Тақырып 4 Халықаралық шарттар құқығы.

1. Халықаралық шарттар құқығы, оның бастауы мен кодификациясы

2. Халықаралық шартың түсінігі мен оның жасау тәртібі. Халықаралық шарттағы тараптар.

3. Халықаралық шарттардың нысаны мен құрылымы

4. Халықаралық шарттарға түсінік жасау

5. Халықаралық шарттардың жарамдылық және жарамсыздық негіздері

Халықаралық шарттардың күші, жасалуы және тоқтатылуы тәртібі мемлекеттердің және халықаралық құқықтың басқа да субъектілерінің қатынастарын реттейтін, халықаралық құқық нормаларын жиындығы халықаралық құқықтың бір саласы халықаралық шарттар құқығы болып табылады.

Халықаралық шарттар халықаралық құқықтың негізгі бастауы болып табылады. Қазіргі кезде әлемде халықаралық шарттардың 30 мыңға жуығы бар.

Халықаралық шарттар құқығының негізгі құқықтық нормалары 1969 жылы халықаралық шарттар құқығы туралы Вена Конвенциясында кодификацияланған. Халықаралық құқық комиссиясының шеңберінде 1978 жылы мемлекеттердің халықаралық шарттарға қатысты құқық иеленушілік туралы Конвенциясы талданып қабылданған. 1986 жылы мемлекеттер мен халықаралық ұйымдар арасында немесе халықаралық ұйымдар арасында шарттар мәселесі бойынша Конвенциясы қабылданды. Бұл конвенция 1969 жылғы конвенцияны толықтырады. Осы конвенцияға байланысты халықаралық ұйымдарда халықаралық шарт жасауға құқылы.

Халықаралық шарт деп жазбаша түрде жасалған, өзара құқықтар мен міндеттерді белгілеу үшін екі немесе көп халықаралық құқық субъектілерінің келісімі. БҰҰ-ң халықаралық құқық комиссиясы халықаралық шарттар құқығының прогрессивті дамуымен және кодификациясымен белсенді айналысады. Ол халықаралық актілердің бірнеше жобаларын өндеді.

1969 жылы халықаралық шарттар құқығы туралы Вена Конвенциясы әр түрлі әлеуметтік экономикалық жүелердегі мемлекеттер арасындағы бейбітшілік ынтымақтастық құралы ретінде халықаралық шарттар жасау тәртібі, үшінші мемлекеттер үшін халықаралық шарттың мәні, шарттардың жарамды және жарамсыздық негіздері, таластарды шешу тәртібі және шарттар құқығының басқа да маңызды мәселелері.

Халықаралық құқыққа сәйкес халықаралық шарт жасауға құқық қабілеттілігі халықаралық құқық субъектілерінің ажыратылмас құқы болып табылады. 1986 жылғы Вена конвенциясына сәйкес халықаралық ұйымдар халықаралық шарттарды жасауға құқысы бар. Барлық халықаралық ұйымдарға қарағанда БҰҰ-ның ең кең шартты құқық қабілеттігі бар.

Халықаралық шарттартың тараптары болып халықаралық құқықтың барлық субъектілері болуы мүмкін.

Халықаралық шарт бойынша қаралатын саяси-экономикалық, мәдени-достық т.б. мәселер мемлекеттің егемендігі, заңды және халықаралық құқық принциптеріне сайма-сай болуы, тең құқықтық пен қолсуқпаушылық негіздерін сақтауды қамтамасыз етуге тиіс.

Қатысушылардың санына байланысты шарттар екіжақты және көпжақты болып бөлінеді. Соңғысы өз кезегінде жалпы (әмбебап) және локальды (жергілікті) болып бөлінеді.

Басқа елдердің шартқа қосылуына болатын – ашық шарт яки басқа елдердің келісімге қосылуына болмайтын – жабық түрлері бар. Халықаралық шарт әдетте жазбаша жазылып, келісуші тараптардың жоғарғы өкімет органдарының ратификациялануына берілуі мүмкін.

Кез келген халыхаралық шарт мемлекеттер немесе халықаралық құқықтың басқа да субъектілер еріктерінің келісулер нәтижесі болып табылады.

Халықаралық шарттардың негізгі салмағын екіжақты халықаралық шарттар құрайды. Бірақтан халықаралық ынтымақтастықтың маңызды дамуына қарай көп жықты халықаралық шарттардың да рөлі өсуде.

Көпжақты халықаралық келісім-шарттардың арасында жалпы және қатысушылардың саны шектелген болып бөлінеді. Саны шектелген халықарарлық шарттарға мысал ретінде Европалық Экономикалық Қауымдастықты құру туралы Рим келісімі шарты болып табылады. Жалпы халықаралық келісім шарттарға жататындар: халықаралық бейбітщілік пен қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі шарттар, мыс., 1968 ж. ядролық қаруды таратпау туралы Келісім, космос бойынша келісім шарттар, 1982 ж. Теңіз құқығы БҰҰ Конвенциясы, Дипломатиялық, консулдық, шарттар құқығы бойынша Вена Конвенциялары.

Көпжақты жалпы халықаралық келісім-шарттары, 1969 ж. Декларация көрсеткендей,”барлық мемлекет-қатысушылар үшін ашық болу керек”.

Объектілеріне қарай халықаралық шарттар әртүрлі болуы мүмкін. Объектілеріне қарай 3 түрі бар: саяси, экономикалық және арнайы мәселелер бойынша шарттар.

Халықаралық саяси келісім шарттарға бітім туралы, өзара көмек, жаулап алмау, бейтараптылық, бейбітшілік шарттар шекаралық мәселелері туралы шарттар жатады. Саяси халықаралық шарттардың мысалы ретінде: БҰҰ Жарлығы, 1947 ж бейбітшілік келісімдері, 1963 ж ядролық қаруды сынауға тиым салуы туралы Келісім.

Экономикалық шарттарға: сауда шарттары, тауарларды жеткізу және тауар айналымы туралы шарттар, экономикалық және ғылыми техникалық ынтымақтастық туралы келісімдер, несие туралы Кесісімдер. 1957 ж. Европадағы Экономикалық Ынтымақтастық туралы Рим Келісімі, Шанхай Ынтымақтастық Ұйым Жарлығы;

Арнайы мәселелер бойынша келісімдер: байланыс, транспорт, деңсаулық сақтау, білім, ғылым ынтымақтастық, құқықтық көмек, консулдық, дипломатиялық конвенциялар.

1969 жылғы Веналық конвенцияға сәйкес мемлекеттер басшылары және сыртқы істер министрлері арнайы өкілдіксіз өзінің мемлекетін халықаралық аренада көрсете алады. Көп жағдайда мемлекет органдары халықаралық шарт жасағанда оған арнайы өкілдер арқылы әрекет етеді. Бұл үшін оларға өкілдік деп аталатын арнайы құжаттар беріледі. Өкілдіктерде келіссөз жүргізу, шарт қабылдау, оның тұп нұсқаулығын орнату, қол қою құқығын куәландырады. Екі жақты шарт жасау кезінде қатысушылар өкілдіктерімен алмасады, ал көпжақты шарт кезінде өкілдіктер Хатшылыққа өткізіледі.

Халықаралық шарт формасы мен құрылымы Екі негізгі формасы бар: жазбаша мен ауызша. Әдетте халықаралық шарттардың жазбаша түрі кеңірек қолданылады. Мыс. Вена Конвенцияның шарттық ережесінде жазбаша, сондай-ақ сауда контрактарын жасасуда ауызша түрі қаралған. Ешқандай құжатта жазылмаған келісімді джентельмендік келісім деп атайды.

Шарттың құрылымы. Шарт негізгі 3 бөлімнен тұрады:

1). Преамбуладан (шарт жасау себептер және оның мақсаттары көрсетіледі).

2) шарттың мазмұны (шарттың баптары, шарттың тақырыптары, тараптардың құқықтары мен міндеттері).

3) қорытынды бөлімі (шартың күшіне ену тәртібі, күшінде болу мерзімі және тоқталу мерзімі) көрсетіледі.

Кейде шарттың қосымша бөлімі де болады.

Шарттың тілі. Халықаралық шарттар түрінің басты элементі – шарттар процесінің қатысушылары пайдаланатын бұл тіл. Халықаралық шарт әдетте, келісушілер тараптардың тілдерінде жасалады.

Екі жақты шарт екі тараптың тілінде жасалады. Шарт мәтіні екі дана етіліп дайындалады. Екі тарап мәтінің тілдері аутентикалық (тұпнұсқалық) түрде жасалады және олардың күштері бірдей. Көпжақты халықаралық шарттардың тілі конференцияны шақырған халықаралық ұйымның ресми тілдері негізінде жасалады немесе мемлекет-келісушілердің өздері тілді таңдайды. Қазақстан Республикасында халықаралық шарттар жасау тәжірибесінде Балтика мемлекеттерімен шарт жасау үш тілде жасалады, қазақ тілінде; прибалтика мемлекет тілдерінің бірі – литва, латыш, эстон тілі; екі жақты пайдаланатын тіл болып – ағылшын немесе орыс тілдері пайдаланады.

Халықаралық ұйымдар шеңберінде – мысалы, БҰҰ - жасалған шарттар алты ресми тілде жасалады. БҰҰ-ның жұмыс және ресми тілдері болып: ағылшын, француз, орыс, испан,қытай және араб тілдері табылады.

Шарт жасау тәртібі. Халықаралық шартты өндеу сатыларының бірі болып шарттың мәтінін келісу бойынша келіссөздер жүргізу болып табылады.

Шарттың мәтінін қабылдау көбінесе дауыс берумен орындалады. Екі жақты шарттың мәтінін консенсус арқылы немесе 2/3 дауыс арқылы қабылданады.

Мәтіннің тұп нұсқалығын орнату. Келіссөздер аяқталуынан, егер мәтін соңғы және онан арғы өзгерістер іңгізілмейтін болатын болса, онда ол шарттың тұп нұсқаулығын орнату деп аталады. Екі жақты шарттар мәтінін тұп нұсқаулығын парафирлеу жолымен, яғни өкілдер алдын ала келісім беру ниетімен құжатқа өздерінің аты-жөнін жазып қою арқылы орнатылуы мүмкін.

Шарттқа қол қою мемлекет үшін егер ол келесі ратификациялауды қажет етпейтін болса бұл шарттың міндетті екендігін мақұлдайтының білдіретін маңызды тәсілі болып тыбылады.

Ратификация, бұл мемлекеттің жоғарғы органымен шарттың бекітілуі. Нәтижесінде, ол бұл үшін қажетті мемлекеттік күш алады. Қазақстанда ҚР Конституциясы мен ҚР Парламент туралы заң күші бар Президент Жарлығына сәйкес халықаралық шарттарды Парламент бекітеді (ратификациялайды).

Ратификация туралы шешім жарлық нысынынды қабылданады. Екі жақты шарттың қатысушылары ратификациялық қағаздарымен алмасады. Көп жақты халықаралық шарттар бойынша ратификациялық қағазы бір немесе бірнеше мемлекеттің сақтауына берілуі келіседі.

Ратификациялық қағазы үш бөлімнен тұрады: 1) бекітілген шартты жоғарғы органның қарағандығы; 2) шарттың мәтіні, не атауы көрсетіледі; 3) шарттың бекітілгендігі, оны бекіткен мемлекеттің бұлжытпай орындайтындығы айтылады.

Бекіту (қабылдау), шарт жасайтын органдардың шартты қолдануын білдіреді. Ратификацияға жатпайтын шарттар ғана қабылданады.

Халықаралық шарттарға қосылу, шарт жасағанда қатыспаған мемлекет оның қатысушысы болғысы келгенін айтудан басталады. Жарамды халықаралық шарттарға, сонымен қатар, күшіне еңбеген шарттарға қосылуға болады. Мысалы, 1963 жылғы қабылданған “Дипломатиялық қатынастар туралы” Веналық Конвенцияға Қазақстан 1993 жылы қосылды.

Ескерту, халықаралық шарттарды ратификациялау, қол қою, қабылдау және бекіту кезінде немесе оған қосылу кезіндегі мемлекеттің бір жақты ресми арызы болып табылады.

Ескерту мен қарсылық жазбаша түрде жасалу керек және келісілген мемлекеттерге хабарлануы тиіс. Қатысушы мемлекет кез келген кезде оған қарсы ескертуін немесе қарсылығын қайтып алуына болады.

Депозитарий дегеніміз көпжақты халықаралық шарттың және оған тиесілі барлық құжаттардың тұпнұсқасын сақтау. Депозитарий бір немесе бірнеше мемлекет, халықаралық ұйымдар немесе осындай ұйымның басты лауызымды тұлғасы бола алады. БҰҰ Бас хатшысы БҰҰ жанында жасалған біршама халықаралық шарттардың депозитарий қызметін атқарады.

Депозитарийдың құқықтары мен міндеттері 1969 жылғы Веналық конвенцияда бекітілген.

Халықаралық шартты тіркеу халықаралық шарт жасаудың маңызды этабының бірі болып табылады. БҰҰ-ның Жарлығы бойынша әрбір шарт ұйымның кез келген мүшесімен жасалған БҰҰ-ның хатшылығында тіркелуі тиіс. Ол шартты арнайы тіркеу қағазына жазып (реестр), оларды жариялайды, бірақ тіркеудің мақсатқа лайықтылығын мемлекеттердің өздері шешеді.

Халықаралық шарттардың формасы мен құрылымы.

Шарттың формасы. Екі негізгі формасы бар: жазбаша және ауызша. Олардың ішінде ең негізгісі болып жазбаша формасы табылады. Ешқандай құжаттарда жазылмаған келісімді джентелмендік (жігіттік) келісім деп атайды

Шарттың уақыттағы және кеңістіктегі әрекеті.

Әрекет мерзіміне байланысты халықаралық шарт мынандай топқа бөлінеді: 1) мерзім бойынша; 2) мерзімсіз.

Белгілі бір мерзімге жасалған шарт, сол мерзімнің бітуіне байланысты өзінің әрекетін автоматты түрде тоқтатады. Мерзімсіз шартқа бейбітшілік шарттары, территориялық шек қою туралы шарттар, халықаралық ұйымдардың жарлықтары, конвенциялар және т.б. шарттар кіреді. Егер халықаралық шарт мерзімінің уақыты тамандауға жақын қалса, оның мерзімін ұзартуға болады. Оны пролонгация деп атайды. Шарт пролонгациясы екі тәсілмен жүргізіледі: 1) шартты белгілі бір мерзімге ұзарту жөнінде арнайы келісім жасалады; 2) ұзарту жөніндегі жағдайларды шарт мәтініне қосады (әдетте, егер уағдаласушы тараптардың бірі шарт мерзімі аяқталғанға дейін шарттан бас тартуы туралы хабарламаса, шарт автоматты түрде ондағы көрсетілген мерзімге ұзарған болып есептеледі).

Шарттың күші бойынша кеңістікте әмбебап шарттар, аймақтық шарттар болып ерекшелінеді.

Халықаралық келісім-шарттарға түсінік беру түрлері.

Халықаралық шартты түсіну – шарттың нақ мағынасын және мазмұнын анықтау болып табылады. Шартқа түсінік беруі ресми және ресми емес болып бөлінеді.

Қатысушы мемлекеттердің келісімі бойынша жүзеге асырылатын шартты түсіну тұп нұсқалық деп аталады; шарттың қатысушылары үшін қажетті; олардың келуісуінде негізделген.

Шартқа тұп нұсқаулық бойынша түсінік беру кез келген формада болуы мүмкін: арнайы шарт немесе хаттама, нота алысу.

Халықаралық түсінік беру – шарттың мәнін халықаралық органдар арқылы анықтау. Көбінесе грамматикалық, саяси, жүйклік және тарихи түсіндірулер қолданады.

Грамматикалық түсінік беру – грамматикалық ережелер негізінде шарттың мәні мен терминдерінің, жеке сөздер мен сөз тіркестердің мағынасын анықтау.

Логикалық түсінік беру – шарттың баптарын бір-бірімен салыстыру, сонымен бірге сол құжаттың логикасын анықтауды білдіреді.

Тарихи түсінік беру кезінде оның мәтіні қашан өнделіп және қабылдағандығы тарихи жағдайлар талданады.