VII. Zasady wydania

Średniowieczna pieśń religijna polska nie jest powtórzeniem tomiku wydanego w r. 1923 przez Aleksandra Brücknera, ale jest nowym opracowaniem tego tematu, różniącym się zakresem chronologicznym,, ilością tekstów i metodą wydania.

Zakres chronologiczny. Periodyzacja epok historyczno–literackich należy, jak wiadomo, do zadań niezwykle trudnych, nierzadko dyskusyjnych, ale prawie zawsze umownych. Dotyczy to zwłaszcza „ruchomej” granicy epok średniowiecza i renesansu, wielokrotnie w istniejących syntezach przesuwanej od połowy XV w. do poł. XVI w. Niebagatelne znaczenie ma przy chronologizacji osobisty autorytet uczonego. Brückner wydając po raz pierwszy Średniowieczną pieśń religijną polską ustalił datę końcową epoki średniowiecza na koniec XV w. Zabieg ten był zgodny zarówno z przyjmowaną wówczas w polskiej historiografii literackiej periodyzacja, jak i z osobistym autorytetem badawczym Brücknera.

W obecnym wydaniu dość znacznie poszerza się ramy chronologiczne edycji z następujących powodów. Po pierwsze, współcześnie w syntezach historycznoliterackich uwzględnia się tzw. okresy przejściowe, w których współistnieją ze sobą nurty stare i nowe. Dlatego mimo pojawienia się pierwiosnków polskiego renesansu już pod koniec XV w., kierunek ten w pełni zwycięża dopiero w połowie wieku XVI.

W rezultacie — stwierdza J. Krzyżanowski — cały niemal okres rządów Zygmunta Starego (zm. 1548) stanowi w dziejach naszej literatury kontynuację średniowiecza, powoli i systematycznie wypieranego przez nowe tendencje literackie, które z kolei korzeniami swymi sięgają połowy XV w.^*.

Bardziej jednak przejrzyście wygląda ustalenie terminus ad quem epoki średniowiecza w odniesieniu do pieśni religijnej w języku polskim. Datą wyraźnie przełomową jest tu rok 1547, w którym wydany został w Królewcu pierwszy drukowany kancjonał protestancki Jana Sekluejana Pieśni duchowne a nabożne nowo zebrane. Druk ten, ze wszystkimi swoimi konsekwencjami społeczno–kulturowymi oraz religijnymi, zapoczątkował długą listę kancjonałów (śpiewników) różnowierczych, jakie ukazywały się u nas w różnych oficynach wydawniczych. Uprzywilejowane miejsce pieśni religijnej w języku narodowym w obrzędowości protestanckiej przyczyniło się m. in. do znacznego zahamowania twórczości katolickiej, która zacznie się odradzać pod koniec XVI w. w początkach epoki potrydenckiej. Data kalendarzowa wydania Seklucjanowego kancjonału otwiera ponadto nowy rozdział w rozwoju form muzycznych dotychczasowej pieśni kościelnej, zamykający średniowieczną hymnodię^*. Z wymienionych więc względów ustala się datę końcową dla tekstów wcielonych do niniejszej edycji na połowę XVI w.

Dobór tekstów. Poszerzone ramy chronologiczne spowodowały nieznaczna tylko poszerzenie ilości utworów w stosunku do poprzedniego wydania, przy czym znakomitą ich część wydał Brückner w formie „dodatku” zawierającego „pieśń szesnastowieczną”. W doborze tekstów kierowano się wyłącznie kryteriami filologicznymi i źródłowymi. Włączono więc jedynie te utwory, które znajdują się w bezspornych kodeksach rękopiśmiennych średniowiecza, zweryfikowanych przez szczegółowe badania bibliograficzne. Nieliczne pieśni znane z zapisów wykraczających poza przyjęte ramy chronologiczne włączono do niniejszego zbioru jedynie w tych wypadkach, gdy zachowało się źródłowe potwierdzenie ich średniowiecznego rodowodu, co zostało udokumentowane w notach wprowadzających na początku każdego utworu. Celem takiego postępowania była troska, by możliwie precyzyjnie określić przy pomocy metod tekstologicznych rzeczywisty kanon pieśni średniowiecznej. W wyniku takiego założenia znalazły się poza zbiorem niektóre utwory, które według poprzedniego wydawcy miały w nim swoje miejsce. Dotyczy to przede wszystkim czterech pieśni pasyjnych: Mądrość Ojca wszechmocnego, Rozmyślajmy dziś wierni chrześcijani, Krzyżu święty nade wszystko i Ojcze Boże wszechmogący. Dla utworów tych, zbliżonych treściowo i formalnie do pieśni średniowiecznych, nie znaleziono źródłowego potwierdzenia wcześniejszego rodowodu. Włączono wreszcie do zbioru te tytuły pieśniowe, które nieznane były poprzedniemu wydawcy, lub zostały odkryte w ostatnich latach.

Metoda edytorska. Sposób wydania i opracowania Średniowiecznej pieśni religijnej polskiej różni się w sposób istotny od metody przyjętej w 1923 r. przez Brücknera. Zmiany wiążą się, ze znacznie zmodyfikowanym obecnie profilem edytorskim zarówno „średniowiecznych” tomików Biblioteki Narodowej, jak i współczesnej praktyki wydawania tekstów staropolskich. Przygotowując tomik Średniowiecznej pieśni religijnej polskiej miał Brückner już poza sobą olbrzymią pracę odkrywczą w dziedzinie średniowiecznych zabytków, której rezultaty ogłaszał w wielu specjalistycznych czasopismach i własnych studiach. We wstępie do edycji w Bibliotece Narodowej pisał:

nie dla badań językowych przeznaczaliśmy ten wybór; ma on wprowadzić czytelnika dzisiejszego w myśli i uczucia sprzed lat pół tysiąca, w całą tę duchowość, jaką żyli niewybredni przodkowie; […] rzeczy, drobniejsze poprawiałem milcząco; fachowiec to oceni, chociaż nie dla niego to dzieło przeznaczone^*.

Nie mógł w 1923 r. Brückner przewidzieć, że jego tomik, adresowany do czytelnika nieprofesjonalnego, po kataklizmie drugiej wojny światowej oraz ostrym deficycie w szeregach literaturoznawców–mediewistów, pozostanie na długie lata podstawowym niemal przewodnikiem po średniowiecznej liryce religijnej w języku polskim.

W obecnym wydaniu teksty podano w transkrypcji, tj. w pisowni zmodernizowanej według wskazówek odpowiadających w przybliżeniu typowi B w Zasadach wydawania tekstów staropolskich (Wrocław 1955), z następującymi odstępstwami:

a. Nie uwzględniono udźwięcznień międzywyrazowych typu „bog jego” (zamiast: „bok jego”) ani też ubezdźwięcznień zarówno międzywyrazowych, jak i śródwyrazowych, łącznie z ubezdźwięcznieniami przed półotwartymi,. typu „potług”.

b. Me uwzględniono oznaczeń miękkości c, dz, sz, ż, cz oraz I (por. „lyeki”).

c. Wprowadzono oznaczenia miękkości spółgłosek wargowych w wygłosie (np. „krew”, „siedm”).

d. W przypadku pisowni samogłosek nosowych przez a i v dostosowano ich pisownię do sposobu właściwego okresowi nowopolskiemu.

e. Zachowano formę deklinacyjną dopełniacza rodzaju żeńskiego deklinacji przymiotnikowo—zaimkowej typu „z twe miłości” oraz formy celownikowe i miejscownikowe z końcówką e zamiast ej.

f. Zrezygnowano z dużych liter w pisowni form zaimków osobowych i dzierżawczych odnoszących się do Boga czy Chrystusa ze względu na wielkie nagromadzenie tych zaimków a zarazem rozbijającą tekst funkcję dużych liter.

W ustalaniu szczegółowych zasad edytorskich wykorzystano wyniki badań doc. dr Jadwigi Puzyniny zawarte w edycji Polskich pieśni pasyjnych oraz cenne sugestie recenzenta niniejszego zbioru — dra Andrzeja Litworni.