Математика ва информатика ўқитиш методикаси

билим даражалари ва имкониятларини ҳисобга олган ҳолда неча гуруҳга ажратиб

тавсия қилиниши мумкин?

2 – даражали топшириқлар.

1.Амалий машғулотлар учун танланган машқларда қандай хусусиятлар

бўлиши талаб этилади?

2.Амалий машғулотларда бажариладиган машқларни дидактик мақсадлар мазмунини

эътиборга олиб қандай тартибда ажратиш мумкин:

3. Информатика фанидан лаборатория машғулотларини ўтказиш вазифаси

нималардан

иборат

3 – даражали топшириқлар.

1.Лаборатория ишларини ўтказишда компьютер технологиясидан

фойдаланганда иш жараёни қандай босқичлардан иборат бўлади:

2.Компьютер учун ўқув ва назорат қилувчи дастурлар таълим олувчиларнинг ўзлашти-

риш даражаларига мос билим олишида қандай талаблар асосида

яратилиши керак?

4 – даражали топшириқлар.

1. Ўқув материалини ўзлаштириш даражаларига эришиш учун амалий

машғулотларнинг

бирор мавзуси учун назорат топшириқларини яратинг ва таҳлил

қилинг.

Мавзуга оид мустақил иш топшириқлари:

1.Компьютерда ишлашни такомиллаштиришга доир машқлар тизимини яратишда тест топшириқларининг аҳамияти қандай?

2.Автоматлаштирилган таълимни ташкил қилиш натижасида қандай ижобий кўрсаткичлар кузатилади, таҳлил қилинг.

Мавзуга оид адабиётлар:

1.Ўзбекистон Республикаси «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури».Т.,

1997.

2.Умумий ўрта таълимнинг давлат таълим стандарти ва ўқув дастури, «Таълим тараққиёти» Ахборотномаси 4-махсус сон. Т., 1999, 2006 йй.

3.Ўрта махсус, касб-ҳунар таълими давлат таълим стандарти ва ўқув

дастури,Т.,2001 й.

4. Юлдашев У.Ю., Боқиев Р.Р., Зокирова Ф.М. Информатика ўқитиш

методикаси. Тошкент, “Талқин”, 2005 й.

81

5.А. А. Абдуқодиров. “Информатика ўқитиш методикаси”. Т. Матбуот,1993 й.

6.В. П. Лапчик. “Методика преподавание информатики”. Омск, 1990

г.

7.И. Исоқов, Д. Тоштемиров. “Информатика ўқитиш методикаси”

фанидан ўқув-услубий мажмуа, Гулистон ш., 2008 й., 116 бет.

8. И. Исоқов. «Информатика ўқитишнинг замонавий шакл ва

методлари. Маъруза матнлари», Гулистон, ГулДУ, 2011 й.

4-мавзу: Информатика фанининг асосий тушунчалари ва уларни ўқитиш методикаси.

Асосий саволлар:

1.Ахборот, модел ва моделлаштириш тушунчалари.

2.Алгоритм, алгоритмлаш, дастур ва дастурлаш тушунчалари.

3.Компьютер ва ундан фойдаланиш масалалари.

Мавзуга оид таянч тушунча ва иборалар: Информатика, ахборот,

технология, ахборот технологияси, алгоритм, дастур, компьютер, ахборотнинг

сифатлари, ахборотнинг хоссалари.

Машғулотнинг технологик харитаси

82

1-асосийсаволнинг баёни:

Ҳар бир фанни ўрганиш мобайнида унинг асосий тушунчалари мавжуд бўлганидек, информатика ва ахборот технологиялари фанининг ҳам асосий

тушунчалари ва иборалари ҳам мавжуд. Информатика фанининг энг асосий тушунчаларидан бири ахборот тушунчасидир. Ахборот тушунчаси

информатика фанида жуда кўп қўлланиладиган тушунча бўлиб, информатика фани айни шу ахборот устида бўладиган турли хил жараёнларни ташкил қилиш

ва бошқаришнинг қонун - қоидаларини ўрганиб боради.

Ахборот деганда атроф – муҳит объектлари ва ҳодисалари, уларнинг ўлчамлари, хусусиятлари ва ҳолатлари тўғрисидаги маълумотлар тушунилади.

83

Ахборот сўзи лотинча «информация» сўзига мос келиб, тушунтириш, тавсифлаш деган маъноларни билдиради.

Ахборот бу - биз барча сезги аъзоларимиз орқали қабул қила оладиган

маълумотлар тўпламидир.

Ахборот атрофимиздаги ҳар хил воқеа-ҳодисалар ҳақидаги маълумотлар

йиғиндисидир. Шунинг учун ахборотни китобларда, журналларда, ёзувимизда, ўзаро мулоқотимизда, радио ва телевидениелар кабиларда учратиш мумкин.

Замонавий ахборот технологияларидан бири бўлган компьютерда ахборотларни сақлаш, қайта ишлаш ва бир жойдан иккинчи жойга узатиш

ишлари бажарилади. Бунда ахборотлар миқдорини билиш учун унинг ўлчов бирликларидан фойдаланилади.

Ахборотнинг энг кичик ўлчов бирлиги – бит (bit)ҳисобланади. Бит сўзи

инглизча «бирлик» маъносини билдиради. Бундан ташқари, ахборотнинг бошқа

бирликлари ҳам мавжуд бўлиб, улар бир-бири билан қуйидагича боғланган:

1 бит = 0 ёки 1

1 байт = 8 бит 1 килобайт (1 Кбт) = 210 байт = 1024 байт

1 мегабайт (1 Мбт)= 210 Кбайт = 220 байт = 1024* 1024 байт = 1048576 байт

1 гигабайт (1 Гбт)= 210 Мбайт = 230 байт = 1024* 1024*1024 байт =

1073741824 байт.

Компьютер хотирасига киритилаётган ҳар бир ҳарф, рақам ва белгилар хотирадан 1 байт жойни эгаллайди. 4 та ҳарф ёки 4 та рақам киритилса,

хотирага 4 байт ахборот киритилган бўлади.

1,44 Мбайт ҳажмга эга бўлган магнитли дискетага қанча ахборот, яъни

қанча ҳарф ёки рақамлар кетишини қуйидагича билиш мумкин: 1,44 Мбт = 1 440 000 байт.

Демак, 1,44 Мбт ли дискетага 1 440 000 та ҳарф ёки рақам жой бўлиши мумкин. IBM PC AT 686 процессорли компьютернинг асосий ташқи хотираси,

яъни винчестери ҳажми 850 Мбт га яқин бўлиб, унга 1,44 Мбтли дискетадаги маълумотлардан 850 тасини жойлаштириш мумкин.

Ахборот тўлиқлик, маълум даражада қимматли бўлиши, ишончли бўлиши каби сифатларга эга бўлиши керак.

Компьютерга киритилаётган ахборотлар белги ёки ҳарфлар кўринишда

бўлгани учун, хотирада сақлаш ва қайта ишлашда компьютер ўзининг «тил»ида иш бажаради. Ахборотларнинг ифодаланиши, яъни маълумотларнинг ҳосил

бўлиши компьютерда электр схемаларида электр токи бор ёки йўқлигига қараб аниқланади. Ахборотларни маълум қонун- қоида асосида компьютерда қайта

ифодалаш кодлаш дейилади. Ахборотларни «0» ва «1» лар орқали кодлаш иккилик кодлаш дейилади. Иккилик кодлаш иккилик саноқ системасини юзага

келтиради.

Информатика ва ахборот технологиялари фанида бундан ташқари,

алгоритм, дастур, компьютер, технология, ахборотлашган жамият ва бошқа тушунчалар ҳам мавжуд.

84

Бу тушунчалар мазмуни қуйидаги мулоҳазаларда келтирилган:

Модел сўзи лотинча modulus сўзидан олиниб, ўлчов, меъёр деган маъноларни

билдиради. Модел деганда бирор объект ёки объектлар тизимининг образи ёки намунаси тушунилади. Масалан, Ернинг модели деб глобусни, осмон ва ундаги юлдузлар модели деб планетарий экранини, ҳар бир одамнинг модели сифатида

эса паспортидаги суратини олиш мумкин.

Модел тузиш жараёни моделлаштириш деб аталади. Моделлаштириш

деганда бирор объектни уларнинг моделлари ёрдамида тадқиқ қилиш мавжуд предмет ва ҳодисаларнинг моделларини ясаш ва ўрганиш тушунилади.

Моделлаштириш услубидан ҳозирги замон фанлари кенг фойдаланмоқда. У илмий-тадқиқот жараёнини енгиллаштиради, баъзи ҳолларда эса мураккаб

объектларни ўрганишнинг ягона воситасига айланади. Мавҳум объект, олисда жойлашган объектлар, жуда кичик ҳажмдаги объектларни ўрганишда

моделлаштиришнинг аҳамияти беқиёсдир. Моделлаштириш услубидан физика, астрономия, биология, иқтисодиёт фанларида объектнинг фақат маълум

хусусият ва муносабатларини аниқлашда ҳам фойдаланилади.

Моделларни танлаш воситаларига қараб, уларни уч гуруҳга ажратиш

мумкин:абстракт, физик ва биологик.

Нарса ёки обектни хаёлий тасаввур қилиш орқали формула ва чизмалар ёрдамида ўрганишда қўлланиладиган модел абстракт модел ҳисобланади.

Абстракт моделни математик модел деб атаса ҳам бўлади. Шунинг учун абстракт моделни математик ва математик-мантиқий моделларга ажратилади.

Физик моделлар ўрганилаётган объектни кичиклаштириб ясаш ёрдамида тадқиқот ўтказишда қўлланиладиган модел ҳисобланади. Физик моделларга

объектларнинг кичиклаштирилган макетлари, турли асбоб ва қурилмалар, тренажёрлар ва бошқалар мисол бўлади. Физик моделлардан самолёт, кема,

автомобил, поезд, ГЭС ва бошқа объектларни ўрганиш ёки уларни яратишда қўлланилади.

Биологик модел турли тирик объектлар ва уларнинг қисмлари – молекула, ҳужайра, организм ва бошқаларга хос биологик тузилиш, функция ва

жараёнларни моделлаштиришда қўлланилади. Биологик модел одам ва ҳайвонларда учрайдиган маълум бир ҳолат ёки касалликни лабораторияда ҳайвонларда синаб кўриш имконини беради.

Назорат топшириқлари: 1 – даражали топшириқлар.

1.1.1. Ахборот тушунчасига таъриф беринг ва у қандай сўздан олинган. 1.1.2. Ахборотнинг ўлчов бирликлари ва улар орасида қандай

боғланишлар бор?

1.1.3. Кодлаш деганда нима тушунилади.

1.2.1. Сиз ўқиган бирор адабиётнинг ҳажмини аниқланг ва уни

ахборотнинг барча ўлчов

бирликларида ифодаланг.

2 – даражали топшириқлар.

85

1.1.4. Модел ва моделлаштириш тушунчаларига изоҳ беринг?

1.2.2. Моделнинг қандай турлари бор ва уларнинг бир-биридан фарқи?

1.2.3. Физик модел нима ва у қандай мақсадларда қўлланилади?

3 – даражали топшириқлар.

1.2.4.. Математик модел нима ва у қандай мақсадларда қўлланилади?

1.2.5. Биологик модел нима ва у қандай мақсадларда қўлланилади?

4 – даражали топшириқлар.

1.2.6. Ихтиёрий физик ёки иқтисодий жараёнининг моделини ёзинг.

2-асосийсаволнинг баёни:

Алгоритм сўзи IX асрда яшаб ижод этган буюк ватандошимиз Маҳаммад

ал-Хоразмий номининг лотинча шаклидан олинган. Ал-Хоразмийнинг арифметикага бағишланган «Dixit Algoritmi» номли асарида ҳар қандай

масалани кетма-кет ечиш орқали натижага эришиш қонун-қоидаларини

кўрсатиб ўтган. Жумладан, биринчи бўлиб ўнлик саноқ тизимининг

тамойиллари ва унда турли амаллар бажариш қоидаларини асослаб берди. Алгоритм деганда бирор масалани ечиш учун берилган аниқ кўрсатмалар

кетма-кетлиги тушунилади.

Ихтиёрий масалани тез ва аниқ ечиш учун турли хил белгилашлар, кўрсамалардан фойдаланиб ечиш кетма-кетлиги тузиб чиқилади бу жараён

алгоритмнинг яратилишига олиб келади. Ҳар қандай ишни бажариш ёки ҳар қандай муаммони ҳал қилиш учун алгоритм тузилса натижа ижобий бўлиши

кузатилади.

Алгоритм тузиш жараёни алгоритмлаш дейилади. Алгоритмлаш вақтида

алгоритмларнинг қуйидаги хоссаларини эътиборга олиш зурур: Тушунарлилик хоссаси – алгоритмда бериладиган барча атамалар ва

кўрсатмалар ижрочи учун тушунарли тарзда баён қилиниши керак.

Аниқлик хоссаси – алгоритмнинг ҳар бир кўрсатмаси бажарувчи учун

аниқ ва бир маъноли бўлиши керак.

Дискретлик (узлуклилик) хоссаси – алгоритмда берилаётган кўрсатмалар

чекли қадамлардан иборат бўлиши зарур. Ҳар бир берилаётган кўрсатмалар бўлакланган алоҳида қисмлардан иборат бўлиши ва ҳар бири алоҳида маънога эга бўлиши керак.

Натижавийлик хоссаси – тузилаётган ҳар бир алгоритмда берилган масаланинг натижаси қандай кўринишда чиқарилиши аниқ кўрсатилиши керак.

Оммавийлик хоссаси – алгоритмдаги берилган кўрсатмалар барча учун бир хил бўлиши, берилган кўрсатмалар ҳар қандай масалани ечиш учун

қўлланиладиган умумий қонун-қоидалардан четга чиқмаслиги керак.

Алгоритмларнинг берилиши ёки уларни тасвирлаш усуллари қуйидагилардан иборат бўлади:

Алгоритмнинг сўзлар орқали ифодаланиши.

Алгоритмнинг формулалар ёрдамида берилиши.

Алгоритмнинг жадвал кўринишида берилиши.

86

Алгоритмнинг дастур шаклида ифодаланиши.

Алгоритмнинг алгоритмик тилда тасвирланиши.

Алгоритмнинг график (геометрик схемалар) шаклида

тасвирланиши.

Кўпчилик ҳолларда масалани ечиш учун берилган кўрсатмалар ва

буйруқлар кетма-кетлигини тасвирлашда алгоритмларнинг қуйидаги график

шакллардан яъни схемалар блокидан фойдаланилади:

Берилган масаланинг кўринишига қараб, алгоритмларнинг қуйидаги турларидан фойдаланилади:

Чизиқли алгоритмлар.

Тармоқланувчи алгоритмлар.

Такрорланувчи алгоритмлар.

Чизиқли алгоритмлар – оддий кўринишдаги ҳеч қандай шартларга боғлиқ

бўлмаган ва тартиб билан фақат кетма-кет бажариладиган жараёнларга

тузиладиган алгоритмлардир.

Тармоқланувчи алгоритмлар – бирор шартга мувофиқ бажариладиган кўрсатмалар билан тузиладиган алгоритмлардир.

Такрорланувчи алгоритмлар – кўп марта такрорланадиган қисмни ўз ичига олган ва бирор шарт бажарилгунча давом этадиган алгоритмлардир.

Юқоридаги схемалар блоки элементларидан фойдаланиб, алгоритм турларининг намунавий кўринишларини қуйидагича ифодалаш мумкин:

87

2.2.1. Алгоритмларнинг қандай хоссалари бор? 2.2.2. Алгоритмлашнинг қандай аҳамияти бор?

2.3.1. Дастур ва дастурлаш тушунчаларига таъриф беринг?

3 – даражали топшириқлар.

2.3.2. Дастурлаш тиллари қандай гуруҳларга бўлинади?

2.4.1. Қандай дастурлаш тиллари мавжуд ва улар фарқ қилади?

4 – даражали топшириқлар.

2.4.2. Дастурлаш тилларининг вазифалари нималардан иборат?

3-асосийсаволнинг баёни:

«Компьютер» сўзи инглизча сўз бўлиб, «ҳисобловчи» маъносини

англатади. Ҳозирги кунга қадар электрон ҳисоблаш машинаси (ЭҲМ), шахсий электрон ҳисоблаш машинаси (ШЭҲМ), персонал компьютер тушунчалари

ҳаётимизга кириб келган. У ҳозирда фақат ҳисоблаш ишларини бажарибгина қолмасдан, балки матнлар, товуш, видео ва бошқа маълумотлар устида ҳам

амаллар бажаради.

Шахсий компьютерлар ишлаб чиқарилиши кичик ҳажмли ихчам

компьютерлар яратилиши катта ЭҲМ ларга бўлган талабнинг камайишига олиб келди. Шахсий компьютер дейилишига сабаб бир киши бошқариши мумкинлигидир. Катта ЭҲМлар жуда улкан бўлгани учун бошқаришга бир неча

киши жалб қилинган.

ШЭҲМ ларнинг яратилишига 1947 йилда У. Шокли, Ж. Бардин, У.

Бреттейн томонидан «Белл» компаниясида яратилган транзисторлар асос бўлди. 50 – йилларнинг охирига келиб мустақил равишда икки америкалик

олим Ж. Килби ва Р. Нойс интеграл микросхемаларни яратдилар. Интеграл схемалар асосида 1965 йилда Digital Eguipment фирмаси томонидан PDP-8

русумли кичик ҳажмли компьютер яратилди. Шу даврга келиб, интеграл

микропроцессорларни кичик ҳажмли кўринишга олиб келди. 1981 йилга келиб, шу микропроцессорларда ишлайдиган замонавий шахсий компьютерни АҚШ

нинг IBM (International Business Mashines Corpation) фирмаси ишлаб чиқара

бошлади ва у IBM PC компьютери деб атала бошлади.

Ҳозирги кунда мамлакатимизда қўлланилаётган IBM PC типидаги

Германия, Таиланд, Япония каби давлатларда ҳам ишлаб чиқарилмоқда.

89

Шахсий компьютер (ШЭҲМ) ларнинг IBM PC AT 286, АТ 386, 486 SX, 486 DX, 586, 686 ҳамда Pentium, Pentium I, II,III ва IV турлари мавжуд. Бу

компьютерларнинг барчаси умумий тузилишга эга, ишлаш жараёнлари бир хил, улар фақатгина ишлаш тезлиги ва хотирасининг ҳажми катта - кичиклиги

билан фарқ қилади.

Компьютерлар асосан қуйидаги қисмлардан ташкил топади:

Тизимли блок;

Монитор;Клавиатура;Сич=онча;

+ышимча =урилмалар.

Компьютерларни хотирасининг ҳажми, амаллар бажариш тезлиги, маълумотларнинг разряд тўрида(ячейкаларда) тасвирланишига қараб беш

гуруҳга бўлиш мумкин:

-супер компьютерлар(Super Computer);

-катта компьютерлар (Manframe Computer);

-мини компьютерлар (Minicomputer);

-шахсий компьютерлар (PC – Personal Computer);

-болокнот (notebook) компьютерлар.

Супер компьютерлар амал бажариш тезлиги ва хотира ҳажмининг кенглиги энг юқори бўлган компьютерлардир. Бу компьютерлар бир секундига

10 триллиардлаб амал бажаради. Ҳозирда бу каби компьютерлардан АҚШ ва Японияда фойдаланилмоқда. Мисол тариқасида 9472 процессорли Intel ASCI

Red ва 128 процессорли SGI ASCI Blue компьютерларини келтириш мумкин.

Ҳозирги вақтда чиқарилаётган компьютерларнинг деярли барчаси

фойдаланувчилар томонидан алоҳида фойдаланишга мўлжалланган бўлиб, шахсий компьютер деб юритилади.

Назорат топшириқлари. 1 – даражали топшириқлар.

3.1.1.“Компьютер” сўзининг маъносини тушунтиринг?

3.1.2.ШЭҲМ ларнинг яратилишининг асосини тушунтиринг?

3.1.3.IBM PC типидаги компьютерлар ҳақида маълумотлар беринг?

3.2.1.Компьютерларнинг қандай қисмлардан ташкил топган?

2 – даражали топшириқлар.

3.2.2.Компьютерлар қандай гуруҳларга бўлинади?

3.2.3.Шахсий компьютер дейилишига сабаб нима?

3.2.4.Монитор, клавиатураларнинг қандай турлари мавжуд, уларни таҳлил қилинг.

3 – даражали топшириқлар.

90