2 Қара бидай аурулары. Қара бидайды аурулардан қорғау шаралары.

Қара бидайдың сабақ қара күйесі. А.қ – Urocystis occulta Rab. Саңырауқұлағы. Телиоспора түйіршіктері домалақтау немесе эллипс тәрізді, диаметрі 15 – 40 мкм ортасында 1 – 2, кейде диаметрі 10 -18 мкм, пішіні бұрышты 3 қара – қоңыр споралардан тұрады. Оның айналасында жартылай шар тәрізді, басылған, түсі ашық – қоңыр бірнеше клеткалар орналасады. Телиоспоралар (тыныштық кезеңнен өтпей) цилиндр тәрізді базидияға өніп, төбесінде 4 – 16 базидиоспоралар түзеді. Олардан өнген жіпшелер бір – бірімен қосылып, өсімдікті залалдайтын диплоидты жіпшумаққа айналады. Өсімдіктің залалдануы тұқымның өскіні пайда болудан бастап бірінші жапырақ шыққанға дейін өтеді. Ауру 13,5 – 20⁰С температура мен 25 – 40% топырақ ылғалында дамып, ал 70% ылғалдылықта тоқталады.Аурудың қоры топырақ пен тұқымда сақталады. Топырақтағы телиоспоралардың тіршілігі бір жылдан аспайды.Өсімдіктің сабағы кейде жапырағы, жапырақ қынабы & масақтың төменгі бөлігі залалданып, осы бөліктерде бойлаған дөңесті жолақтар түзіледі.Дөңестер алғаш қорғасын – сұр түсті болып эпидермиспен жабылады да, кейін соңғысы жарылып, қара спора массасы шашылады. Залалданған сабақтың тургоры жойылып, ілмек тәрізді қисаяды. Масақ залалданғанда гүл қабыршағы мен түйіні бұзылып, масақ жапырақ қынабынан жартылай көрініп, дән түзілмеуі де мүмкін.

Бидайдың қатты немесе сасық қаракүйесі

Қоздырғышы – Tilleti cries Tul (DC) и T. levis Kuhn.

Бірінші түрі солтүстік аймақта, екінші түрі оңтүстік аймақта кездеседі. Екеуінің айырмасы мынадай: біріншісінің хламидоспораларының үсті торланған болса, екіншісінікі торланбаған, біртегіс, жылтыр. Аталған каракүйенің екі түрімен закымданған ө-ң масағында дән пайда болмайды, оның орнына дән қабықшасымен көмкерілген, иісі ұнамсыз, тозаң тәріздес қара ұнтаққа толған «қаракүйе қалташасы» болады. Ауырған масақ сау масақ сияқты иіліп тұрмайды, масақша қылтықтары сыртқа қарай тікірейіп тұрады. Дән үстіне жабысқан споралар тұқым себілген кезде ылғалды топырақта өніп, жіпшелері бидайдың жас өскіндеріне жабысады.. Өсімдіктің кешігіп өнуі аурудың жұғуына қолайлы болады. Бұл ауру бидай өс-рінің сүттеніп-пісу кезінде толық белгі береді. Т. levis саңырауқұлағының спораларының құрамында триметиламин болатындықтан ұнамсыз иісі болады, түсі қызыл қоңыр, қара қоңыр тартады. Жеке спора ашық қоңыр түсті, ұзынша, болмаса сопақтау болып келеді, ол-ң мөлшері 18,5х14,8х16,6 микрон.

Сары немесе қабыршақтанған тат.Қоздырғышы: Puccinia striiformis West. (син. Pucciniaglumarum Eriks. Et Henn.)

Бұл саңырауқұлақ бес формаға, 19 нәсілге бөлінеді. Олар 133 өсімдіктің түрлерін зақымдайды. Кейбір өсімдік түрлері аурудың қоры болып, бидай өс-ріне ауруды таратады. Уредоспоралар нашар өнеді & өнгіштігін тез жоғалтады. Астық тұқымдас ө-ң өсу аяғында, піскен кезде, ауырған ө-де бұл зиянкестің қысқы стадиясы, былайша айтқанда телейто споралары құралады.

Уредосопралардың өсімдікті зақымдайтын қолайлы температурасы +4-11° аралығында болса, ал +21° температура кезінде өсімдік ауруға шалдықпайды. Аурудың дамуына түтіктену-масақтану аралығындағы ауа – райы мен астықты жию кезіндегі күннің радиациясы аса көп әсеретеді. Уредоспоралар күзде астықты жинағаннан күздіктің өскіндері шығу аралығында ө-ң қалдықтарында сақталады. Уредомицелий өскіндердің ұлпаларында қыстап шығып, көктемде оларда уредоспоралар құрылғаннан кейін аурудың қоры болып саналады. Қысқа тап жылдары аурумен зақымдалған өс-р үсіп кетеді де, аурудың таралуына кедергі жасайды. Ауру, әсіресе егістің масақтану кезінде көзге түседі, кейде өсімдіктің алғашқы өсу фазаларында п.б; бұл ауру мен жапырақтар, ол-ң қынапшалары, қылтықтар, қабыршақтар & дәндер зақымданады.

Сары тот ауруы Шымкент, Жамбыл, Алматы, Шығыс Қазақстан облыстарының таулы & тау бөктерінде орналасқан аудандарының жерінде кездеседі. Солтүстік облыстарда кездеспейді.

Қоңырқай немесе жапырақ татыҚоздырғышы: PucciniareconditaDesm. (синонимPucciniatritici Eriks).

Саңырауқұлақ екі географиялық формаларға & көптеген нәсілдерге бөлінеді. Эцидия стадиясында дамитын саңырауқұлақ Қазақстанда өсетін жаңғақ, маралоты деген жабайы ө-де, алуредо & телейто стадиялар бидайда & басқа астық дақылдарында болады. Саңырауқұлақ толық & кіші циклдер бойынша өсіп таралады. Ол-ң инкубация мерзімі күннің жылылығына байл төрт күннен 20 күнге дейін созылады. Зиянкестер ауа арқылы таралады, қысқыстадиясы (телейтоспораларын) бидайдың өсуіне қолайсыз жағдайларда құрады. Бұл ауру бидай өсімдігінің жапырақтарын, кейде жапырақ қынапшаларын зақымдайды. Ауруға шалдыққан ө-ң өсуі баяулайды. Жапырақтардың ассимиляциялық көлемі қысқарады, транспирация молаяды; жапырақтар ерте сарғайып түсіп қалады; күздік егістің өс-рі толық түптене алмайды, кысқа беріктігін төмендетеді, дәндері толмайды, пыш болады. Осылардың әсерінен егістің түсімі 21-50 пайызға кемиді. Өнімнің мөлшері ө-ң қандай фазасында ауруға шалдығуына байл.

Дәнді дақылдардың тамыр шірігіТамыр шіру ауруына ұшыраған егіс көлемінің көбеюімен қатар әрбір гектар зақымданған өсімдік саны да көбейді. Егісте тамыр шіру ауруының даму мөлшері топырақта болатын жәндіктерге & басқа саңырауқұлақтарға, төмен & жоғары температураға байл. Мұндай жағдай кездескенде өсімдіктің тамыр жүйесі дұрыс жұмыс атқара алмай, өс-р нашарлап, тамыр шіру ауруына беріктігін кемітеді де өнімін азайтады, ал кей жағдайда ол-ң апатқа ұшырауы мүмкін.

Тамыр шіру ауруының тарауының негізгі бір себебі — гельминтоспориоз & фузариоз дерті тұқым дәніне жұққан болып саналынады. Мұндай дәндерді сепкенде физиологиялық жағынан әлсіз көк өсіп шығады, егер топырақта бұл аурудың қосымша жұқпалы дерті кездессе, өсімдікгер тамыр шіру ауруымен көбірек зақымданады. Аурудың негізгі қоздырғышы — гельминтоспориум сативум. Тамыр шіру ауруымен дәнді дақылдар өсіп-өнетін барлық фазасында көктегенен піскенше аурады. Көбінесе бидай.дың түптену & түтіктену кезеңінің басында бір немесе бірнеше қос тамырының семіп, кеуіп & шіруіне байл өсімдіктің дән салатын сабағының саны азаяды.

Түптену кезеңінде екінші қос тамыр зақымданса, масақтану кезеңінде ол-ң жер астындағы & жер бетіндегі буын аралары да зақымданады. Біздің байқауымызша аурумен өсімдіктің қандай мүшесі зақымдануы көп жағдайларға байл болады. Өсімдіктің жер астындағы & жер бетіндегі бірінші буын аралықтары ауруға жиі шалдығады, бұл жағдай бірқатар дән салатын сабақтардың жойылуына себепкер болады, ал кей жағдайда өсімдікті толығымен апатқа ұшыратады.

3.Саңырауқұлақты препараттар, оларды қолданудың ерекшеліктері.Боверин – ақ немесе қоңыр түсті. Beauveria bassiana саңырауқұлағының конидиялық спораларынан тұратын ұнтақ. Препарат ӨҚҒЗИ-да проф Н.А.Теленганың басқаруымен жасалған. Ұнтақтың 1 гр саңырауқұлақтың 2 млрд споралары бар. боверин бунақденелілердің ауа ылғалдылығы мол жағдайда әрі физиологиялық әлсіреген уақытта залалдайды. Препарат дернәсілдердің үстіне түскеннен кейін өсіп, терісінен өтіп, гемолимфаға түседі. Саңырауқұлақтың бунақденелі денесіне енуінің екінші жолы – қоректену кезінде жапырақпен бірге ас қорыту мүшелеріне түсіп, споралар өсіп, джіпшелері қанға түседі. Ол-ң өсіп дамуы арқасында бунақденелілер өліп қалады. Боверин калорад қоңыызының барлық сатысында залалдай алады.

Қазақстанда ауа ылғалдылығы өте аз болуына қарай бовериннің калорад қоңыызына тигізетін әсері өте аз. Себебі ыстық әрі қуаңшылық күндерде саңырауқұлақ споралары құрғап, кеуіп кетеді не болмаса өспей қалады.

Трихотецин – трихотциум розеум саңырауқұлағынан алынады. Таза препарат ақшыл сары түсті ұнтақ. Бұ антибиотик көптеген фитопатогенді саңырауқұлақтарға қарсы сыналған. Ол астық дақылдарының тамыр шірігіне, қант қызылшасының тамыр жегішіне, жеміс ағаштарының монилиозына, қиярдың ақ ауруына тиімді.

Гризеофульвин – пеницилиум гризеофульвум саңырауқұлағынан алынады. Ол ақ түсті кристалды ұнтақ суда ерімейді. Бұл препарат тек саңырауқұлақтар қоздыратын ауруларға қарсы тиімді. Антибиотик әсерінен саңырауқұлақтың жіпшелері морфологиялық өзгеріске ұшырайды – қысқарып, ширатылады, қыңыр - қисық өседі. Америка мен Англияда қолданылады. Біздің елде жүзімнің сұрғылт шірігіне тиімділігіне анықталды.

№ 5