восприятия чем-то вроде букв, на­ писанных на дощечках или табличках, так что ни те, кто утверждает, что душа есть тело, ни утверждающие бестелесность души — не видят всей невозможности этого, не понимают всех несообразностей, которые со­ держатся в их гипотезах.

ПРИМЕЧАНИЯ

1.См.: Аристотель. О памяти, I. 450а30-32.

2.См.: Платон. Федр, 250d2.

3.Возможно, здесь Плотин ссылается на трактат Епп. V.6. 1-2.

4.О душе, как последней из умопостигаемых, см.: Епп. IV. 4. 2. 17; как о связующем звене между двумя мирами, см.: Епп. IV. 8. 7.

ЕТЗЕГЭЕГЭ LacJ ΕΈΟΕΓΞΕΓΞ LacJ ЕГЗΕΠ3ΕΈ3

ГД ci рдci рдел ГД ci ГД ci |Д ci |Д ci [Дci ГД ciГД ci 0 - 3

La cj L3cJ la cJ ЕГЗ ЕГЭ ΕΊ3 ΕΓΞΞΊ3 La cJ LscJLa cJ

ГД С] рд tT| рд Εη рз С] рд Cl ГД CI ГД CI ГД Cl ГД c i ГД Cl рд Cl

ΠΕΡΙ ΑΕΕΘΗΣΕΩΣ ΚΑΙ ΜΝΗΜΗΣ

1. Ύάς αισθήσεις ου τυπώσεις ούδ" ενσφρουγίσεις λέ­ γοντες εν φυχβ γίγνεσθαι, ούδε τάς μνημας πάντως τε καΐ ακολούθως εροΰμεν χατοχάς μαθημάτων και αισθήσεων είναι του τύπου μείναντος εν τη φυχη, ος μπβε το πρώτον εγενετο. Δίο του αυτού λόγου αν εί<η αμφω, *η εγγίγνεσ$αί τε εν τη ψυχή хал μενειν, ει μνημονεύοιτο, <η

το έτερον όπστερονουν щ δίδοντα μπ\ διδόναι μνηδε Β'άτερον 'Οσοι δη λεγομεν μηδετερον, άναγχαίως ζητησομεν, τις τρόπος εκατερου, επειδή ούτε τον τύπον του αισθητού εγγίγνεσ^αί φαμεν τη ψυχή *α / τυποΰν αύτην, ούτε τ<ψ μνημ/ην λεγομεν είναι του τύπου εμμείναντος. Ε/ δ" επί της εναργέστατης αισ&ησεως $εωροΐμεν το συμβαίνον, τάχ άν χαϊ επί τών άλλων αισ$*ησεων μεταφέροντες το αυτό εξεύροιμεν αν το ζτμ-ούμενον. Δτηλον δε δηπου εν παντί ώς αϊίσ&ησιν ότουοΰν λαμβάνοντες δί οράσεως εκειόρώμ^εν ΧΟΛ τη όψει προσβάλλομεν, ου το ορατόν εστίν επ" ευθείας χείμενον, ώς εκεί δηλονότι της αντιλήψεως γινομένης και προς το εξω της ψυχής βλεπούσγς, ατε μτηδενός, οΐμ/ιι, τύπου εν αύτη γενομένου <η γιγνομενου ούδε τω σφραγίδα λαμβάνειν, ώσπερ εν κγρω δακτυλίου βλεπούσγς. Ούδεν γαρ αν εδεη^η του εξω βλεπειν, ηδη έχουσα παρ εαυτής είδος του όρωμενου τούτω τω εκεί εισεΤ&εΐν τον τύπον

βλέπουσα. Τό δε δη διάστημα προστ&εΐσα τω όράιματι και εξ όσου η $εα η φυχη λέγουσα ούτως αν το εν αύτη ουδέν άφεστηκός αφ* αύτης ως πόρρω ον βλεποι; Ύό τε μέγεθος αυτού, όσον εστίν εξω, πώς αν όσον εστί λεγοι, η οτι μέγα, οίον το του ουρανού, του εν αύτη τύπου τοσούτου δε είναι ού δυνάμενου; Ύό δε μέγιστον απάντων ει γαρ τύπους λαμβάνοιμεν ών ορώμεν, ούκ εσται βλεπειν αυτά α ορώμεν, ινδάλματα δε οραμάτων και σκιάς, ώστε άλλα μεν εΐναι αυτά τά πράγματα, άλλα δε τά ημΐν όρώμενα. Όλως δε, ώσπερ λέγεται, ως ούκ εστίν επιΒ'έντα τη κόργ] το όρατόν $εάσασ$αι, άποστησαντα δε δεΐ ούτως οράν, τούτο χρη και πολύ μάλλον επί την φυχ^ην μεταφέρειν. Ε/ γάρ τον τύπον του ορατού $είμε$α εν αύτη, εκείνο μεν, ω ενεσφράγισται, ούκ αν όραμα Υδοι· δεΐ γάρ [καΐ] δύο γενέσθαι τό τε ορών και το όρώμενον. "Αλλο άρα δεΐείναι το ορών άλλαχου κείμενον τον τύπον, αλλ' ούκ εν ω εστί κείμενον. Δεί αρα την ορασιν ού κείμενου είναι, άλλα μη κείμενου είναι, Ίνα η όρασις.

2. Ει ουν μτη ούτως, τις ο τρόπος*, Ή λέγει περί ών ούκ έχει9 τούτο γαρ δυνάμεως, ού τό πο&εΐν τι, άλλα τό δυνηΒηναι και εφ* ω τετακται εργάσασ$αι. Ούτως γαρ αν, οΐμαι, και διακρ&είη τη φυχη και τό όρατόν και τό άκουστόν, ούκ ει τύποι άμφω, αλλ4 ει μ/η τύποι μ/ηδε πείσεις, αΚΚ ενεργειαι περί οεπεισι πεφύκασιν. Ημείς δε άπιστοΰντες, μ/η ού δύνηται, εάν μ/rç πληγή, τό αύτης γινώσκειν δύναμις εκάστη, πάσχειν, αλλ' ού γινώσκειν τό εγγύς ποιούμεν, ου κρατεΐν δέδοται, αλλ" ού κρατεΐσ^αι. Ύόν αυτόν δη τρόπον και επί άκοης δεΐ νομίζειν γίνεσSar τον μεν τύπον είναι εν τω αέρι πληγην τίνα ούσαν

314 Плотин. Эннеады. Трактат IV. 6 (41)

διηρθρωμΑνην, οίον γραμμάτων εγγεγραμμένων ύπό του την φωνην πεποιηκότος, την μ&ντοι δύναμιν και την της φυχής ούσίαν οίον άναηνώναι τους τύπους εν τω αέρι γεγραμμενους έλκοντας πλησίον, εις οελθόντες πεφύκασιν όρασθα/. Τεύσεως δε και οσφρήσεως τα μλν πάθη, τα δχ οσα αισθήσεις αυτών και κρίσεως, τών παθών εισι γνώ­ σεις άλλα/ τών παθών οΰσαι. Ύών δε νοητών ή γνώσις άπαθης και ατύπωτός εστί μάλλον άνάπαλιν γαρ εσωθεν οίον προπίπτει, τα δε έξωθεν θεωρείταικαι εστίν εκείνα μάλλον ενεργειαι και κυριώτεραι* αύτης γαρ, και εστίν αύτη ενεργούσα εκαστον. Πότερα δε αύτην μεν ή φυχη δύο και ως έτερον όρφ, νουν δε εν και αμφω τα δύο εν, εν άλλοις.

3. Νυν δε τούτων είρημενων περί μνήμης εφεξής λεκτεον είπουσι πρότερον, ως ού θαυμ/κττόν, μάλλον δε θαυμαστόν μεν, άπιστείν δε ού δει τη τοιαύτη δυνάμει της φυχ^ης, ει μηδέν λαβοΰσα εις αύτην άντίληφιν ων ούκ εσχε ποιείται. Αόγος γάρ εστί πάντων, και λόγος έσχατος μλν τών νοητών και τών εν τψ νοητώ ή ψυχής φύσις, πρώτος δε τών εν τφ αισθητώ παντί. Δ/ό δη και προς αμφω έχει, ύπό μεν τών εύπαθοΰσα και άναβιωσκομενη, υπό δε τών τη όμωιότητι άπατωμενη και κατιούσα ώσπερ θελγομΑνη. Έν μέσω δε ούσα αισθάνεται άμφόϊν, και τα μεν νοειν λέγεται εις μνήμην ελεούσα, ει προς αύτοίς γίγνοιτο· γινώσκει γαρ τω αυτά πως είναι* γινώσκει γαρ ού τω ενιζάνειν αυτά, αλλά τω πως εχειν αυτά και όραν αυτά και είναι αυτά άμυδρότερον και γίνεσθαι εκ του αμυδρού τω οίον εγείρεσθαι εναργέστερα και εκ δυνάμεως εις ενεργειαν ιεναι. Ύά δ" αισθητά τον αυτόν τρόπον οΐον

συναψάμ^ενα και ταί/τα παρ* αυτής οίον εκλάμπειν ποιεί кал προ ομμάτων είναι εργάζεται ετοίμνης ούσης και προ οίον ώδινούσης προς αυτά της δυνάμεως. "Οταν τοίνυν ρωσ^η προς οτιοΰν των φανεντων, ώσπερ προς παρόν διάκειται επι πολύν χρόνον και οσφ μάλλον, τοσω αεί. Δ/ό και τα παιδία μνημονεύειν λέγεται μάλλον, οτι μ/η αφίστανται, άλλα κείται αύτοίς προ ομμάτων ως αν

ορωσιν ουπω εις πλ*η&ος, αλλά προς ολίγα* όΐς δε επι πολλά η διάνοια και η δύναμις, ώσπερ παρα$εουσι και ου μενουσιν. Ε/ δε γε εμενον οι τύποι, ούκ αν επονησε το πλή­ θοςήττονμνημας. "Етг, ει τύτποι μένοντες, ουδέν έδει σκοπείν, Ίνα άναμνησ^ώμεν, ούδε πρότερον επιλα$ομενους ύστε­ ρον άναμιμνησκεσ^αι κείμενων. Κα/ αί εις άναληψιν δε μελέτα/ δτηλοΰσι δυνάμωσιν ψυχής το γινόμενον υπάρχον, ώσπερ χειρών η ποδών τά γυμνάσια εις το ποιεινρηυδίως, άμνηεν ταις χερσιν *η ποσι κείται, αλλά προς α τη συνεχείφ Ύίτοίμασται. Δ/α τι γάρ άπαξ μεν άκουσας *η δεύτερον ού μεμνηται, όταν δε πολλάκις, και ο πρότερον άκουσας ούκ εσχε, πολλώ ύστερον χρόνφ μεμνηται ηδη; Ού γάρ δη τφ μέρη εσχηκεναι πρότερον του τύπου* έδει γάρ τούτων μ&μνησδαΓ αλλ' οίον εξαίφνης γίγνεται τούτο εκ τίνος [της] ύστερος ακροάσεως nfj μελάτης. Ταύτα γάρ μαρτυρεί πρόκλησιν της δυνάμεως κα№ <ην μνημονεύομεν της ψυχής ως ρωσ^εΐσαν rj απλώς *η προς τούτο. "Οταν δε μ/rç μόνον προς α εμελετησαμεν το της μνημτης *ημϊν παρή, αλΧ οΊπερ πολλά άνειληφασιν εκ του ει$ίσ$αι άπα^γελίαις χργσ$αι, ρφδίας ηδη και τών άλλων τάς λεγομενας αναλήψεις ποιώνται, τί αν τις επαιτιώτο της μνήμης η την δύναμιν την ρωσ$εΐσαν είναι; Ο/ μεν γάρ τύποι

316 Плотин. Эннеады. Трактат IV. 6 (41)

μλνοντες άσθενειαν μάλλον η δύναμιν κατηγοροΐεν το γαρ εντυπώτατον τω είκειν εστί τοιούτον, και πάθους οντος του τύπου το μάλλον πεπονθός τούτο εστί το μνημονευον μάλλον. Τούτου δε τουναντίον φαίνεται συμβαίνον* ούδαψωυ γαρ γ προς οτιοΰν γυμνάσια εύπορες το γυμνάσάμενον ποιε? επει кол επί των αισθήσεων ου το ασθενές ορά oîov οφθαλμός, αλλ" οτω δύναμίς εστίν εις ενεργειαν πλέίων. Δ/ο και οι γεγτηρακότες και προς τάς αισθήσεις ασθενέστεροι και προς τάς μνημας ωσαύτως. Ισχύς άρα τις και τ? άισθ*ησις και η μνημιη. "Ετ/ των αισθήσεων τυπώσεων ουκ ούσών, πώς oîov τε τάς μνημας κάτοχος τών ουκ εντεθεντων ούδε την αρχήν είναι; 'Αλλ' ει δύναμίς τις και παρασκευή προς το ϊτοιμον, πώς ούχ άμα, αλλ" ύστερον εις άναπόλησιν τών αυτών ερχόμενα; 'Ή οτι την δύναμιν δείοΐον επιστησαι και ετοιμάσασθαι. Τούτο γαρ και επί τών άλλων δυνάμεων ορώμεν εις το ποιήσαι ο δύνανται ετοιμαζομένων και τα μεν ευθύς, τα δε, ει συλλεξαιντο εαυτάς, εργαζομένων. Γίγνονται δε ως επί το πολύ ούχ οι αυτοί μνήμονες και άγχίνοι [πολλάκις], οτι

ούχ<η αύτη δύναμις εκατερου, ώσπερ ούδ" ο αυτός πυκτικός και δρομικόςεπικρατοΰσι γάρ άλλα/ εν αλλψ ιδεαι. Καίτοι ούκ εκώλυε τον άστινασοΰν έχοντα πλεονεξίας φυχης άναγινώσκειν τά κείμενα, ούδε τον ταύτη ρυεντα την του πάσχειν και εχειν το πό^θος άδυναμίαν κεκτησθαι. Kai το της φυχης δε άμεγεθες [και όλως] ψυχην μαρτυρείδύναμιν είναι. Κα/ όλως τά περί φυχην πάντ ού θαυμαστόν άλλον τρόπον εχειν, η ως ύπειλτιφασιν ύπό του μπ) εξετάζειν άνθρωποι, *η ως πρόχειροι αύτοίς επιβολάι εξ αισθητών εγγίνονται δι" όμ/)ΐοτΎ\των απατώσαι. Οίον γάρ εν πίναξιν

*η δέλτοις γεγραμμενων γραμμάτων, ούτως περί των αισ&ησεων και του μνημονεύειν διάκεινται, και οϋτε οι σώμα αύτην τιθέμενοι ορώσιν, οσα, αδύνατα τη υποθέσει αυτών συμβαίνει, ούτε οι ασώματον.

La cJ La cJ LacJ LacJ LacJ la cl Lad LacJ LacJ LacJ LâcJ

[3 СП ГД C7| ГД ET] ГД G] [31Г| |7Д С7| [Д E7| [ДЕД РЗС7| рД G] ГД E"l|

La cl lacJ E 3 La d LacJ la d LacJ LacJ La cl LacJ la cl

ГД СП |"Д ЕГ| |"Д ЕГ| РД g | ГЗЕ7| |~Д Е7| [Д Щ [Ώ Εη РД СГ| |П С7| РД С]

IV. 7. ΠΕΡΙ ΑΘΑΝΑΣΙΑΣ ΨΥΧΗΣ

О БЕССМЕРТИИ ДУШИ (2)

Краткое введение

Этот очень ранний трактат (№ 2 в Порфириевой хро­ нологии) наиболее «схоластичен» из написанных Плотином. Большая часть трактата посвящена опровер­ жению принятых в различных школах положений, противоречащих платонической доктрине, отстаивав­ шей бестелесность и бессмертие души. Для опроверже­ ния этих положений Плотин пользуется стандартными аргументами, почерпнутыми из различных подходящих для данной цели источников; и в положительном изло­ жении платонической доктрины весьма немного соб­ ственно Плотиновых мыслей. Аргументы, направлен­ ные против стоического материализма (опровержению которого, по преимуществу, посвящена дискуссионная часть трактата), берут начало в аристотелизме и, воз­ можно, позаимствованы из трактата О душе Алек­ сандра Афродисийского — любимого Плотином автораперипатетика; аргументы против возможного, хотя и неверного, как говорит сам Плотин, истолкования уче-

ния пифагорейцев имеют источником трактат Аристо­ теля О душе, а также платоновский Федон; аргументы против аристотелевской энтелехии, несомненно, пла­ тонические (в том числе и принадлежащие самому Пло­ тину), хотя временами он остроумно пользуется труд­ ностями, возникшими у самого Аристотеля в трактате О душе. Позиция эпикурейцев, как всегда, обсуждает­ ся очень сжато (в начале гл. 3) и опровергается в ходе полемики со стоиками.

Гл. 15 — несколько странное небольшое приложе­ ние к трактату, где в качестве основания для веры в бессмертие души — для тех, кто испытывает потреб­ ность в подобного рода вещах — предлагаются тради­ ционные религиозные верования и практики. Вряд ли стоит сомневаться в принадлежности этой главы имен­ но Плотину, поскольку сказанное в ней вполне со­ гласуется с обычным для него уважительным и бес­ пристрастным отношением к традиционной эллинской религии.

Синопсис

Человек — не простое существо, но составлен из души и тела; тело гибнет, а душа, которая и есть истин­ ный человек, продолжает существовать (гл. 1). Душа не есть тело: детальное опровержение материалистичес­ кой позиции стоиков (а заодно, мимоходом, и эпикурей­ цев) (гл. 2-8. 3). Опровержение псевдо-пифагорейской